Adam Chęć, Jan Gancewski
Urząd leśniczego w Państwie zakonu
Krzyżackiego - funkcjonowanie i
znaczenie dla gospodarki
Echa Przeszłości 10, 57-68A dam Chęć
Instytut Archeologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Jan Gancewski
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
URZĄD LEŚNICZEGO W PAŃSTWIE
ZAKONU KRZYŻACKIEGO
- FUNKCJONOWANIE I ZNACZENIE
DLA GOSPODARKI*
1. P o w sta n ie , rozw ój i fu n k c je u r z ę d u le ś n ic z e g o
Urzędy leśne (W aldamt) były obok innych urzędów, a przede wszystkim rybickiego i zw iązanych z nim gospodarstw rybackich, zarówno częścią s tru k tu ry adm inistracyjnej, ja k i przede w szystkim gospodarczej p ań stw a krzyżac kiego w szeroko rozum ianych P ru sa c h 1. Zakon m usiał i chciał korzystać z wielkich obszarów lasów i puszcz, z ich zasobów roślinnych, a przede w szyst kim zwierzęcych. Było to zjawisko n a tu ra ln e i samo w sobie nie budziłoby zdziwienia, gdyby nie sposób organizacji gospodarczo-handlowej i ek sp loata cji w spom nianych zasobów. W s tru k tu rz e adm inistracyjnej p ań stw a krzyżac kiego urząd leśniczego należał do najniższych, poniżej szczebla kom turskiego i wójtowskiego, ale odgrywał n ieb ag ateln ą rolę gospodarczą2.
U rząd m istrz a leśniczego3 w okresie funkcjonow ania w P ru sac h p ań stw a krzyżackiego w ystępował w kom turstw ach: człuchowskim, gdańskim , tuchol
* A rty k u ł w ygłoszony n a VI k o n feren cji: „Las w k u ltu rz e p o lsk iej”, Ł a ń s k 1 9 -2 0 m a ja 2007 r.
1 F. M ager, D er W a ld in A ltp re u ß e n a ls W irtsc h a ftsr a u m , K ö ln -G ra z 1960; P.G. T h ielen ,
D ie V e r w a ltu n g d es O r d e n s sta a te s P r e u sse n v o r n e h m lic h im 15. J a h r h u n d e r t, K ö ln 1965;
O. S c h lü te r, W ald, S u m p f u n d S ie d lu n g s la n d in A ltp r e u s s e n vor d e r O rd en szeit, H a lle 1921, p a ssim .
2 M. Töppen, H istorisch - com parative Geographie von P reußen, G o th a 1858, s. 164, 200, 201. 3 W źródłach je s t o k re ślan y jako: W aldm eister bądź brudere von d e r w iltnisse lub jägermeister.
skim (na Pom orzu G dańskim ), elbląskim , m alborskim , dzierzgońskim , ry ń skim , pokarm ińskim , bałgijskim i królewieckim (w P ru sach właściwych), bierzgłow skim (w ziemi chełm ińskiej) oraz w wójtostwie nowom archijskim. W ymienione okręgi adm inistracyjne p a ń stw a krzyżackiego były najgęściej zalesione i zasobne w dobra natury.
Pozycja m istrz a leśniczego była dość znaczna4. Od niego zależało nie tylko adm inistrow anie określonym okręgiem (urzędem ) leśnym (Waldam-
tem), ale również organizacja pozyskiw ania dóbr leśnych i zarządzanie ludź
mi, k tórzy byli zw iązani z danym regionem poprzez m iejsce u rod zen ia i zam ieszkania. Z tego też względu u rząd te n należał do najtrudniejszych - w ym agał n aw iązan ia „współpracy” z miejscowym społeczeństwem , które z reguły należało do grupy najbardziej ubogiej. Prowadziło to do licznych niepo ro zu m ień i konfliktów pom iędzy zarządzającym i dobram i leśnym i w im ieniu Zakonu urzędnikam i a miejscowymi ludźm i5. Urzędnicy nadzoro
wali również wypas trzody chlewnej w lasach, np. bukowych, gdzie świnie były sk arm ian e żołędziam i6. Ponadto do ich obowiązków należały czynności typowo adm inistracyjne, tak ie jak: zbieranie (przyjmowanie) czynszów w dni określone przywilejem nadawczym , spraw ow anie sądów w ograniczonym za kresie (najczęściej tzw. spraw y m niejsze), adm inistrow anie obiektam i gospo darczym i znajdującym i się n a teren ie urzędu leśniczego (ta rta k i, młyny, p a sieki leśne i łąkowe itp.), organizow anie tra n s p o rtu drew na i produktów w yrabianych z drew na, a n a te re n a c h w ykarczow anych zasadźctw o wsi i późniejsze nim i adm inistrow anie w roli sołtysa7.
U rząd leśniczego powstawał wraz z rozwojem terytorialnym i instytucjo nalnym pań stw a krzyżackiego w Prusach. Od samego początku Krzyżacy za uważyli potrzebę jego istnien ia i przydatność w organizacji i rozwoju gospodar ki, najpierw przede wszystkim o charakterze wewnętrznym , skierowanej n a potrzeby rosnącej w siłę s tru k tu ry państw owej, później również z m yślą o zarobku, a zatem prow adzeniu handlu, również dalekosiężnego. N a dowód tego możemy prześledzić Waldmeister-Register, jeden z pierwszych rejestrów w dopiero co „założonym” państw ie krzyżackim ze stołecznym kompleksem zamkowym w M alborku. Pierw si (z początku XIV w.) znani z im ienia leśniczy rezydowali w kom turstw ie elbląskim . Beamten-Register dla tegoż kom turstw a zaw iera 20 imion z la t 1305-1416. Oto one: H einrich 1305, Gotsche 1308,
4 Ic h w y b o ru dok o n y w an o spo śró d b ra ci, k tó rz y co n a jm n iej ro k p rz eb y w a li w d a n y m k o n w en cie i od dłu ższeg o c z a su b y li z a k o n n ik a m i. Te w y m a g a n ia z ap is a n o w a r ty k u ła c h w iel kieg o m is tr z a P a w ła v o n R u ss d o rfa w g ru d n iu 1427 r. A c te n d e r S tä n d e ta g e P reu ssen s u n te r d er
H e rr sc h a ft d es D eu tsch en O rdens. B a n d I. (Die J a h r e 1 2 3 3 -1 4 3 5 ), w yd. M. T öppen, L eipzig
1878, s. 4 9 9 -5 0 0 .
