View of Hercules in painting of Spanish golden age

GRETA DZIKOWSKA

TEMAT HERKULESA W MALARSTWIE HISZPASKIM

ZOTEGO WIEKU

„Ulu biecy bogów umieraj modo, lecz póniej yj wie cznie w ich towarzy-stwie…” – twierdzi Fryderyk Nietzsche. Czy Herkules by ulubiecem bogów? Bazujc na informacjach zawartych w mitologii, z pewnoci nim nie by. Stajc po stronie pokrzywdzonych opowiada si przeciwko bóstwu. mier poniós b-dc mczyzn w sile wieku, ale za swe zasugi wstpi na Olimp, gdzie póniej móg y wiecznie w towarzystwie bogów. Z pewnoci jednak Herkules nalea do postaci lubianych i czsto goszczcych w repertuarze twórców wszystkich gazi sztuki. Herkules jest najbardziej znanym bohaterem mitologii klasycznej. Historie ubóstwionego herosa stay si nieprzebranym ródem inspiracji dla artystów mala-rzy, rzebiarzy oraz literatów, a w czasach nam wspóczesnych take dla reyserów lmowych. Niezwyke opowieci o sile, walecznoci oraz szlachetnoci Tebaczyka przez wieki byy skarbnic niewyczerpanych tematów. Pomimo to, i na pótnach hiszpaskich malarzy dominoway sceny o tematyce religijnej, nie zabrako take odniesie do mitologii, zwaszcza do zagadnie odnoszcych si do postaci Her-kulesa. Dowodem silnej wizi z mitycznym herosem jest aga Hiszpanii, na której widnieje herb królewski w otoczeniu supów Herkulesa. W mitologii greckiej supy te zwizane s z dziesit prac, jak mia wykona heros – Uprowadzenie woów

Geryona. Szczególne upodobanie zleceniodawców oraz artystów do gury

Herku-lesa w hiszpaskim malarstwie doby baroku czyni go interesujcym zagadnieniem, któremu warto przyjrze si bliej.

W niniejszej pracy skupiam si na dzieach trzech czoowych artystów doby baroku, jakimi byli Francisco Pacheco, który przedstawi Apoteoz Herkulesa, Luca

1 _{Mgr G}

RETA DZIKOWSKA – doktorantka, Instytut Historii Sztuki i Kultury, Wydzia Historii

i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w Krakowie; e-mail:osio-lek15@vp.pl

Giordano – twórca Alegorii orderu zotego runa/Alegorii monarchii hiszpaskiej, oraz Francisco de Zurbarán, który stworzy cykl obrazów przedstawiajcych Dwanacie

prac Herkulesa1_{. Wybrane dziea maj rozbudowan ikonogra , co pozwoli w peni} przeanalizowa znaczenie Herkulesa w siedemnastowiecznym malarstwie hiszpa-skim. O ich wanoci stanowi równie miejsca, do których zostay zamówione. Byy to bowiem prestiowe budowle o znaczeniu kulturowym bd te politycznym.

Z tego wzgldu, e w literaturze polskiej nie istniej opracowania dotyczce przedstawie mitologicznych, a zwaszcza przedstawie Herkulesa, w sztuce hisz-paskiej, przy przygotowywaniu niniejszego tematu niezwykle pomocne okazay si publikacje obcojzyczne. Przywoa naley pozycje Rosy Lópeza Torrijosa La

mitología en la pintura española del Siglo de Oro2 _{oraz Vicenta Lleo Cañala Los}

techos pintados de la Casa de Pilatos3_{. Informacji na wybrany temat dostarczya} take ksika Diega Angula Íñigueza La mitología en el arte español: del

Renaci-miento a Velázquez4_{. Temat Herkulesa poruszy Luis Javier Gómez Martín w swojej} publikacji Zurbarán y el Salón de Reinos5_{. W realizacji wybranego tematu due} znaczenie miaa take literatura pomocnicza.

Rónorodno ikonogra czna prezentowanych prac malarskich oraz ich niewielka ilo sprawiy, i omówione zostay chronologicznie. Jako pierwszy zosta zapre-zentowany fresk Francisca Pacheca Apoteoza Herkulesa, który powsta w latach 1603-1604. Nastpnie przeanalizowaam pótna Francisca de Zurbarána przedsta-wiajce Dwanacie prac Herkulesa, pochodzce z 1634 r. Ostatni zgbiony zosta fresk Luca Giordana Alegoria orderu zotego runa/Alegoria monarchii hiszpaskiej, powstay w latach 1696-1697.

Aby zaprezentowa wybrany temat, zastosowaam metod syntetyczno-anali-tyczn, która wykorzystujc zebran literatur oraz pozyskany materia ilustracyjny, pozwolia na wycignicie i sformuowanie ostatecznych wniosków.

