R O C Z N IK I N A U K SP O Ł E C Z N Y C H T o m IX " — 1981
KS. KAZIM IERZ BEŁCH
Śr o d o w i s k o r o d z i n n e a r e l i g i j n o ś ć d z i e c i
Rodzina, ze względu na rolę pełnioną w procesach socjalizacyjno- wychowawczych, znajduje się w kręgu zainteresowań wielu dyscyplin naukowych, w tym także socjologii. W trakcie badań empirycznych — przeprowadzonych w ram ach tej ostatniej — stwierdzono, że przebieg procesu uspołecznienia dziecka uw arunkow any jest charakterem środo wiska rodzinnego. Między innym i wykazano, że rodzina w yw iera wpływ na postawy i zachowania dzieci, np. na ich stosunek do nauki, n a ja kość współżycia z otoczeniem ltp. Dostrzeżono związek między nieprzy stosowaniem społecznym, wykolejeniem i przestępczością a brakiem od powiedniej atmosfery wychowawczej w rodzinie. Zauważono też rolę rodziny w procesie' resocjalizacji nieletnich przestępców ł.
Wobec powyższych spostrzeżeń, świadczących o wpływie rodziny na różne płaszczyzny uspołecznienia dzieci, nasuwa się pytanie, czy w pływ ten zaznacza się także w dziedzinie religijności; innym i słowy — czy również religijność dzieci uzależniona jest od środowiska rodzinnego.
Problem ten zawiera kilka kwestii szczegółowych. W arto tu zwrócić uwagę zwłaszcza na następujące:
1. Czy religijność dzieci uzależniona jest od religijności ich rodzin? 2. Czy stan religijności dzieci uzależniony jest od społecznego typu rodziny? Jeśli tak, to jakie typy rodzin charakteryzują się wyższym stanem religijności dzieci: rodzina w ielka — czy rodzina mała, rodzina wielodzietna — czy rodzina małodzietna, rodzina pełna — czy rodzina
1 Por. np. Z. S z y m a ń s k a . D zie c k o tr u d n e . W arszaw a 1955; t a ż . D zie c k o w y k o le jo n e . W arszaw a 1957; S. B a t a w i a . P ro c e s sp o łe c zn e g o w y k o le je n ia się n ieletn ich p r z e s tę p c ó w . W arszaw a 1959; A. P a w e ł c z y ń s k a . P r z e s tę p c z o ś ć g ru p n ieletn ich . W rocław 1956; C. C z a p ó w i S. M a n t u r z e w s k i . N ie b e zp ie c zn e u lice. U ź r ó d e ł c h u lig a ń stw a . M a te r ia ły i r e fle k s je . W arszaw a 1960; P. K r y c z k a . R o d zin a a p r o b le m w y k o le je n ia i re e d u k a c ji n ie le tn ic h p r z e s tę p c ó w n a p o d s ta w ie b a d a ń p r z e s tę p c z o ś c i n ie le tn ic h w L u b lin ie. „S tu d ia S o cjo lo g iczn e” 3:1963 nr 3 s. 127-151. v
niepełna, rodzina zam knięta — czy rodzina otw arta?
Biorąc pod uwagę szerokie możliwości oddziaływania rodziny na dziecko, można wysunąć — odnośnie do zarysowanej tu problematyki — następujące hipotezy:
1. Religijność dzieci posiada cechy charakterystyczne dla religij ności ich rodzin;
2. Stan religijności dzieci uzależniony jest od stanu religijności ro dziców: im wyższy stan religijności rodziców — tym wyższy stan reli gijności dzieci; i odwrotnie: im niższy stan religijności rodziców — tym niższy stan religijności dzieci.
3. Stan religijności dzieci uzależniony jest też od społecznego typu rodziny: dzieci z rodzin wielkich, wielodzietnych, pełnych i zamknię tych odznaczają się wyższym stanem religijności niż dzieci z rodzin małych, małodzietnych, niepełnych i otwartych.
W eryfikacji postawionych tu hipotez dokonano na drodze badań em pirycznych 2. W Polsce podjął je Zakład Socjologii Religii Katolickiego U niw ersytetu Lubelskiego. W latach 1968-1975 przeprowadził on 17 ba dań ankietowych wśród dzieci szkolnych z klas V—VIII szkół podstawo wych. Badania te, zrealizowane za pomocą tych samych metod i tech nik na podstawie jednakowej w ersji kwestionariusza, mogą być po traktow ane łącznie. Ogółem, na 4178 dzieci wytypowanych drogą loso w ania do badań otrzymano 3950 odpowiedzi, co stanowi 95% założonej próby. Respondenci reprezentują różne ty py środowisk społecznych, mianowicie: wieś (838 osób), państwowe gospodarstwo rolne (145 osób)®, małe miasto (2029 osób) i wielkie miasto (938 osób). Badania dotyczyły ankietow anych dzieci i ich rodzin. Ich przedmiotem była zjawiskowa strona religijności w swym instytucjonalnym wymiarze, w ujęciu G. Le Bras. Uwzględnione zatem zostały trzy podstawowe jej param etry: wie rzenia religijne, praktyki religijne i moralność religijna.