5 P.G. T h ielen , D ie V erw a ltu n g ..., s. 107.
6 R. C zaja, D z ia ła ln o ść gospo d a rcza . W stęp [w:] Z a k o n K rz yż a ck i i jeg o p a ń s tw o w P r u
sach. W ybór tekstó w źró d ło w ych , pod red . A. R ad zim iń sk ieg o , T o ru ń 2005, s. 109.
7 P.G. T h ielen , D ie V erw a ltu n g ..., s. 1 0 6 -1 0 7 ; K. K a sisk e , O rd e n s k o m tu r e i S c h lo c h a u , L eip zig 1937, s. 16. W ystęp u je t u leśn iczy ja k o k ie ro w n ik a k cji osadniczej w k o m tu rs tw ie człuchow skim .
K onrad K eselhut 1314 i 13168, F ried rich 1326, Jo h a n n W eske w 1332 i 1336,
G erhard von R am s (Renys?) 1337, Lüdecke 1344, Otto von Opyn (Oppin?) 1347 i w M łynarach 1348, kolejni urzędnicy rezydujący w M łynarach to: W erner von L inden 1349, Reipold 1354, E rk en b rech t von Voitsbeg 1357 i 1359, W erner von Linden 1360. N astępnie: Giselbrecht H user (von Hausen?) rezydujący w Elblągu w latach 1386-1387, D ietrich von H arten stein (lub H a t zenstein) też w Elblągu w latach 1391-1392, W ilhelm L anderer 1395, H einrich von Potendorf 1397, 1398 spraw ujący swój urząd w Kadynach, Jo h an n Amon 1398, ponownie H einrich von Potendorf w 1399 i 1403, Kunz K ruftel 1404 i 1407 oraz jako o statni z listy: Friedrich V itzthum 1415, 1416 w K adynach9.
Podobne zestaw ienia z XIV w., tylko z późniejszego okresu, są również znane dla k o m tu rstw a m alborskiego i gdańskiego. L ista k o m tu rstw a g d ań skiego z la t 1359-1447 obejmuje 26 urzędników10 n a tym stanow isku. Oto
oni: H einrich von E lreb ach 1359, W ilhelm L a n d e re r 1364, Jo h a n n von Tüm pling 1365, ponownie W ilhelm L an d erer w 1367, H einrich von Bollen dorf 1369, D ietrich von Laubheim 1370, 1372 i 1376, Volprecht von D ernbach 1373-1376, H eidenreich von P letten b erg 1377-1379, C h ristian von B astw e iler 1380, 1381, Jo h a n n von Techwitz 1389, H an s Leschwin 1389, H einrich B rendel 1391, Jacob von R heinach 1393, G ottfried Irin g (Yrink?) 1393, Bohe- m u nd B rendel 1397, 1398. W XV w. funkcję m istrz a leśniczego pełnili w kom turstw ie gdańskim : Jo h a n n von D ittenhofen 1392-1402 i 1404, Jo rd a n von Wyen 1412, 1413, H an s von Techwitz11 1421, Wetzel von Vladicheim 1422, W ilhelm Weiss von F euerbach 1424, 1425, Jo h a n n von E lreb ach12
1428, H einrich von M ilen 1433, H erm an n H ug von H eiligenberg 1436, 1438, H einrich Pfefferkorn 1445 i H einrich H ard efu st 1446, 144713.
C onvents-R egister d la k o m tu rs tw a m alborskiego odnotow uje la ta c h
1376-1441 p ię tn a stu m istrzów leśniczych. S ą to: M ichael 1376, H ans von dem Felde 1376-1381, Jo h a n n von dem Becke 1381-1384, ponownie H ans von dem Felde 1384, D ietrich von Röder 1384-1386, F riedrich von H ornburg 1386, H a rtm a n n Lewe bis 1387, M acharius 1387, H erm an n G ans bis 1394, ponownie H a tm a n n Lewe w lata ch 1394-97, Cuno von B aldersheim 1399, Wolf von U rbach 1399, M ichael von Nessow 1440, H einrich Reffle (Reifflein) von R ichtenberg 144214 oraz N .15 von Stockheim 14411 6.
8 W 1341 r. s p o ty k a m y go ja k o k o m tu r a w Papow ie.
9 G.A. v o n M ü lv e rste d t, D ie B ea m te n u n d C o n v en tsm itg lie d er in d e n V erw altungs-D istric-
ten des D eu tsch en O rd en s in n e r h a lb des R e g iru n g s b ez ir k D a n z ig , „Z eitsch rift d es W es tp re u ssi-
sc h e n G e sc h ic h tsv e re in s”, H . 24, 1888, s. 3 4 i n.
10 W łaściw ie od n o to w an o 26 p rz y p a d k ó w p e łn ie n ia teg o u rz ę d u . N ie k tó re z osób p o w ta rz a j ą się n a liście, podobnie j a k n a in n y c h lis ta c h k o n w en to w y ch w p rz y p a d k u E lb lą g a i M alb o rk a.
11 K olejny z teg o ro d u po J o h a n ie , k tó ry sp ra w o w ał te n u rz ą d w 1389 r., a m oże rów nież w cześniej.
12 K olejny z tego ro d u po p ierw szy m w y m ien io n y m z k o n w e n tu g d a ń sk ieg o - H e in ric h u . 13 G.A. von M ü lv e rste d t, D ie B e a m te n ..., s. 15 i n.