Hiszpaski barok by zotym wiekiem malarstwa. W ówczesnej Hiszpanii, kraju na wskro katolickim, sztuka barokowa bya w duej mierze zainspirowana religi, gdy gównym klientem byo duchowiestwo. Tworzcy wówczas artyci, najcht-niej przedstawiali sceny sakralne o szerokim spektrum ikonogra cznym. Pojawi si te portret, który pocztkowo zarezerwowany by tylko dla króla, z biegiem 1 _{Ze wzgldu na rozmiar pracy odwoaam si tylko do prac trzech wyej wymienionych}

artystów. Bogata tre dzie doskonale odzwierciedla oraz potwierdza role i znaczenie postaci Herkulesa w siedemnastowiecznym malarstwie hiszpaskim.

2 _{R. LÓPEZ TORRIJOS, La mitología en la pintura española del Siglo de Oro, Madrid 1985.} 3 _{V. Lleo Cañal, Los techos pintados de la Casa de Pilatos, [w:] Velázquez y Sevilla. Estudios,}

Sevilla 1999, s.173-181.

4 _{D. ANGULO ÍÑIGUEZ, La mitología en el arte español: del Renacimiento a Velázquez, Madrid}

2010.

czasu tra  do szerszego grona odbiorców. Wielu artystów przedstawiao martw natur, która posiadaa gboki kontekst symboliczny. Duym uznaniem cieszyy si równie tematy Vanitas, wród których odnale mona dwie przeciwstawne wizje mierci: makabrycznej oraz podniosej. Zbytni popularnoci nie cieszyo si natomiast malarstwo rodzajowe, a gatunek malarstwa pejzaowego nie rozwin si wcale. Malarstwo pejzaowe stanowio zazwyczaj maleki dodatek do sceny tytuowej obrazu.

Motywy mitologiczne, niezwykle popularne poza Hiszpani, na Pówyspie Iberyjskim byy sabo rozwinite. Jeeli ju si pojawiay, to raczej w malarstwie importowanym anieli w twórczoci rodzimej. Restrykcyjna rola Kocioa oraz dzia-alno inkwizycyjna w duej mierze przyczyniy si do znikomej iloci tematów mitologicznych. Artyci, którzy zdecydowali si sign po historie opowiedzia-ne w mitologii czy te Metamorfozach Owidiusza, czynili to z du ostronoci. Opowieci o bogach przelewane na pótna nie mogy by niemoralne i nie mogy te ob towa w nago. Posiadacze obrazów o tematyce mitologicznej przedsta-wiajcych akty musieli skrywa je za zasonami bd przechowywa w innych zamknitych pomieszczeniach. Sprzeciw wobec mitologii w siedemnastowiecznej sztuce hiszpaskiej sprowadza si gównie do niemoralnego charakteru niektórych historii, a zwaszcza w stosunku do ukazywania nagich postaci. Dotyczyo to gównie przedstawie bogini Wenus. Malujc wizerunki bogini piknoci, artyci wybierali takie wtki, które zmuszay widza do re eksji typu moralnego6_.

Zdecydowanie bardziej preferowano tematyk wojny trojaskiej oraz zwizanych z ni dzielnych mów, co miao te pewne koneksje i odniesienia polityczne. Due znaczenie odgrywa wic heroizm bohaterów i ich powicanie si susznym sprawom oraz waleczno. Treci mitologiczne czsto miay zadanie propagandowe i suyy wyartykuowaniu zalet oraz glory kacji rzdzcych. Mogy te stanowi pewien drogowskaz dla panujcych oraz ukazywa uniwersalne ideay, do których powinni dy.

Bezspornie ulubion postaci mitologiczn hiszpaskich artystów zotego wie-ku by Herwie-kules. Posta herosa zwizana jest z mitycznym pocztkiem monarchii hiszpaskiej. Wizerunek tego mitycznego bohatera suy gównie idealizacji cnót wadców, jak i caej monarchii hiszpaskiej. Herkules jest najsawniejszym boha-terem mitologii klasycznej. By synem Zeusa – najwyszego bóstwa, oraz zwykej miertelniczki Alkmeny. Mitologia tak grecka, jak i rzymska przedstawia jego posta jako uosobienie siy i mstwa, heroizmu, wzór cnoty oraz obroc ucinionych. Herkules odznacza si szlachetnoci, zawsze spieszy na ratunek ludziom

czonym przez okrutnych i zawistnych bogów7_{. Ogrom samych pozytywnych cech} sprawi, i posta Herkulesa idealnie nadawaa si do propagowania potgi monarchii hiszpaskiej. Nie mona te zapomnie o tym, i wedug legendy Herkules mia przebywa na Pówyspie Iberyjskim. Podajc dalej w tym kierunku naley wska-za, e Herkules uwaany by równie za protoplast Sewilli, jednego z gównych orodków artystycznych w siedemnastowiecznej Hiszpanii.

