View of Monika Zaśko-Zielińska, Listy pożegnalne. W poszukiwaniu lingwistycznych wyznaczników autentyczności tekstu, Wrocław 2013, ss. 283
8
0
0
Pełen tekst
(2) 338. RECENZJE. dwa subkorpusy powstae na drodze eksperymentu, zawierajce listy symulowane oraz sfaszowane1. Drugi rozdzia opracowania (s. 37-50) sytuuje listy poegnalne na tle danych statystycznych. Faktem jest niewielka ilo tego typu dokumentów, szacuje si bowiem, e listy pozostawia zaledwie 15-30% osób2. Badaczka sugeruje, i na ma liczb odnalezionych dokumentów moe mie wpyw pro ba nadawcy o ukrycie listów i nieprzekazywanie ich policji. W celu stworzenia demograficznego profilu polskiego samobójcy, Autorka posuguje si danymi statystycznymi rejestrowanymi przez Komend Gówn Policji oraz Gówny Urzd Statystyczny. Problem stanowi jednak niestaranny sposób zbierania danych, czego powodem moe by incydentalny charakter tego typu ekspertyz (s.39). Dziki danym statystycznym mona stwierdzi , e wiek nie jest czynnikiem majcym wpyw na decyzj o pozostawieniu listu. Podobnie rzecz si ma z poziomem wyksztacenia i pci nadawców – mimo e liczba listów pozostawionych przez kobiety bya nieznacznie wiksza, to rónica ok. 2% staje si statystycznie nieistotna. Brakuje natomiast danych umoliwiajcych analiz zaleno ci pomidzy sposobem popenienia samobójstwa a zamiarem pozostawienia listu. Jako czynniki mogce wpywa na decyzj o napisaniu listów naley natomiast wzi pod uwag wpyw rodków odurzajcych, por roku, sytuacj ekonomiczn, stan zdrowia (fizycznego i psychicznego) oraz miejsce zamieszkania. Specyfika listów poegnalnych, bdcych przecie dokumentami osobistymi, sprawia, e ich tre stanowi tylko jeden z czynników poddawanych analizie. Niezwykle istotny jest równie wymiar materialny, któremu po wicony jest trzeci rozdzia niniejszej publikacji (s. 51-62). Elementem wanym z punktu widzenia analizy kryminalistycznej staje si wybór podoa do pisania, co umoliwia wnioskowanie o czasie napisania listu. Nie bez znaczenia jest równie jako oraz czytelno pisma. O ile bdy graficzne czy nieznaczne odchylenia grafii od formy nawykowej mog pozostawa poza kontrol piszcego ze wzgldu na specyficzn sytuacj emocjonaln, o tyle elementem bdcym efektem wiadomego dziaania autora s wyrónienia w tek cie. Badaczka zwraca szczególn uwag na wyrónienia graficzne, jak: uycie „drukowanych” liter, wytuszczenia, podkre lenia, zwikszenie rozmiaru pisma czy rysunki. Tego typu rodki mog si kumulowa oraz czy z tzw. inter-. 1. Szczegóowy opis koncepcji korpusu znajduje si na s. 25-35 niniejszej publikacji. Zob. R. O’CONNOR, N. SHEEHY, Zrozumie samobójc, prze. A. Tanalska-Dulba, Gdask 2002, s. 100. 2.