14 P ó źn iejszy w ie lk i m is trz Z ak o n u K rzyżackiego. 15 P raw d o p o d o b n ie N icklas.
Urzędnicy n a tak im stanow isku naw iązyw ali k o n tak ty z pozostałymi członkam i rodzim ych konwentów oraz z innym i konw entam i, gdyż prow adzi li liczne tran sak cje o ch arak terze gospodarczo-handlowym. Ich im iona w id n ieją zatem dosyć często w różnorakich rach u n k ach zakonnych, np. w ydat kach poszczególnych urzędników krzyżackich. Tak np. w 1405 r. W aldmeister rezydujący w m alborskim Benowie otrzym ał 23 i 25 czerwca 1405 r. od p ro k u ra tu ra krzyżackiego n a swoje u trzym anie najpierw 20, a później jesz cze 13 grzyw ien17. Przy okazji dowiadujem y się również nieco o sposobie funkcjonow ania tego urzędu, gdyż pojaw ia się w tych zapisach nie wym ienio ny z im ienia pisarz m istrz a leśniczego (schriber). S tąd też wniosek, że urząd te n - podobnie ja k i inne urzędy w państw ie krzyżackim - mimo że p iasto w any sam odzielnie, w ym agał za tru d n ie n ia pisarza, który nie tylko sporzą dzał stosow ną korespondencję urzędniczą, ale również spraw ow ał funkcję niejako zastępcy m istrz a leśniczego w spraw ach finansowo-ekonomicznych. N atom iast ju ż w 1399 r. W altmeister z u m Benhoffe, ja k go określa księga konw entow a m alborska, otrzym ał 43 grzywny i 9 skojców za 19 łanów i 10,5 m órg ziemi oddanej Prusom w użytkow anie18. Ten sam urzędnik, najpraw do podobniej Wolf von U rbach, 8 lipca 1400 r. otrzym ał 20 grzyw ien za sprzeda ne i dostarczone siano19. Podobna sytuacja m iała miejsce w lata ch2 0: 1401 (17 czerwca), 1403 (16 czerwca), 1404 (30 m aja), 1405 (28 czerwca), 1406 (19 sierpnia), 1408 (7 lipca), 1409 (14 czerwca)2 1. N atom iast 8 stycznia 1410 r.
m istrz leśniczy w Benowie otrzym ał z kasy wielkiego k o m tu ra 14 grzywien zapłaty za zakupione u niego siano2 2. Również ze skarbca innych dostojni ków krzyżackich były przeznaczane pieniądze n a utrzym anie i bieżące fu n k cjonowanie tego urzędu. Tak np. w październiku 1416 r. ko m tu r zamkowy m alborski przeznaczył pew ną kwotę pieniędzy n a zapłatę dla pokojowych m istrz a leśniczego w Benowie oraz dla innych, którzy wówczas pracow ali n a potrzeby kościoła św. M ikołaja, a także dla pomocników (być może tych s a mych pokojowych), którzy pom agali niejakiem u m istrzow i N itzczen w p ra cach n a terenie funkcjonow ania u rzęd u2 3.
17 D a s M a rie n b u rg e r K o n v en tsb u c h d e r J a h r e 1 3 9 9 -1 4 1 2 (dalej: M K B), h rs g . v. W a lth e r Z iesem er, D a n zig 1913, s. 162 i n.: ite m 2 0 m . d e m w a lm e is te r o f f sy n e n h a y sla g ; d a s g e lt n a m
sy n sch rib er a m o b u n d e J o h a n n is b a ptiste, [... ] ite m 13 m. d e m w a ltm e is te r p fle g e r o f f syn en h a ysla g ; d a s g e lt n a m sy n sch rib er a m d o n r s ta g n o ch J o h a n n is baptiste.
18 Ib id em , s. 7: B en h o ff. ite m 43 m. 9 sc. d e m w a ltm e is te r z u m B en h o ffe vor 17 h u b in u n d
10 V2 m o rg en d e n P ru ss e n gegeben, von d e m m o rg en 2 sc.
19 Ib id em , s. 32: h o w sla g [H a u s la g = H e u sc h la g - ’sian o k o sy ’]; ho w slag. B eenhoff. C zu m
irste n 2 0 m . u f f d e n h o w sla g c zu m B eenvove, d a s g e lt e n tfin g d e r w a ltm e is te r von u n s a m d o n rsta g e no ch P rocessi et M a r tin ia n i m a r tiru m .
20 Ib id em , s. 63, 118, 144, 162, 176, 218, 237,
21 W ty m w y p a d k u 30 g rz y w ien jed n o k ro tn e j w ypłaty. M K B, s. 237.
22 MKB, s. 241: H oy gekow fft. Benhoff. item 14 m. d e m w a ltm eyster c zu m B enhoffe vor hoy
geko w fft c zu m B enhoffe von des g ro sko m p th u rs geheyse g e sa n t a n d er m ittew ochen noch E pyphanie.
23 D a s A u s g a b e b u c h d es M a r ie n b u r g e r H a u s k o m tu r f ü r d ie J a h r e 1 4 1 0 -1 4 2 0 [dalej: A BM H K ], hrsg.v. W. Z iesem er, K ö n ig sb e rg 1911, s. 237 i n.: B e e n h o ff c zy m m e ra m p t. ite m 4 sc.
Księga podskarbiego m alborskiego z la t 1399-1409 zaw iera w zm ianki 0 p ieniądzach przekazyw anych m istrzow i leśniczem u przy różnych oka zjach2 4. I ta k w 1399 r. sta ry m istrz leśniczy otrzym ał od podskarbiego m alborskiego H a rtm a n a 4 grzywny i wspólnie z m istrzem piekarniczym m iał je przeznaczyć n a statek , którym w ybierali się w podróż n a Żm udź2 5. Innym razem m istrz leśniczy otrzym ał sum ę 7 grzywien, 4 szkojce i 3 szelągi jako z ap łatę za 1980 sz tu k szczebli (desek) używ anych do produkcji stołów w w arsztacie zamkowym2 6. 10 lipca 1408 r. podskarbi m alborski zapłaci! m istrzow i leśniczem u w Benowie 19 grzyw ien za urządzenie w iat do ogrodu różanego, najprawdopodobniej n a zam ku wielkiego m istrz a w M alborku2 7. Z kolei wcześniej, bo 3 lutego 1404 r., m istrz leśniczy otrzym ał pieniądze z kasy podskarbiego n a prace zw iązane z um ocnieniem fosy przed swoją siedzibą w Benowie2 8. W okresie 31 m aja - 21 sierpn ia 1404 r. u rzędnik ten lub jego n astępca29 dostali od podskarbiego m alborskiego n astęp n e kwoty, również za w iaty do ogrodu różanego, w sum ie 22 grzywny w dwóch ratach , a potem jeszcze 3 grzywny bez 9 szkojców za 525 sztuk szczebli przeznaczo nych najprawdopodobniej n a k latk i dla zw ierząt oraz ogrodzenie w ogrodzie zoologicznym w Sztum ie3 0. Z kolei m iędzy 23 g ru d n ia 1405 a 8 m arca 1406 r. urząd leśniczego w Benowie został w sparty su m ą 16 grzyw ien za podobne usługi i n a podobne cele, jak ie spotykam y w poprzednich rachunkach, tzn. n a urządzenie ogrodu i n a drewno do fosy3 1, oraz 6 grzywien najprawdopodobniej 28 m aja 1407 r. za fosę (jej umocnienie) przed siedzibą wielkiego kom tura3 2.