Historia Herkulesa, na Pówyspie Iberyjskim, bya ju bardzo dobrze znana w redniowieczu za spraw autorów aciskich, zwaszcza Owidiusza. Pocztkowo redniowieczne wizerunki Herkulesa miay przywodzi na myl posta Chrystusa. Pojawiay si gównie w charakterze zdobicym architektur, jak na przykad w por-tyku kocioa w. Bartomieja w Atienza. Szesnastowieczna cieka ikonogra czna to kontynuacja dwóch wielkich redniowiecznych prdów: alegoryczno-religijnego oraz alegoryczno-politycznego bd historycznego. W wieku XVI wyobraenia Her-kulesa pojawiay si dosownie wszdzie – na elewacjach budynków uytecznoci publicznej, domów prywatnych, stallach, otarzach i przedmiotach zdobniczych. Przedstawienia speniay zazwyczaj funkcje moralizatorskie8_{. Posta Herkulesa} uwieczniona zostaa na fasadzie uniwersytetu w Salamance, gdzie moe oznacza wysiek intelektualny, jaki naley podj, aby osign cel ostateczny – wiedz.

Analizujc dziea szesnastowieczne oraz siedemnastowieczne, mona zauwa-y, i te z wieku XVII maj bardziej rozwinit ikonogra . Szesnastowieczne w wikszoci s to mae prace rzebiarskie, traktujce posta Herkulesa jako motyw dekoracyjny, czy te jako aluzj do jego roli w historii danego miejsca, jako zwizek z dworem królewskim, bd te odwouj si do korzeni humanistycznych bardziej zoonych i bogatszych w symbolik. W wieku XVII dziea przedstawiajce Herku-lesa stay si mniej liczne, ale za to bardziej bogate treciowo. Zaczy znika uwagi o Herkulesie jako protoplacie miast, coraz rzadziej pojawiay si prace maych rozmiarów realizowanych na zlecenia prywatne. Przenikay si racje historyczne, polityczne i alegoryczne zwizane z religi oraz wizj, jak humanizm przypisywa Herkulesowi, podkrelajc zwaszcza jego zwizek z monarchi hiszpask9_.

W wiek XVII wprowadza nas jedno z dzie o najwikszym rozmachu powico-nym Herkulesowi. Fresk znajdujcy si na sklepieniu domu ksit Alcalá [Casa de Pilatos] przedstawia Apoteoz Herkulesa (il. 1). Wykonany zosta przez Francisca Pacheca w latach 1603-1604. Malowido usytuowane zostao na su cie w pomiesz-czeniu pierwotnie zwanym Camarín Grande, a obecnie pokojem Pacheca. Casa de Pilatos uwaany jest za prototyp andaluzyjskiego paacu. czy w sobie dwa style: 7 _{J. PARANDOWSKI, Mitologia, Pozna 1989, s. 124; P. GRIMAL, Sownik mitologii greckiej i}

rzym-skiej, Wrocaw–Warszawa–Kraków 2008, s. 128-139.

8 _{D. ANGULO ÍÑIGUEZ, La mitología..., s. 29-31.} 9 _{R. LÓPEZ TORRIJOS, La mitología..., s. 115.}

woski i mauretaski. Paac zosta wzniesiony na wzór Domu Piata w Jerozolimie. Budow paacu rozpoczto w 1483 r. z inicjatywy Pedra Enríqueza de Quiñones oraz jego ony Cataliny de Ribera, zaoycielki Domu Alcalá10_.

Pierwsze wzmianki o malowidle su towym z Casa de Pilatos pojawiaj si w traktacie samego autora omawianego dziea – F. Pacheca Arte de la Pintura. Swoje prace Pacheco rozpocz w 1603 r., i gdy ukoczy dzieo w roku nastpnym, 1604, otrzyma za nie honorarium w wysokoci tysica dukatów. Artysta przyznaje, i kwestie rozwiza technicznych konsultowa z Pablem de Céspedesem, natomiast w dziedzinie ikonogra i doradza mu Francisco de Medina. Zachoway si rysun-ki przygotowawcze panelu centralnego Apoteozy Herkulesa i dwa z pobocznych, mniejszych pól – Upadek Faetona oraz Envidia11_.

Pacheco uwaany by za erudyt oraz czowieka obeznanego z wszelakimi no-winkami ze wiata kultury i sztuki. Ta powszechnie panujca opinia na jego temat sprawia, i sta si idealnym kandydatem, któremu mona byo powierzy do wy-konania dzieo o tematyce mitologicznej, zakorzenionej w wiecie klasycznym. Duy centralny panel Apoteozy Herkulesa ukazuje Herkulesa wród chmur, sie-dzcego na skórze lwa. Heros wstpi na Olimp. Bohatera otaczaj najwaniejsi bogowie olimpijscy w pozycjach siedzcych, równie na chmurach, i umieszczone na krawdziach owalnej przestrzeni. Ukazani zostali Junona, której towarzyszy paw, i Jupiter, Apollo, Ceres, Vesta, Wulkan, Wenus i Amor, Neptun, Minerwa, Merkury, Mars i Diana. Bogowie przedstawieni zostali z ich atrybutami. Przy parze Jupite-ra i Junony umieszczona zostaa inskrypcja opiewajca czyny Herkulesa. Gówna scena zostaa obramowana ornamentami rolinnymi i zwierzcymi, które znajduj si w prostoktnych polach.