(3) RECENZJE. 339. punkcj emocjonaln, co zostao uznane za cech gatunkow oraz idiolektaln3. Tematem rozwaa zawartych w rozdziale czwartym (s. 63-85) jest poprawno pisowniana – lokowana na czoowych miejscach list elementów kluczowych dla kryminalistycznej analizy dokumentu zarówno przez badaczy zagranicznych, jak równie polskich4. Jak podkre la Autorka – „w analizie jzykowej dokumentu nie chodzi jedynie o ocen jako ci pisownianej tekstu, ale raczej o wskazanie cech idiolektalnych autora na podstawie analizy pisowni” (s. 68), dlatego tre listu nie moe by analizowana w izolacji, ale w odniesieniu do wzorca gatunkowego. Majc na uwadze wysok rang analizy na podstawie poprawno ci pisownianej, Badaczka w sposób wyczerpujcy opisuje typowe bdy, które pojawiy si w zebranych przez ni tekstach. Szczególnie warto ciowy materia identyfikacyjny stanowi usterki nietypowe, o niskiej frekwencji, ale duej konsekwencji, np. hiperyzmy. Za charakterystyczne dla gatunku listów poegnalnych uznano natomiast bdy graficzne oraz uywanie wielkiej litery w zaimkach odnoszcych si do nadawcy (Ja, Moja, Mn). Kluczem do analizy staje si natomiast porównanie poprawno ci pisownianej listów prawdziwych, symulowanych oraz sfaszowanych (s. 84-85). W rozdziale pitym (s. 87-107) poruszona zostaje kwestia interpunkcji, która jest istotnym elementem analizowanym podczas ekspertyzy dokumentu. W ocenie tego czynnika kluczowy staje si kontekst gatunkowy, poniewa – jak podkre la Autorka – „list poegnalny naley do tekstów prywatnych, które cechuje mniejsza troska o poprawno jzykow” (s. 88). Charakterystyczny dla listów samobójców jest równie odbiegajcy od normy zakres uycia znaków interpunkcyjnych (od nagromadzenia po zupeny brak) oraz frekwencja poszczególnych znaków. Zwikszona czstotliwo wystpowania daje si odczu zwaszcza w wypadku wykrzykników i nawiasów. Ponadto na drodze analizy ilo ciowej Badaczka dochodzi do wniosku, e listy tych samych autorów cechuje staa proporcja poszczególnych znaków interpunkcyjnych, która moe si nieco zmienia pod wpywem silnych emocji. Specyfika interpunkcji listów poegnalnych polega równie na zastosowaniu poszczególnych znaków w nietypowej dla nich funkcji, np. my lnik jako znak oddzielajcy, co moe by spowodowane dominacj interpunkcji w funkcji prozodycznej nad inter3 W analizowanych dokumentach Badaczka zauwaa konsekwencj w uywaniu wyrónie przez poszczególnych autorów listów, przejawiajc si w wyborze okre lonych rodków lub czeniu ich w powtarzalne grupy (zob. s. 62). 4 Autorka powouje si na prace J.Kniffki oraz J. Olssona, jak równie na opracowany przez polskich badaczy Katalog cech jzykowo-treciowych..
(4) 340. RECENZJE. punkcj skadniow. Autorzy lisów poegnalnych staraj si wic odda sygnay niewerbalne za pomoc znaków interpunkcyjnych, co jest wynikiem jednoczesno ci my lenia i pisania, a wic cisego zwizku analizowanych tekstów z jzykiem mówionym. Badaczka podkre la, e charakterystyczne dla tego typu tekstów staje si wykorzystywanie interpunkcji w celu wyrónienia tre ci oraz podkre lenia emocji. Jako szczególnie czste zastosowania emotywne zostaj wskazane wielokropki, pytajniki, cudzysowy i wykrzykniki, jednak ze wzgldu na wysok czstotliwo uy nietypowych ustalenia funkcji znaku interpunkcyjnego musz odwoywa si do kontekstu leksykalnego. Charakterystycznym sposobem wyraania emocji w ród modszych nadawców jest uycie emotikonów lub czenie wykrzykników z rysunkiem serca. Do wanych wniosków prowadzi równie porównanie danych z subkorpusów (listy symulowane i sfaszowane) z listami autentycznymi, które cechuje znaczcy udzia my lników, nawiasów, dwukropków, wykrzykników oraz znaków zwielokrotnionych. Badaczka niejednokrotnie zwraca uwag na konieczno analizy poszczególnych elementów listów w odniesieniu do cech gatunku, który stanowi istotny kontekst dla opinii biegego. By moe z tego powodu najobszerniejszy rozdzia omawianej publikacji dotyczy wa nie kwestii genologicznych (rozdz. 6, s. 109-240). List poegnalny zostaje umieszczony na tle innych gatunków pisanych w zwizku ze mierci (pamitnik, gest samobójczy5, testament). Istotne staje si zestawienie cech listu zwizanego z samobójstwem egoistycznym z listem poegnalnym altruistycznym, który znacznie róni si nie tylko pod wzgldem adresata, ale równie na poziomie elementów strukturalnych, w ród których mona odnale protesty, dania, postulaty oraz etyczne lub polityczne argumenty wyja niajce zamiar popenienia samobójstwa. Analiza danych korpusowych pozwolia wyodrbni w analizowanych listach cechy testamentu. Autorka zauwaa podobiestwo zakresów tematycznych, ale jednocze nie rónice w stylu oraz hierarchii poruszanych w tre ci problemów. Specyfik listów poegnalnych dostrzeono równie w kontek cie prawnym, wpisanym niejako w ich tre 6. List poegnalny moe wic stanowi. warto ciowy lad pozwalajcy ustali fakty zwizane z popenionym czynem, jednak problemem jest rzadko przeprowadzanych ekspertyz. 5 Gestami samobójczymi nazywa si teksty towarzyszce nieskutecznym próbom samobójczym (s.112). 6 Badaczka przypuszcza, i autorzy analizowanych przez ni dokumentów mog mie wiadomo przepisów polskiego prawa zwizanych z samobójstwem, dlatego w tre ci znajduj si akty obwiniania lub, przeciwnie, potwierdzania niewinno ci..