2 V2 m . 2 sc. 5 d. 4 g ese llen c zy m m e rlu w th e n , die d o h a b e n g e a rb e it z c u m B en h o ffe a m gem ache, a m sontage vor S y m o n is et J u d e 4 w ochen. (kirche) ite m 2 0 15 sc. 4 c zy m m e rlu w th e n , die do h a b e n g e a rb e ith 4 tage a n d e r sen th e N ic lo s kirch en , a m sontage vor S im o n is et J u d e . item 1 fir d . eynem , d e r d o sn id e ro n e n h a t g e h a w e n in d e m w a ld e ter m in o u t su p ra . ite m 14 sc. m in u s 5 d. 2 g esellen u n d eyn e m koche, d ie m e ister N itz c z e n h u lffe n arb eyten c zu m B en h o ffe.
24 D a s M a rie n b u rg e r T resslerbuch d e r J a h r e 1 3 9 9 -1 4 0 9 [dalej: M TrB], hrsg.v. F. Jo a c h im , K ö n ig sb erg 1896, s. 28, 98, 211, 283, 293, 377, 427.
25 Ib id em , s. 27 i n.: ite m 4 m . H e r H a r tm a n d e m a ld e n w a ltm e iste r u n d d e m b a k m e iste r
ze ru n g e u f d e n sc h iffe n in die reyse. Z ap is pochodzi z 12 czerw ca 1399 r.
26 Ib id em , s. 98: ite m 7 m . 4 scot u n d 1 sch. d e m w a ltm e iste r vo r 33 sch o k z ü n s te c k e l zu
d e n tichen.
27 Ib id em , s. 211: B eh e n h o ff: ite m 19 m . a n 1 fir d u n g d e m w a ltm e iste r gegeben, u f die
la n tw e re z u eym e ro sg a rten z u m a ch en , a m d in sta g e vor M argarete.
28 Ib id em , s. 283: B eh en h o ff: ite m 3 m . a n 8 scot vor d e m g ra b e n z u r u m e n vor d e m hofe
z u m B eh en h o ffe; d a s g e lt e n tp fim g d e r w a ltm e is te r a m sontage no ch lichtm esse.
29 N a te n te m a t b r a k szczegółow ych in fo rm acji z teg o o k resu .
30 M TrB , s. 293: B eh en h o ff: ite m 12 m . u f d ie la n d tw e re z u m ro sg a rten z u m a ch en ; d a s g e lt
e n tp fin g d e r w a ltm e iste r a m so n a b u n d e n o ch corporis C h risti. ite m 10 m. u f d ie la n tw ere z u m ro sg a rten d e m w a ltm e is te r gegeben a m d o n rsta g e no ch a ss u m p c io n is M arie; P eter [n ajp raw d o p o
dobniej ów czesny p isa rz p rz y u rz ę d z ie leśniczego w B enow ie - A.C, J.G .] n a m d a s gelt. item
3 m . a n 9 scot vor 5 schog u n d 15 m a n d e ln zu n sto ck e, y o d a s stocke z u 6 den., z u m tyrg a rten
[ogród zw ierzęcy - n ajp ra w d o p o d o b n iej ja k a ś fo rm a ów czesnego o g ro d u zoologicznego - A.C, J.G .] z u m S th u m e ; d a s g e lt e n tp fim g d e r w altm eister.
31 Ib id em , s. 377: B eh e n h o ff: ite m 16 m . d e m w a ltm e iste r z u m B eh en h o ve gegeben vor
g ra b e n u n d la n tw e re n z u m achen.
32 Ib id em , s. 427: B eh en h o ff: ite m 6 m . d e m w a ltm e iste r o f g ra b e n von d a s g ro s k o m p th u r s
Widzimy zatem , analizując zapisy rachunkow e dokonywane w kancelarii podskarbiego m alborskiego z początku XV w., że większość pieniędzy otrzy m ywanych wówczas przez m istrz a leśniczego (przede w szystkim z Benowa) było przeznaczonych n a zapłatę za drewno służące do budowy w iat kw iato wych w ogrodach wysokich dostojników krzyżackich, w tym n a sam ym zam k u wielkiego m istrz a w M alborku. Część z tych pieniędzy była przeznaczona dla samego leśniczego n a jego podróże oraz u trzy m anie swojego u rzędu i otoczenia dworu, w tym w ypadku dworu leśniczego w Benowie. Do osobli wości m ożna zaliczyć tu zapłatę za drewno użyte najprawdopodobniej do budowy k late k i ogrodzenia w ogrodzie zwierzęcym w Sztumie.
Oczywiście u rząd m istrz a leśniczego został powołany przez Krzyżaków przede w szystkim dlatego, aby zarządzać lasam i oraz spraw ować kontrolę n ad pozyskaniem i sprzedażą drew na. S tąd też najwięcej w zachowanych źródłach inform acji n a te m a t zakupu za pośrednictw em tego u rzęd n ik a krzy żackiego różnych asortym entów drew na. Rzecz ja sn a , było to przede w szyst kim drew no konstrukcyjno-budow lane oraz przeznaczone n a w ykonanie ogrodzeń, m ebli33 itp. N ależy jed n a k pam iętać, że drewno służyło również do dalszego przetw arzan ia — otrzym ywano z niego węgiel drzew ny oraz popiół, p rodukty niezwykle cenne i często używ ane w ówczesnej Europie. Z początku 1411 r. pochodzi inform acja o zakupie drew na służącego w łaśnie do przeróbki n a węgiel drzew ny w Szkarpaw ie, w sum ie zapłacono 2 3 ^ grzywny i 7 szkoj- ców łącznie za 1 4 2 ^ p rę ta i 1 ćwierć p rę ta drew na34.