Sens tytuowej sceny mitologicznej wyjania midzy innymi tekst zamieszczony na tablicy all’antica, któr podtrzymuje swym dziobem orze. Jej tre informuje, i Herkules jest jedynym miertelnikiem, który poprzez swoje zasugi wspi si na Olimp. Jest zatem oczywiste, e bohater tebaski stanowi doskonay wzorzec zachowa dla modego ksicia12_{. Ogólna idea zaoenia dziea wydaje si} niezwy-kle prosta. Poza przekonaniem, e Herkules to mityczny zaoyciel Sewilli, dzieu przywieca cel utrwalenia modelu wzorowego wadcy. Si, waleczno, potg oraz niemiertelno Herkulesa naley odnie do rodu Habsburgów, którzy przez stulecia byli niegasnc monarchi. Fresk móg by take apelem do sprawujcych rzdy, aby mieli tak jak Herkules na uwadze dobro ogóu i utrzymanie adu spoecznego.

Uwag badaczy przykua take sama posta przedstawionego przez Pacheca Her-kulesa. Tebaski heros nie jest w jego dziele siaczem, którego prototyp zakorzeni

10 _{C. PASCUAL, El libro de Oro de Sevilla, Sevilla 1988, s. 42.} 11 _{F. PACHECO, Arte de la pintura, Madrid 1990, s. 448.} 12 _{V. LLEO CAÑAL, Los techos pintados..., s. 177.}

si w staroytnych ródach. Jest to raczej Herkules lozof, niemale neostoicki w swojej postawie; model surowoci oraz samokontroli utosamiany z prawdami ostatecznymi. Ta alegoryczna interpretacja osoby Herkulesa wywodzi si prawdo-podobnie od Plutarcha13_.

Dopenieniem sceny gównej jest jeszcze szereg innych przedstawie mitologicz-nych: Upadek Ikara, Porwanie Ganimedesa oraz Astrea, a po przeciwnej stronie – Upadek Faetona, Belerofonte na swoim koniu pegazie oraz Envidia. Poszczególne sceny s przesaniem mówicym o tym, e „droga do nieba” nie jest drog atw. Sze postaci mitologicznych niesie równie tre moraln ukazujc, czego naley si wystrzega, bd te wskazuj cnoty zacne i etyczne. Bogini sprawiedliwoci – Astrea, dziery w swej doni wag. Ganimedes, mody efeb porwany przez Zeusa, moe by symbolem czystoci duszy, gdy zosta porwany do nieba, aby roznosi bogom nektar i kontemplowa ich bóstwo. Upadek Ikara symbolizuje wzniose ambicje, natomiast Upadek Faetona wskazuje na lekkomylno, od której naley stroni. Bellerofont wystpuje w opozycji do Ganimedesa, który wstpi do nie-ba za spraw czystoci duszy. Bellerofont próbowa podstpem wej w niebiosa, przez co zosta zesany z powrotem na ziemi. Envidia natomiast ukazana zostaa w przeciwiestwie do Astrei – bogini sprawiedliwoci. Envidia w mitologii greckiej to bogini i uosobienie „zemsty bogów”, nieubaganej sprawiedliwoci, sprawiedliwej odpaty (zemsty)14_.

Program ikonogra czny sewilskiego artysty ilustruje poprzez mitologi, jakich zachowa naley unika, bd jakie cnoty w sobie pielgnowa, aby „Wstpi na Olimp” tak jak Herkules, który przez cae swoje ycie czyni dobro.

Interesujcym faktem jest samo podjcie tematu mitologicznego przez Franci-sca Pacheca. Pacheco by cenzorem inkwizycji i sta na stray moralnoci. Jednak temat podjty przez niego wydaje si cakiem bezpieczny. Herkules by uwaany za uosobienie cnót, a take uchodzi za mitycznego zaoyciela Sewilli. Poza tym, jak pisze Vicente Lleo Cañal, Pacheco nie przedstawi Herkulesa jako silnego m-czyzny zgodnie z opisem mitologii. Mityczny bohater Pacheca to Herkules lozof, który ukazuje prawdy ostateczne w postaci chci niesienia pomocy innym, która to na kocu drogi zostaa nagrodzona. Uczynki miosierdzia wzgldem blinich zaowocoway dostpieniem „Zbawienia”. Poza odniesieniami politycznymi i histo-rycznymi, mona wic dostrzec chrystianizacj mitu. Pacheco sprawnie objani za pomoc pogaskich opowieci, jakich wyborów naley dokonywa, aby osign chwa wieczn. W swym dziele zawar wykadni polityczno-historyczn oraz alegoryczno-religijn.