(5) RECENZJE. 341. Ze wzgldu na du rónorodno realizacji nie jest moliwe wyodrbnienie konkretnego wzorca gatunkowego. Badaczka zarysowuje wic jego granice, uwzgldniajc komponenty wskazane przez Mari Wojtak7. Analiza aspektu strukturalnego prowadzi do wniosku o maej schematyczno ci listu poegnalnego. Wprawdzie moliwe staje si wyrónienie elementów ramy tekstu charakterystycznych dla listu, jednak s one wykorzystywane przez autorów w sposób dowolny (brak niektórych skadników lub ich powielanie). Typowa dla takich tekstów jest natomiast chaotyczno budowana przez rónego rodzaju dopiski znajdujce si po zasadniczej cz ci listu czy na marginesach. Autorka zauwaa równie specyficzny sposób wydzielania akapitów poprzez linie, szlaczki, inicjay lub cyfry. Ponadto nadawcy czsto wyróniali formu finaln, majc wyrazi poegnanie, przeprosiny lub podzikowanie. Uwag Badaczki zwrócia obecno kilku podpisów w jednym li cie lub finalizowanie podpisu kropk, co zostao uznane za bd typowy dla tego typu tekstów (s. 135). Porównanie korpusu gównego z subkorpusami ujawnio natomiast, e w listach sfaszowanych nie znaleziono ani jednego postscriptum. Spojrzenie na list poegnalny w aspekcie pragmatycznym prowadzi natomiast do wniosku o bardzo silnej zaleno ci pomidzy tekstem a rzeczywisto ci, co widoczne jest w relacjach nadawczo-odbiorczych, czasie i miejscu zdarzenia. Autorka odnajduje liczne tekstowe lady obecno ci nadawcy oraz odbiorcy (jednostkowego lub zbiorowego), realizowane poprzez uycie zaimków osobowych i dzierawczych lub osobowych form czasownika. Istotnym faktem jest wiksza czstotliwo uycia zaimka ja w listach symulowanych i sfaszowanych, która moe wynika z niemoliwo ci odzwierciedlenia rzeczywistych relacji. Porównanie zaimków odnoszcych si do odbiorcy w trzech korpusach pozwala natomiast dostrzec, e zaimek ty zwizany z agresj sown (obelgi, wyzwiska) pojawia si wycznie w listach prawdziwych. Autorka zwraca równie uwag na lady relacji nadawczo-odbiorczej, wyraajce si jzykowo poprzez uycie afektonimów, spieszcze, zdrobnie oraz podpisy nazywajce stopnie pokrewiestwa. Istotne dla spojrzenia na tekst w kontek cie pragmatycznym s równie perspektywy przestrzeni oraz czasu, indywidualne dla nadawcy i odbiorcy. Aspekt poznawczy listu poegnalnego dotyczy gównie zakresu tematycznego, wyraonego przez tre . Okre lenie tematyki jest istotnym elementem kryminalistycznej analizy dokumentu, na podstawie której mona ustali poziom wiedzy autora na dany temat. Autorka odwouje si do Katalogu cech 7. Gatunki prasowe, Lublin 2004..