J e d n ą z gałęzi rzem iosła, które rozwijało się szczególnie w okresie wzmo żonego h a n d lu dalekosiężnego, było szkutnictw o. Istniało zatem zwiększone zapotrzebow anie n a drewno do w yrobu poszczególnych części sta tk u , takich ja k podkład, b u rty czy też maszty. Krzyżacy ponosili pewne nakład y zw iąza
ne w łaśnie z budow ą statków, występowali jako inw estorzy lub też częściej jako pośrednicy w dostarczeniu rzem ieślnikom odpowiedniego surow ca35.
Jednocześnie m am y do czynienia z wielom a inform acjam i o nazw ach k onkretnych lasów, z których według istniejących przekazów było pozyskiw a ne drewno. W rach u n k ach zachowały się nazwy: lasu czeskiego nieopodal Gniewu36, Dąbrowy37, lasu dzierzgońskiego38 i innych39.
33 A B M H K , s. 300.
34 A B M H K , s. 24: K o len u n d koleholcz in d e r S c h a rffa w . ite m 6 m . 2 sc. vor 3 6 % ru ten
holcz, d y n u leczt czu d e n k o le n q w o m en . ite m 1 7 %2 m. 5 sc. vo r 106 r u te n u n d 1 fir te l holcz, dy m a n y n d e m w a ld e b eh eld et u f f d a s yor, d y h a b e ich [k o m tu r zam k o w y m a lb o rsk i - A.C, J.G .] a lre yt beczalt.
35 Ib id em , s. 252: S c h iffb u w e n . ite m % m . d e m sc h iffb u w e r u n d sin e m sone, d e r die tage
h a t p a n g e n u n d sch iffb o rte abelosen in d e m w alde.
36 Ib id em , s. 202, 245: ite m 1 fir d . d e m sch o sseler o ffm b e m isc h e n w a ld e g eleg en o ff
schosseln; [...] Iite m 1 V2 m . 18 sol. vor 18 sch o k schosseln, d y A n d r is im B eh e m iss ch e n w alde ko w ffte by d e r M ew e te r m in o In vo ca vit.
37 Ib id em , s. 105: ite m d e n g o ltg reb ern im D a m p ra u w isc h e n w a ld e 18 m.
38 Ibidem , s. 295: item 8 m. 16 sc. vor 5 6 schusselln d e m m a n n e u s d em C irsburgschen walde. 39 Ib id em , s. 222.
Interesujących inform acji n a te m a t siedziby jednego z m istrzów leśni czych w Sątocznie, u rzęd u funkcjonującego jeszcze po wojnie trzynastoletniej n a tery to riu m p a ń stw a krzyżackiego w P rusach, dostarczają b a d a n ia arch e ologiczne4 0. W skazują one m .in., że była to dość m asyw na budow la n a planie p ro sto k ąta o w ym iarach około 85 m n a 30 m4 1. Nic w tym dziwnego, gdyż wcześniej zam ek wielokrotnie zm ieniał swojego właściciela (urzędnika krzy żackiego), najprawdopodobniej w lata ch 1343-1347 był siedzibą kom tura, później należał n a przem ian do k o m turstw a ryńskiego bądź też bangijskiego. W trakcie pow staw ania opisywanego k o m tu rstw a sątoczańskiego utworzono zapew ne urząd m istrz a leśniczego, który przetrw ał w zm ienianych form ach adm inistracyjnych aż do 1468 r. W łaśnie dzięki istn ien iu tego urzędu oraz rozw ijającem u się osadnictw u Sątoczno przez długi okres istn ien ia p ań stw a krzyżackiego było istotnym ośrodkiem osadniczym w Prusach.
Od samego początku tw orzenia s tru k tu r państw ow ych Zakon Krzyżacki był świadomy w artości, ja k ą były lasy. Szczególnie było to widoczne we wcze snych okresach kolonizacyjnych aż do końca XIV w.42 Później lasy wykorzy styw ano głównie gospodarczo, stanow iły istotne źródło dochodu. Puszcze i lasy były wówczas pełne zwierzyny łownej, k tó rą pozyskiwano przede w szystkim dla m ięsa i futer. Oprócz jelen i i sa re n łowiono, nie tylko podczas polowań, ale również zakładając sidła i różnego rodzaju w nyki4 3, także łosie, dzikie konie, niedźwiedzie, żbiki, rysie, lisy, bobry, wydry, borsuki, kuny, rzadziej inne zw ierzęta leśne4 4. A nalizując inw entarze zamkowe, możemy z całą pew nością powiedzieć, że pomimo nie najwyższej ran g i w stru k tu rz e adm inistracji zakonnej u rzą d leśniczego był bardzo przydatn y dla p aństw a krzyżackiego w Prusach.
2. C h a ra k te r y sty k a u r z ę d u le ś n ic z e g o k r z y ż a c k ie g o
Leśniczy krzyżaccy, będący członkami konwentów, nie zawsze m ieszkali w zam kach kom turskich. N a swe rezydencje w ybierali niejednokrotnie odda lone od konwentów miejscowości zlokalizowane w sąsiedztwie dużych kom pleksów leśnych (np. Benowo, Żelazna Góra, Kadyny). W niektórych siedzi bach leśniczych były również inne urzędy (kom turstw a, ale i np. komornictwo w K ętrzynie i prokuratorstw o w Tapiawie). W m acierzystych zam kach u rzęd nicy ci pojaw iali chyba tylko n a zeb ran ia kap itu ły i w term in ach rozliczeń4 5.
Zdarzało się, że w zależności od potrzeb m iejsce urzędow ania leśniczego było
40 A. A n d rz ejew sk i, L. K ajzer, S p ra w o z d a n ie z b a d a ń a rch eo lo g iczn o -a rch itekto n iczn ych
p rzep ro w a d zo n y ch n a terenie z a m k u w Sątocznie, g m . Korsze, woj. w a rm iń s ko -m a zu rs kie w 2001 ro k u [dalej: S p ra w o z d a n ie ], „Łódzkie S p ra w o z d an ia A rcheologiczne”, t. V II, 2001, s. 2 8 9 -2 9 2 .
41 Ib id em , s. 292.
42 Por. F. M ager, W ild b a h n u n d J a g d A ltp re u ß e n s im W andel d e r g esc h ic h tlich e n J a h r h u n
d e rts, B e rlin 1941, s. 14 i n.