13 _{Tame, s. 178.}

Mit Herkulesa najczciej jednak przywouje na myl dwanacie prac, jakie Te-baczyk mia wykona. Ten motyw mitologiczny zagoci na pótnach Francisca de Zurbarána. Cykl obrazów ilustrujcych prace Herkulesa powsta do dekoracji Sali tronowej, zwanej Sal królestw w paacu Buen Retiro w Madrycie. Byo to jedno z najbardziej charakterystycznych pomieszcze rezydencji. Zamówienie na sceny mi-tologiczne z udziaem Herkulesa zoy Filip IV w 1634 r. Obejmowao dwie sceny batalistyczne, midzy innymi Zwycistwo pod Kadyksem i dziesi scen z pracami Herkulesa. Do dekoracji tego pomieszczenia przywizywano ogromne znaczenie, gdy suyo ono jako sala tronowa, a take speniao funkcj prestiow – miao wywoa uczucie szacunku delegatów z innych pastw wobec potnego wówczas imperium Habsburgów. Niemale cae ciany ozdobiono obrazami prezentujcymi sukcesy militarne Hiszpanii oraz portretami czonków rodziny królewskiej. Umiesz-czono tam take dwanacie dzie powiconych tematyce batalistycznej, ukazujcych zwyciskie bitwy Filipa IV. Salon zosta zaprojektowany z myl o egzaltacji postaci Filipa IV, podkrelenia splendoru dynastii Habsburgów. Pomidzy tymi obrazami roz-mieszczono pótna ilustrujce Herkulesa, autorstwa Francisca de Zurbarána. Tematy prac zostay tak dobrane, aby glory koway dynasti Habsburgów. Rónorodno tematyki prac malarskich oferuje ciekawy program dekoracyjny o treci zarówno politycznej, jak i alegorycznej. Wystrój pomylany by jako ambitny projekt, zaka-da bowiem pozyskanie okoo omiuset dzie sztuki od najwybitniejszych artystów. Biorc pod uwag szczególny zwizek Herkulesa z Hiszpani, mona stwierdzi, i obecno klasycznego bohatera w Sali królestw jest w peni uzasadniona. De Zurbarán pocztkowo mia wykona cay cykl dwunastu prac Herkulesa. Gdy jednak ograniczono liczb pócien do dziesiciu, malarz nie zrezygnowa ze zilustrowania dwóch zada herosa, które ten mia wykona na terenie Hiszpanii: Rozdzielenie gór

Kalpe i Abyla oraz Zabicie olbrzyma Geryona15_.

Poza koneksjami politycznymi, kulturowymi oraz historycznymi scenom z hero-sem przypisywane jest take znaczenie religijne. Odniesienie religijne do dziesiciu scen mitologicznych identy kuje Herkulesa jako Dobro, które przezwycia Zo. Filip IV staje si nowoczesn wersj staroytnego bohatera, który staje w konfron-tacji ze zem swoich czasów, czyli wszystkich tych, którzy nastawali na hegemoni hiszpask oraz przeciwstawiali si wierze katolickiej. To moralna doskonao monarchy katolickiego bronicego wiary. Bogactwo znacze oraz symboliki postaci Herkulesa po raz kolejny pokazuje, jak wielk rol odgrywaa posta Herkulesa w kulturze szesnasto- oraz siedemnastowiecznej Hiszpanii i jak wielk wag przy-wizywano do jego wizerunku16_.

15 _{L.J. GÓMEZ MARTÍN, Zurbarán..., s. 13-18.} 16 _Tame.

Mitologia podaje, e wyrocznia del cka przepowiedziaa Herkulesowi przez usta Apolla, i heros bdzie zmuszony opuci Teby i uda si do Tirynsu, aby przez dwanacie lat suy jako niewolnik Eurysteusowi – królowi Tirynsu i Myken. Eu-rysteus narzuci Tebaczykowi najtrudniejsze zadania, które z czasem uoyy si w cykl synnych dwunastu prac17_.

Sporód dwunastu zada wyznaczonych Herkulesowi, de Zurbarán przedstawi dziesi: Zabicie lwa nemejskiego (il. 2), Zgadzenie hydry lernejskiej (il. 3),

Schwy-tanie dzika erymantejskiego (il. 4), SchwySchwy-tanie byka kreteskiego (il. 5), Oczyszczenie stajni Augiasza (il. 6), Rozdzielenie gór Kalpe i Abyla (il. 7), Zabicie olbrzyma Geryona (il. 8), Walka Herkulesa z Anteuszem (il. 9), Pojmanie Cerbera (il. 10)

oraz mier Herkulesa (il. 11).

Francisco de Zurbarán ukaza Herkulesa jako potnego mczyzn, penego si witalnych. Jego postawna sylwetka odzwierciedla nadludzk si, któr zosta obdarzony. Wizerunek siacza znakomicie wic korespondowa z obrazami upamit-niajcymi tryumfy armii hiszpaskiej. W przedstawionych scenach hiszpaskiego artysty wida wyranie wpywy malarstwa Caravaggia, do którego zreszt de Zurba-rán nawizywa od pocztku swej drogi artystycznej. Kady obraz utrzymany zosta w silnym kontracie wiatocieniowym – z ciemnym tem koresponduje muskularna sylwetka walczcego z przeciwnociami losu Herkulesa. Atletyczne ciao herosa stanowi najjaniejsz plam kolorystyczn pótna.