(6) 342. RECENZJE. jzykowo-treciowych dzielcego poziom znajomo ci tre ci na: powszechnie znan, znan rodowiskowo, specjalistyczn oraz jednostkow. Dokonano równie klasyfikacji tematyki listów poegnalnych na podstawie analizy ilo ciowej sownictwa oraz okre lono pola tematyczne najcz ciej wystpujcych leksemów8. W ten sposób wyrónionych zostao siedem zakresów tematycznych: uczucia; ycie; bohaterowie; czas; wasno i dysponowanie ni; aktywno werbalna; ocenianie, przekonywanie oraz wyja nianie. Najcz ciej poruszanym tematem s uczucia (mio , nadzieja), zarówno w perspektywie zapewnie odbiorcy o mio ci, jak i w zwizku z wyja nianiem przyczyn samobójstwa, gdzie wanym wtkiem staj si problemy uczuciowe. Bardzo bogate jest równie pole semantyczne zwizane z ocenianiem, przekonywaniem i wyja nianiem, poniewa autorzy czsto staraj si uzasadni swoj decyzj. Tematyka wasno ci pojawia si natomiast w zwizku z pokrewiestwem listu poegnalnego z testamentem. Badaczka zauwaa, e wyrazy okre lajce samobójstwo wystpuj sporadycznie (s. 192). Wprawdzie tego typu leksemy pojawiaj si najcz ciej w listach prawdziwych, ale autorzy staraj si raczej uywa eufemizmów typu: decyzja, krok, wybór, czyn. Analiza listów poegnalnych w aspekcie stylistycznym kae je sytuowa pomidzy mówion a pisan odmian jzyka. Badaczka dostrzega dominacj stylu potocznego, przejawiajcego si zarówno w leksyce, jak i w tematyce tekstów oraz w stylu (osabiona spójno , warto ciowanie). Rozdzia siódmy omawianej publikacji (s. 201-240) dotyczy analizy zgromadzonych w korpusie dokumentów pod ktem wystpowania w nich ladów idiolektów. Okre lanie stylu indywidualnego zwykych uytkowników jzyka (w odrónienia od jzyka osobniczego artystów) ma jedynie cel praktyczny Ç gdy istnieje potrzeba diagnozy psychiatrycznej pacjenta lub w wypadku kryminalistycznej analizy dokumentu pod ktem okre lenia autorstwa (s. 201). Autorka analizuje wic najwaniejsze czynniki ksztatujce idiolekt w odniesieniu do wcze niejszych ustale dotyczcych kwestii genologicznych, wyodrbniajc w ten sposób indywidualne cechy autorów listów. Wanym elementem majcym wpyw na idiolekt jest pochodzenie geograficzne. W materiale korpusowym dostrzeono elementy nalece do terytorialnych odmian polszczyzny – pochodzce zarówno z poziomu fonetycznego, jak i dotyczce fleksji oraz leksyki. Cechy gwarowe s wyranie widoczne w zapisie a pochylonego, w stosowaniu cignitych i nie cignitych form zaimków, ale rów8. Pola tematyczne ustalia Autorka, powoujc si na prace: A. MARKOWSKI, Leksyka wspólna rónym odmianom polszczyzny, t. I-II, Wrocaw 1992; Z. CYGAL-KRUPA, Sownictwo tematyczne jzyka polskiego, Kraków 1986..