43 M ów ią o ty m in w e n ta rz e zam k ó w m is trz ó w leśniczych, w k tó ry c h o d n o tow yw ano p r a w ie cały czas m a g a z y n y z sid ła m i i w n y k a m i n a d z ik ą zw ierzy n ę, o czym będzie jeszcze m ow a.
44 F. M ager, W ild b a h n .., s. 20 i n.
przenoszone - ta k było w p rzypadku W aldmeistera elbląskiego, który rezydo wał w Kadynach, Tolkmicku i M łynarach.
Do k o m tu rstw a bałgijskiego należały leśnictw a w Żelaznej Górze, Kę trzynie i Sątocznie z leśniczymi jako podwładnym i k o m tu ra bałgijskiego4 6. Urzędy leśne były obsadzane ludnością niem iecką, gdyż n a tych terenach pow staw ały przede w szystkim wsie niem ieckie (omijane były przez osadnic two pruskie, które z reguły nie radziło sobie z zagospodarow aniem tych obszarów). W dużych kom tu rstw ach znajdowały się urzędy, którym podlegały zw arte kom pleksy leśne. Tu były lokowane niem ieckie wsie „na surowym korzeniu”4 7. Wielkość u rzęd u leśnego w Żelaznej Górze w ynosiła w I połowie XV w. ponad 1800 łanów lasów i obszarów niezalesionych, np. łąk4 8. Siedziba leśniczego znajdow ała się w bezpośrednim sąsiedztw ie kościoła - w ogrodzie przy plebanii pozostały kam ienne fundam enty i w ał zabudow ań rezydencji leśniczego. Żelazna Góra była m iejscem w ystaw ienia dokum entu przez w iel kiego m istrz a Ludolfa Königa w 1342 r.49 U rząd leśniczego i folw ark zakon ny pow stał tu ok. 1325 r. Pierw szy W aldmeister w zm iankow any je s t już w 1330 r.50 Istnieje również w zm ianka z 23 w rześnia 1418 r. o leśniczym5 1.
W Sątocznie zostaje wymieniony leśniczy Cuncze von Bukym w 1416 r.5 2,
w L unenburg w a lta m p t w zm ianki o urzędzie leśniczym pojawiły się 11 listo p ad a 1412 r. i 16 października 1420 r.53 O bszar zarządzany przez leśniczego w Sątocznie m iał ok. 2250 łanów5 4.
W K ętrzynie inform acja o urzędzie leśniczym znajduje się w inw en tarzu z 11 listo pad a 1412 r. Był to więc zapew ne krótki epizod w działalności tego urzędu, k tórem u podlegało 250 łanów czynszowych5 5. W zam ku tym był
równocześnie urząd komorniczy. Zachowała się również w zm ianka o m yśli wym (Jägermeister) w K ętrzynie z 29 stycznia 1447 r.56
W k o m tu rs tw ie b r a n d e n b u rs k im (p o k arm iń sk im ) leśniczy u rz ę d o w ał w zam ku k om tu rsk im , a jego okręg znajdow ał się w bezpośredniej bliskości zam k u - n ad Zalew em5 7. O bszar u rzęd u wynosił 1000 łanów5 8. 46 D a s Große Ä m te r b u c h des D e u tch e n O rd en s [dalej: GÄB], hrsg.v. W. Z iesem er, D a n zig 1921, s. 1 5 9 -1 6 3 , in w e n ta rz zam k o w y z 11 lis to p a d a 1412 r.
47 C. K ro llm a n n , D ie d eu stch e B e s ie d lu n g des O rd en sla n d e s P re u ß e n , „ P ru s s ia ”, t. 29, s. 259; E. J . G u ttz e it, D a s W a ld a m t..., s. 1 7 9 -1 8 0 .
48 GÄB, s. 159; M. T öppen, H isto risch -co m p era tive..., s. 2 0 0 -2 0 1 ; L. W eber, P re u sse n vor
5 0 0 J a h r e n J a h r e n in cu ltu rh isto risch er, sta tis tis c h e r u n d m ilitä risc h e r B e z ie h u n g n e b st S p e c ia l - G eografie, D a n z ig 1878, s. 4 9 2 -4 9 4 ; E .J . G u ttz e it, D a s W a ld a m t..., s. 1 8 2 -1 8 3 .
49 E. J . G u ttz e it, D a s W a ld a m t... , s. 183.
50 P reu ssisch e s U rk u n d e n b u c h [dalej: PU B ], Bd. II, h rs g . v. R. P h ilip p i, A. S e ra p h im , M. H ein , E. M asch k e, H . K oeppen, K. C o n rad , K ö n ig sb erg 1882, s. 468.
51 GÄB, s. 163.
52 Ib id em , s. 177; M. T öppen, H isto risch -co m p era tive..., s. 201.
53 GÄB, s. 159, 194.
54 L.W eber, P re u ssen vor 5 0 0 J a h r e n ..., s. 5 0 0 -5 0 1 .
55 GÄB, s. 159.
56 Ib id em , s. 183.
57 M. T öp p en , H isto risc h -c o m p era tiv e ... , s. 207.
W zm ianki o urzędzie leśnym pochodzą m .in. z 11 listo p ad a 1416 r. i 8 w rześn ia 1418 r.59
W kom turstw ie królewieckim u rząd leśniczego znajdow ał się w Tapiawie - W aldm eister zarządzał stą d teren em n a północ od Pregoły60. Do tapiaw - skiego urzędu należały wsie niem ieckie i połowa wsi pru sk ich61. Zachowane w zm ianki o leśniczym pochodzą z 13 g ru d n ia 1374 r. i 25 lipca 1379 r.62
N a terenie k o m tu rstw a gdańskiego rezydencja leśniczego znajdow ała się w edług Töppena w Sulm inie63, choć okręg leśniczy gdański był różny od okręgu sulm ińskiego. J e s t możliwe, że leśniczy rezydował w zam ku k o m tu r skim w G dańsku. W księdze k o m tu rstw a w zm iankow ani są: leśniczy H er m an K ochberger w lata ch 1428-143464 i leśniczy nie wym ieniony z im ie n ia 65. Zachował się też spis czynszów w urzędzie leśniczym 66 i miejscowości znajdujące się n a obszarze u rzęd u leśnego67. N a obszarze u rzędu leśnego znajdowały się jedynie wsie czynszowe68.