To, jak wan rol peni wizerunek Herkulesa w sztuce hiszpaskiej zotego wieku, pokazuje dzieo Luca Giordana z paacu Buen Retiro – Alegoria orderu

zotego runa (il. 12), nazywane równie Alegori monarchii hiszpaskiej. W

hi-storii opowiedzianej przez artyst zostay wymieszane wtki chrzecijaskie oraz mitologiczne. Giordano pracowa nad swym dzieem w latach 1696-1697. Warto wspomnie, e pierwszym konserwatorem Alegorii orderu zotego runa/Alegorii

monarchii hiszpaskiej by José del Castillo, neoklasycystyczny hiszpaski malarz

i grawer. Kompozycja zostaa pomylana w formie otwartego nieba z ogromn liczb postaci tworzcych odrbne sceny, ale które czy ogólne znaczenie. Gówne epizody zostay usytuowane na kracach sklepienia. Fresk ten zwizany jest z uformowaniem zakonu Zotego Runa. Zakon zosta zaoony w 1430 r., jako zakon rycerski przez ksicia burgundzkiego Filipa Dobrego na cze Najwitszej Maryi Panny i w. Andrzeja. Po wyganiciu dynastii burgundzkiej Habsburgowie byli dziedzicznymi wielkimi mistrzami a do roku 170018_.

Opowie zaczyna si od strony wschodniej, która stanowi wprowadzenie do zilustrowanej przez artyst historii skierowanej do przedstawicieli innych krajów.

17 _{J. PARANDOWSKI, Mitologia..., s. 125-126.}

Program ikonogra czny dziea rozpoczyna si od wizerunków dziewiciu muz: Erato (dzi cakowicie zamazana), Terpsychora, Euterpe, Talia, Urania, Kaliope, Polim-nia, Melpomene oraz Klio. Muzy ukazane zostay z ich atrybutami. Przed muzami przedstawiony by pierwotnie Apollo, przy renowacji zastpiony przez boga Pana. Wizerunkom muz wtóruj postaci lozofów bd mdrców staroytnych. Figury te s jednak trudne do zidenty kowania, co wynika z dwuznacznoci atrybutów, które im towarzysz. Kolejna historia zilustrowana na fresku przedstawia posta Herkulesa, który przekazuje order Zotego Runa i tym samym prawo do panowania zaoycielowi zakonu Filipowi Dobremu. Filip Dobry przyodziany jest w paszcz z gronostaja, natomiast Herkules pónagi wspiera si na maczudze oraz jedn stop opiera si o pysk smoka. Wokó sfery niebieskiej ze znakami zodiakalnymi znajduje si wiele postaci alegorycznych odnoszcych si do wadzy politycznej monarchii. Wród mnogoci scen odnale mona Gigantomachi, która symbolizuje walk Wad z Cnotami. Na drugim kocu ciany Giordano przedstawi Herkulesa walczcego z Anteuszem, utosamianego ze Zem, którego w ostatecznym rozrachunku Herkules zabi. W tle widoczny jest Neptun i An trite w otoczeniu nimf. Scena nawizuje do maestwa Neptuna z Syren. Wtek zalubin mieszkaców morza badacze cz z maestwem spadkobierców Kastylii i Burgundii, a w rezultacie wadza Runa przechodzi z Flandrii do Hiszpanii. Nieco za Filipem IV oraz Herkulesem widoczny jest statek Argos, którym odbya si wyprawa po zote runo. W centrum rozciga si soce, które owietla wszystkie posiadoci austriackie. Pojawiaj si te amorki z gazkami oliwnymi symbolizujcymi pokój. W sferze zodiakalnej szczególn uwag naley zwróci na znak Barana, który zosta przeniesiony z jego zwykego miejsca w zodiaku w sam rodek sklepienia. Ten wymowny zabieg zosta przeprowadzony dla podkrelenia pochodzenia Zotego Runa, które jest materiaem pochodzcym od jagnicia. Pojawia si równie Zeus jako wadca nieba w otoczeniu pozostaych bogów. Wród nich mona rozpozna Her, Wenus, Minewr, Marsa, Merkurego, Saturna, Plutona. Orze z wiecem laurowym w dziobie zosta zesany, aby ukoronowa tryumf zakonu oraz prac w Hiszpanii19_.