(7) RECENZJE. 343. nie w leksyce, której analiza ma jednak mniejsz moc diagnostyczn. Badaczka zwraca równie uwag na trudno wnioskowania o idiolekcie na podstawie cech terytorialnych polszczyzny ze wzgldu na postpujcy proces zaniku gwar oraz czste przypadki faszowania tekstu poprzez uycie elementów gwarowych. Na ksztatowanie si idiolektu ma wpyw równie jzyk familijny, przejawiajcy si w listach poegnalnych zwaszcza w zwrotach ekspresywnych, nazwach czonków rodziny i formach adresatywnych. Istotna w poszukiwaniu cech idiolektalnych jest natomiast analiza kompetencji jzykowej autora, która moe si wyraa równie poprzez stopie opanowania formy graficznej. Poszukujc cech idiolektalnych, Autorka zwraca uwag na jednorodno bd innorodno bdów graficznych oraz wszelkich przejawów korekty autorskiej, które wystpuj w poszczególnych dokumentach. O niskiej kompetencji jzykowej nadawców mog równie wiadczy korekty segmentacji, które odzwierciedlaj trudno ci w pisemnym wyraaniu my li. Wedug Badaczki podstawowym miernikiem poziomu kompetencji jzykowej jest stopie opanowania rónic midzy mow a pismem (s. 224), dlatego baczn uwag naley zwraca na hiperyzmy, bdy w zapisie nosowo ci, a take pisowni czn i rozdzieln. Przejawy cech idiolektalnych dostrzeono równie w typowych bdach ortograficznych, pisowni wielkich i maych liter oraz w interpunkcji, natomiast za najbardziej trafny element w procesie ustalania autorstwa zostaj uznane bdy fleksyjne. Istotny wpyw na ksztatowanie si idiolektu maj równie czynniki biologiczne (wiek, pe ), wystpujce w stosowanych przez nadawc formach fleksyjnych (np. archaicznych typu alimenta), jak równie w leksyce charakterystycznej dla jzyka modzieowego. Do analizy stylu charakterystycznego dla pci wykorzystano natomiast metody ilo ciowe, na podstawie których styl kobiet uznano za werbalny, w przeciwiestwie do nominalnego stylu mczyzn. Kocowy rozdzia pracy po wicono analizie listów sfaszowanych, uzyskanych przez Autork na drodze eksperymentu, polegajcego na stworzeniu tekstu w imieniu samobójcy na podstawie informacji na temat pci, wieku, stanu cywilnego, wyksztacenia oraz metody popenienia samobójstwa. O ile ankietowani nie mieli problemów ze sformuowaniem tre ci listu tak, by bya zgodna z pci osoby, w imieniu której pisany jest tekst, o tyle wyja nianie przyczyn samobójstwa wzbudza pewne wtpliwo ci, poniewa odbywa si zwykle w odwoaniu do stereotypów. 'lady faszowania widoczne s równie w próbach symulowania poziomu wyksztacenia. Kluczowym fragmentem tej cz ci pracy jest natomiast analiza wybranego tekstu z Subkorpusu Listów.
(8) 344. RECENZJE. Sfaszowanych pod ktem elementów omawianych w poszczególnych rozdziaach niniejszej publikacji. Okazuje si, e przytoczony tekst wykazuje znaczne rónice w stosunku do typowego autentycznego listu poegnalnego w aspekcie pragmatycznym9. Autorka podsumowuje swoje badania w Zakoczeniu poprzez rozwaania dotyczce wnioskowania na temat listu poegnalnego na gruncie jzykoznawstwa kryminalistycznego oraz daje tabelaryczne zestawienie cech listów prawdziwych i sfaszowanych. Omawiana publikacja moe stanowi cenne ródo informacji zarówno dla jzykoznawców zainteresowanych specyficznym gatunkiem, jakim jest list poegnalny, jak i – przede wszystkim – dla biegych zajmujcych si ekspertyz pismoznawcz. Autorka dokonaa wyczerpujcej, wieloaspektowej analizy dokumentów na poziomie interdyscyplinarnym dziki wykorzystaniu nowoczesnego kierunku bada Ç jzykoznawstwa korpusowego. Niezaprzeczalna jest równie wysoka warto dydaktyczna niniejszej pracy, która dziki ustaleniu wzorca gatunkowego oraz ujawnieniu mechanizmu faszerstwa daje cenne narzdzia do kryminalistycznej analizy dokumentu. Jednocze nie kierunek przeprowadzonych bada pokazuje, e listy poegnalne mog stanowi. warto ciowy materia dowodowy, jednak warunkiem jest wnikliwo prowadzonej analizy. Ksika ta moe wic wnie znaczny wkad w dotychczasowe dokonania polskiego jzykoznawstwa sdowego, które na skutek przemian technologicznych zachodzcych we wspóczesnym wiecie musi zacz rozwija. lingwistyczne metody analizy tekstu.. Karolina Szafranek Katedra Jzyka Polskiego KUL. 9. Brak tu zakorzenienia w sytuacji yciowej nadawcy, jak równie illokucyjnego celu wypowiedzi. Ponadto dostrzeone zostay wyrane oznaki faszowania w zakresie kompetencji jzykowej..
(9)
Powiązane dokumenty