Z te re n u k o m tu rstw a gniew skiego z n a n a je s t w zm ian k a z 1336 r. o leśniczym D ietrichu von Nalesche. Rezydował on w dworze w Starogardzie G dańskim i m iał zarządzać obszaram i leśnym i w pobliżu m iasta. Je d n ak prawdopodobnie dość szybko urząd te n został zlikwidowany69.
W wójtostwie now om archijskim leśniczy rezydow ał w Świdwinie. W in w en tarzu tego zam ku zachow ała się w zm ianka o nim pochodząca z 1 sierp n ia 1408 r.70
W kom turstw ie m alborskim leśniczy rezydow ał w Benowie n a sk raju Puszczy Sztum skiej. Znajdował się tam folw ark z dworem zarządcy krzyżac kich lasów, który w lata ch 2002-2004 był przedm iotem b a d a ń archeologicz- no-architektonicznych71.
59 GÄB, s. 219, 220.
60 M. T öppen, H isto risc h -c o m p era tiv e..., s. 211.
61 L. W eber, P re u sse n vo r 5 0 0 J a h r e n ..., s. 5 3 0 -5 3 2 .
62 GÄB, s. 1, 3.
63 M. T öppen, H isto risc h -c o m p era tiv e ... , s. 229.
64 K sięg a k o m tu r s tw a g d a ń sk ieg o , w yd. K. C iesie lsk a , I. Ja n o sz -B isk u p o w a , „ F o n tes Towa r z y s tw a N au k o w eg o w T o ru n iu ”, t. 70, 1985, s. 157.
65 Ib id em , s. 226.
66 Ib id em , s. 2 2 2 -2 2 6 .
67 M. G rzegorz, O sa d y P o m o rza G d a ń skie g o w la ta c h 1 3 0 9-1454, W a rsz a w a - Łódź 1990, s. 5 6 -6 1 .
68 L. W eber, P reu ssen vo r 5 0 0 J a h r e n ... , s. 3 4 5 -3 4 8 .
69 PU B , t. 3/1, n r 78; K. B ru sk i, Z ie m ie n a d d o ln ą W ierzycą o d X I I I do p o c z ą tk u X V w ieku , G d a ń s k 1997, s. 111, 200; P. O liński, S ta r o g a r d w dobie śred n io w iecza , [w:] D zieje S ta ro g a rd u , t. 1: H is to r ia m ia s ta d o 1 9 2 0 r o k u , re d . M. K a lla s , S ta r o g a r d G d a ń s k i 1998, s. 7 0 -7 1 ; M. G rzegorz, K o m tu rs tw o g n ie w s k ie i jeg o stra te g iczn e zn a c ze n ie, B ydgoszcz 2003, s. 141.
70 GÄB, s. 765.
71 L. W eber, P reu sse n vor 5 0 0 J a h r e n ..., s. 441; A. C hęć, F o lw a r ki k rzy ża c kie n a terenie
k o m tu r s tw a m a lb o rskieg o w św ietle źró d eł archeologicznych i h isto ry czn yc h - p ró b a lo ka liza c ji,
[w:] P ogranicze p o lsk o -p ru sk ie i k rzyża c kie. M a te r ia ły z ko n feren cji n a u k o w e j G órzno 1 -2 czerw
ca 2002r., re d . K. G rą ż a w s k i, W ło c ław e k -B ro d n ica 2003, s. 328; id em , O sied zib ie leśniczego krzyża ckieg o w B en o w ie , „Schody K aw ow e. K w a rta ln ik K w id zy ń sk ieg o T o w a rzy stw a K u ltu r a l
W kom turstw ie człuchowskim w zm ianki o leśniczym pochodzą z 10 lipca 1377 r.72 oraz z XV w.73
W zm ianka o leśniczym w kom turstw ie elbląskim pojaw ia się dosyć wcze śnie: K onrad K esselhut 14 czerwca 1314 r. określany je s t jako m agister
nem orum E lb in g en siu m 74. Siedziba tego urzęd n ik a była pierw otnie w E lblą
gu75, potem w lata ch 1348-1365 w zm iankow ani s ą leśniczy w M łynarach76 i znów w Elblągu. N astępnie rezydencję przeniesiono do K adyn (pierwszy odnotowany leśniczy w 1397 r., o sta tn i - w 1416 r.). Do Tolkmicka W aldme
ister sprow adził się przed 1431 r.77
Około 1280 r. pow stał w K adynach dwór krzyżacki, który później sta ł się rezydencją leśniczego. Zbudowano go u podnóża Góry K lasztornej bądź n a jej szczycie, gdzie pierw otnie był gród p ruski, a później wzniesiono k laszto r78.
W Tolkmicku przy południowo-zachodnim n arożniku fortyfikacji m iej skich (rejon obecnych ulic: Słupeckiej i M łyńskiej) n a W zgórzu Starościńskim w II połowie XIV w. Krzyżacy wznieśli niew ielki zam ek lub dwór krzyżacki z folw arkiem , który był siedzibą zarządcy lasów k o m tu rstw a elbląskiego. Na początku wojny trzynastoletniej m ieszczanie tolkmiccy zburzyli doszczętnie te n obiekt. N a jego m iejscu w połowie XVI w. sta n ą ł dwór starościński i zabudow ania gospodarcze79.
W kom turstw ie dzierzgońskim leśniczy rezydowali n a zam ku k o m tu r skim w Dzierzgoniu. W źródłach pisanych odnotowani zostali: W ilhelm Sure (1360), Siegfried W alpot von B assenheim (XIV w.), R einhard von Berckrode (1412), F rie d ric h von K a lte n b o rn (1414), H a n s von M ilitz (1431) oraz G ü nth er v H atzfeld (1442 i 1443)80.
N a teren ie k o m tu rstw a bierzgłowskiego leśniczy rezydow ali zapewne w zam ku bierzgłowskim, bowiem w spom inani byli zawsze wraz z braćm i kon w entu bierzgłowskiego. Prawdopodobnie było to spowodowane niewielkim ob szarem kom turstw a. Był to jedyny Waldmeister w ziemi chełm ińskiej81.