Cao sceny zostaa okrelona w pewnym czasie sugerowanym przez Wieki Ludzkoci. Po lewej stronie usytuowany zosta Zoty Wiek, wyraony przez szereg -gur alegorycznych. Wraz ze Zotym Wiekiem pojawia si Wiatr, a zaraz za nim nimfy z instrumentami muzycznymi, a przed nimfami Ob to z rogiem ob toci penym owoców ukazujcym aspekt Czasu. Na wprost Zotego Wieku widnieje Srebrny Wiek, którego personi kuje posta Dobroci rozchylajca poy paszcza i wylewajca mleko na Herkulesa. Artysta skorzysta ze wskazówek Cesarego Ripy zawartych w Ikonologii. Grup Srebrnego Wieku koczy anioek rozsypujcy srebrne monety

u stóp gównej postaci. Alegoria Srebrnego Wieku kontynuowana jest przez dwie grupy gur: cztery kobiety, bdce by moe uosobieniem czterech stron wiata, oraz przez personi kacje czterech pór roku i pogod. W powierzchniach pionowych, poniej kopuy artysta przedstawi prace Herkulesa, które nie zachoway si. Ich kopie wykona póniej pierwszy konserwator dziea – José del Castillo. Dwanacie mitycznych prac herosa Luca Giordano powikszy o cztery epizody z dziecistwa Herkulesa. Zabieg ten malarz wykona w celu zagospodarowania caej powierzchni przeznaczonej do dekoracji20_{. W centrum kompozycji malarz umieci Monarchi} Hiszpask, ukazan jako pikn matron siedzc na kuli ziemskiej i dzierc wszystkie cztery królestwa. U jej stóp spoczywaj przedmioty bdce w jej wada-niu: herezja, wadza wiecka, królestwo, bogactwo. Po prawej stronie przedstawiona zostaa Epoka Brzu, którego uosobieniem jest moda kobieta, trzymajca w doni wóczni, na gowie ma hem. Do Epoki Brzu wprowadzaj widza dwie grupy po-staci: Terror, Minerwa, Mars i Ira oraz moda kobieta w towarzystwie kruka i sowy. Na lewo od Monarchii usytuowana zostaa Epoka elaza, personi kowana przez mczyzn dziercego w prawej rce miecz, a w lewej tarcz. W pobliu Epoki Brzu znajduje si grupa gur w scenie Tryumfu bogini Ziemi.

Zaprezentowany przez Lucasa Jordána program ikonogra czny ma niezwykle symboliczne przesanie. Po pierwsze – wyraa przychylno niebios dla zakonu, wyartykuowan poprzez koron niesion przez ora Zeusa oraz przez Barana w nie-biosach. Jest to równie alegoria roli Hiszpanii, jak ma odegra w chrzecijastwie. Stanowi wyrónienie Monarchii i hod dla jej pokojowej misji oraz podjtych dziaa w obronie religii. Skuteczno misji hiszpaskiej uznali równie pogascy bogowie adorujcy umieszczonego w centralnej czci sklepienia Barana. Baranek w religii chrzecijaskiej jest symbolem Chrystusa. Umieszczenie go w centralnej czci malowida sugeruje uznanie wyszoci katolików nad innowiercami. Sceny, które nawizuj do zbawczej misji Hiszpanii, koresponduj z czasem aoby i smutku, a odpowiadaj im Epoka Brzu i Epoka elaza – czas wojen. Chcc osign po-kój, konieczne jest, aby ci, którzy stoj na czele królestwa, potra li dobrze rzdzi swym krajem. Po drugie – nawizuje do drugiego tytuu dziea – Alegoria monarchii

hiszpaskiej.

Powysze przykady malarskie pokazuj, i omawiajc dziea ukazujce Her-kulesa przewaa interpretacja historyczna i polityczna. Ten euhemeryzm zaistnia w Hiszpanii zwaszcza z postaci Herkulesa, którego najczciej przedstawiao si w zwizku z jego przybyciem na Pówysep Iberyjski i zapocztkowaniem histo-rycznych postaci hiszpaskich. Wplatane te byy wtki chrzecijaskie. Historia, polityka oraz religia – te trzy wspóistniejce ze sob i najwaniejsze dla rzdzcych

idee wyraone zostay poprzez podania i mity o klasycznym herosie. Postawione we wstpie pytanie, czy Herkules by ulubiecem bogów, nasuwa odpowied, i skoro heros stawa w opozycji do nadrzdnych jednostek i opowiadajc si tym samym po stronie nkanych przez nich ludzi, z pewnoci do ulubieców nie nalea. Na pewno jednak by ulubiecem monarchów, dla których pozytywne cechy tebaskiego bohatera stay si celem czsto nieosigalnym.

BIBLIOGRAFIA

ANGULO ÍÑIGUEZ D., La mitología en el arte español: del Renacimiento a Velázquez, Madrid 2010.

BASTÚSY CARRERA V.J., Diccionario histórico enciclopédico, t. IV, Barcelona 1831.

GÓMEZ MARTÍN L.J., Zurbarán y el Salón de Reinos, Madrid 2010.

GRIMAL P., Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocaw–Warszawa–Kraków 2008.

LLEO CAÑAL V., Los techos pintados de la Casa de Pilatos, [w:] Velázquez y Sevilla. Estudios,

Sevilla 1999, s. 173-181.

LÓPEZ TORRIJOS R., La mitología en la pintura española del Siglo de Oro, Madrid 1985.

PACHECO F., Arte de la pintura: su antiguedad y grandezas, Sevilla 1990.

PARANDOWSKI J., Mitologia, Pozna 1989.

PASCUAL C., El libro de Oro de Sevilla, Sevilla 1988.

SPIS ILUSTRACJI

1. Francisco Pacheco, Apoteoza Herkulesa, fresk, 1603-1604, Sewilla, Casa de Pilatos (wg http:// www.fundacionmedinaceli.org/coleccion/ chaobra.aspx?id=61 )

2. Francisco de Zurbarán, Zabicie lwa nemejskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

3. Francisco de Zurbarán, Zgadzenie hydry lernejskiej, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

4. Francisco de Zurbarán, Schwytanie dzika erymantejskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Mu-seo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

5. Francisco de Zurbarán, Schwytanie byka kreteskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Na-cional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

6. Francisco de Zurbarán, Oczyszczenie stajni Augiasza, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Na-cional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

7. Francisco de Zurbarán, Rozdzielenie gór Kalpe i Abyla, olej na pótnie, 1634, Madryt, Mu-seo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

8. Francisco de Zurbarán, Zabicie olbrzyma Geryona, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Na-cional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

9. Francisco de Zurbarán, Walka Herkulesa z Anteuszem, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Na-cional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

10. Francisco de Zurbarán, Pojmanie Cerbera, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

11. Francisco de Zurbarán, mier Herkulesa, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

12. Luca Giordano, Alegoria orderu zotego runa/Alegoria monarchii hiszpaskiej, fresk, 1697, Ma-dryt, paac Buen Retiro (wg http://i.pbase.com/g6/96/541496/2/79885131.W4LkOQ0V.jpg)

TEMAT HERKULESA W MALARSTWIE HISZPASKIM ZOTEGO WIEKU

S t r e s z c z e n i e

Motyw Herkulesa podejmowany z luboci przez artystów hiszpaskich zotego wieku pozwala postawi tez, i bohater ten mia pierwszorzdne znaczenie w ikonogra i sztuki hiszpaskiej. Zleceniodawcy zdobic swe rezydencje dzieami ukazujcymi herosa, zbliali si do prdu myli humanistycznej najwikszych ówczesnych orodków artystycznych. Ponadto propagowali za pomoc charakterystycznych cech Tebaczyka walory klas rzdzcych. Autorzy obrazów z przedstawieniami Herkulesa mogli natomiast siga po inspiracje do mitologii, omijajc cenzur. Tematyka Herkulesa stanowia prawdziwe wyzwanie dla artystów, którzy ilustrujc historie herosa, przedstawiali programy ikonogra czne dotykajce jednoczenie kwestii polityki, wiary oraz historii.

Sowa kluczowe: Herkules, malarstwo, Hiszpania, zoty wiek

HERCULES IN PAINTING OF SPANISH GOLDEN AGE

S u m m a r y

Hercules Theme lovingly picked by the golden age of Spanish artists can be argued that this character was of paramount importance in the iconography of Spanish Art. Principals decorating their residences with works showing the hero, approached the current humanistic thought of the biggest contemporary art centers. In addition, through the characteristic qualities of Hercules, they propagated the values of the ruling classes. The authors of images presenting (showing) performanc-es of Herculperformanc-es were able to reach for inspiration to mythology, bypassing censorship. The subject of Hercules was a real challenge for the artists, who portrayed the hero’s stories illustrating the iconographic programs concerning, at the same time, issues of politics, faith and history.

1. Francisco Pacheco, Apoteoza Herkulesa, fresk, 1603-1604, Sewilla, Casa de Pilatos (wg http://www.fundacionmedinaceli.org/coleccion/ chaobra.aspx?id=61)

2. Francisco de Zurbarán, Zabicie lwa nemejskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

3. Francisco de Zurbarán, Zgadzenie hydry lernejskiej, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

4. Francisco de Zurbarán, Schwytanie dzika erymantejskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

5. Francisco de Zurbarán, Schwytanie byka kreteskiego, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

6. Francisco de Zurbarán, Oczyszczenie stajni Augiasza, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

7. Francisco de Zurbarán, Rozdzielenie gór Kalpe i Abyla, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

8. Francisco de Zurbarán, Zabicie olbrzyma Geryona, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

9. Francisco de Zurbarán, Walka Herkulesa z Anteuszem, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

10. Francisco de Zurbarán, Pojmanie Cerbera, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

11. Francisco de Zurbarán, mier Herkulesa, olej na pótnie, 1634, Madryt, Museo Nacional del Prado (wg http://www.artehistoria.jcyl.es/genios/cuadros/1883.html)

12. Luca Giordano, Alegoria orderu zotego runa/Alegoria monarchii hiszpaskiej, fresk, 1697, Madryt, paac Buen Retiro (wg http://i.pbase.com/g6/96/541496/2/79885131.