72 GÄB, s. 646. 73 Ib id em , s. 671. 74 P U B , Bd. II, n r 118.
75 M. T op p en , H isto risc h -c o m p era tiv e ..., s. 190. 76 Ib id em , s. 189.
77 G.A. v o n M ü lv e rste d t, D ie B e a m te n ..., s. 31, 3 5 -3 8 .
78 R. D orr, C a d in en . I llu s tr ir te r F ü h re r, „ N o rd o std eu ts ch e S tä d te u n d L a n d s c h a fte n ”, 1900, t. 11, s. 16; E. K e rs ta n , D ie G eschichte d es L a n d k re ise s E lb in g , E lb in g 1925, s. 1 5 6 -1 5 7 ; W. Z aw ad zk i, D zieje k la s z to r u b ern a rd y ń sk ieg o w K a d y n a c h , „ S u p lem e n t H o z jań s k i” 2002, t. 5, s. 12.
79 E. K e rs ta n , D ie G eschichte..., s. 358; F. M a m u sz k a, E lb lą g i okolice. In fo r m a to r k ra jo
zn a w c zy , G d a ń s k 1978, s. 1 5 8 -1 5 9 , 1 7 5 -1 7 7 .
80 G.A. v o n M ü lv e rste d t, D ie B e a m te n ..., s. 102.
81 W zm ian k i o leśn ic zy ch z la t 1 3 3 9 -1 3 4 7 (1 3 3 9 -1 3 4 0 - H e rm a n n , 1342 - v o n E ck irsb e r- ge, 1347 - R eyncke B oler) o raz z 2 lu te g o 1385 r. - P U B III/1 , n r 236, 290; P U B III/2 , n r 425; P U B IV, n r 194; GAB, s. 487; F. M ager, D er W ald..., s. 165; S. Jó ź w ia k , P o w sta n ie i rozw ój
s tr u k tu r y a d m in istra c y jn o -te r y to ria ln e j z a k o n u k rzyża ckieg o n a K u ja w a c h i w z ie m i c h e łm iń s k ie j w la ta c h 1 2 4 6 -1 3 4 3 , T o ru ń 1997, s. 264.
W in w en tarzu zamkowym k o m tu rstw a ragneckiego Jagerm eister wym ie nian y został 19 listopada 1432 r.82
W k o m tu rstw ie ry ń sk im u rzęd y leśne znajdow ały się w Sątocznie i w Rynie83.
W państw ie zakonnym nie było leśnictw i rew irów leśnych w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Dopiero pod koniec panow ania Zakonu Krzyżackiego zaczęto w prowadzać podział n a rewiry. W czasach krzyżackich nie było rów nież centralnej adm inistracji leśnej, przynajm niej nie m ówią o tym przekazy źródłowe. Leśniczy m ieli do pomocy myśliwych i służbę leśn ą (Jäger, W aldk
necht), co potw ierdzają inw en tarze zamków w B ratian ie, Nieszawie, G ru
dziądzu i K ętrzynie84. W in w entarzach z P isza (1523), K ętrzyna (1447), Kró lewca (1424), P asłęk a (1523) i Giżycka (1513) pojaw iają się też w zm ianki o jegirpferd, jegersweyken (koniach dla myśliwych)85. Do prac leśnych używ a no waltsw eike (koni pochodzenia pruskiego) lub waltpferde. N a te n tem at istn ieją liczne w zm ianki86. Od końca XV w. pojaw iają się w zam kach także
Jägerknechte i Jägerjungen. N a początku XVI w. w ydano zalecenia, by
w każdym zam ku był m yśliwy i Jägerjunge. M yśliwy otrzym yw ał jako w yna grodzenie d e p u ta t w n a tu ra lia ch , utrzym anie, dach n ad głową oraz ziemię pod upraw ę, rzadko też gotówkę n a w ydatki zw iązane z funkcjonowaniem urzędu. W nielicznych osadach m yśliw skich (Jägersiedlungen), szczególnie w Wielkiej Puszczy, byli też osadzani myśliwi-rolnicy. Do ich obowiązków należało oprócz upraw y przyznanych im gruntów, uczestniczenie w służbie myśliwskiej podczas polowań i nadzorow anie określonych części puszczy. Za chowały się ślady tych osad w nazew nictwie: np. Jä g erd o rf koło Nidzicy i S chützendorf koło Szczytna. W okresie panow ania dwóch o statn ich wielkich m istrzów zaczęto wprowadzać nowe m etody w gospodarce leśnej, tzn. sk u teczniej nadzorow ano lasy, zwiększono personel leśny, tworzono i zalesiano nowe rewiry. Takie inform acje zaw iera np. rach u n ek z Tapiawy (1511) doty czący zalesień w pięciu rew irach87.
Istnien ie u rzęd u leśniczego daje podstaw ę do stw ierdzenia, że gospodar k a leśn a odgryw ała bardzo isto tn ą rolę w stru k tu rz e p a ń stw a krzyżackiego. Z początku n astaw io n a była przede w szystkim n a rabunkow e pozyskiwanie drew na, nie m iała również ujednoliconej organizacji. Dopiero pod koniec w ładztw a krzyżackiego możemy dopatryw ać się zaczątków rozum nie prze prow adzanej eksploatacji lasów, ochrony drzew ostanu i reform y u rzędu leśni czego.
82 GÄB, s. 285.
83 D a s Große Z in s b u c h des D eu tsch en R itte r o rd e n s (1414-1438), w yd. P. G. T h ielen , M a r b u r g 1958, s. 73; G.. B ia łu ń sk i, W sp ra w ie la só w i leśn ic tw a w p o łu d n io w o -w s ch o d n ic h M a z u
ra c h o d X I V do p o c z ą tk u X V I I I w ie k u , „ K o m u n ik aty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie ” 1996, n r 3, s. 439.
84 GÄB, s. 183, 371, 482, 604.
85 Ib id em , s. 27, 112, 209, 253, 389.
86 Ib id em , s. 333, 338, 362, 423, 440, 575.
SUMMARY
The gamekeeper’s office was established during the territorial and institutional expansion of the Teutonic State in Prussia. From the very beginning, the Teutonic knights recognised the significance of the gamekeeper’s office for the state, in parti cular its economic growth. The above indicates that forest management played a very important role in the structure of the Teutonic Order.