* W ciągu o sta tn ich k ilk u d ziesięciu la t problem : „rodzina a relig ijn o ść d zieci” b y ł p rzed m iotem liczn y ch b ad ań z w ła sz c z a w k rajach E uropy Z achodniej i w A m ery ce P ó łn o cn ej. W yn ik i ty ch że b ad ań m ożn a zn aleźć m . in. w n astęp u jących o p racow an iach : T. M. N e w c o m b , G. S y e h l a . In tra F a m ily rela tio n sh ip s in A ttitu d e . „ S o cio m etry ” 1 :1937 s. 180; G. H i r s c h b e r g , A. E. G i l l i l a n d . P a r e n tc h ild re la tio n s in A ttitu d e s . „Jou rn al o f A b n orm al and S ocial P sy ch o lo g y ” 37:1942 s. 125-130; C. L e p l a e . P r a tiq u e re lig ie u se e t m ilie u x sociau x. L ou vain 1949 s. 41; O. S e h r e u d e r . K ir c h e im V o ro rt. S o zio lo g isch e E rku n d u n g ein er P fa rrei. F reib u rg 1962; B. v a n L e e u w e n. H e t G e m en g d e h u w e lijk . A ssen 1959; K. D o b b e l a e r e . S o zio lo g isch e a n a ly s e v a n d e k a th o lic ite it. A n tw erp en 1966; A. M. G r e e l e y , P. H. R o s s i . T h e E d u ca tio n o f C a th o lic A m erica n . C hicago 1966; L. A. V a s c o w i c s. F a m ilie u n d re lig iö se S o zia lisa tio n . W ien 1970.
* Środ ow isk o p e g e e r o w sk ie zn aczn ie się różni od ty p o w y ch środ ow isk w ie j skich. T oteż, m im o szczu p łego zak resu badań, w y od ręb n ion o je od pozostałych b ad an ych w si.
Wymienione tu badania umożliwiają w jakim ś stopniu rozwiązanie postawionego wyżej problemu w odniesieniu do dzieci szkolnych z klas V-VIII szkół podstawowych (to jest w w ieku 12-15 lat). Jedną z prób rozwiązania stanowi poniższa prezentacja ważniejszych wyników badań. Najpierw zostanie ukazany stan i charakter religijności rodzin (I) oraz stan i charakter religijności dzieci (II). Pozwoli to na dokonanie w za jemnych porównań celem uchwycenia ew entualnych podobieństw, które wskazywałyby na istnienie zależności pomiędzy środowiskiem rodzinnym a religijnością dzieci. Dokładniej ową zależność ukaże — przeprowadzo na następnie — korelacja stanu religijności dzieci ze stanem religijności ich rodziców (III) i ze społecznymi typam i rodzin (IV).
I. S T A N R EL IG IJN O ŚC I R O D ZIN
Poniższe analizy zmierzać będą do ukazania stanu zróżnicowań i cha rakterystycznych cech religijności badanych rodzin. Wśród czynników różnicujących stan religijności rodzin zostanie uwzględniona stru k tu ra płci badanych rodziców oraz typ środowiska społecznego. Przedm iotem analiz będzie stosunek rodziców do w iary religijnej, do praktyk religij nych i do moralności religijnej. Za ich podsumowanie posłuży przepro wadzona w końcu typologia religijności rodzin.
Badania odsłoniły wiele interesujących cech religijności rodzin. P ra wie wszyscy ankietowani rodzice są wierzący. Odsetki niewierzących oj ców wynoszą 4,3% ogółu badanych, a niewierzących m atek — 1,0%. Stan niewierzących zróżnicowany jest w zależności od typu środowiska społecznego. W zrasta on wraz ze wzrostem otwartości środowiska. W arto tu dodać, że w każdym z badanych środowisk niewierzących ojców jest kilkakrotnie więcej niż niewierzących matek. Ich odsetki wynoszą odpo wiednio: na wsi — 1,1% i 0,5%; w m ałychf m iastach — 4,6% i 0,8%; w wielkich miastach — 7,0% i 2,0% 4.
4 W ykorzystane w n in iejszy m op racow an iu r e z u lta ty badań za w a r te są w m aszyn op isach prac d y p lom ow ych p r zech o w y w a n y ch w A rch iw u m K U L . Z esta w tych że prac zam ieszczon y jest w a n ek sie. N a zw a b ad an ej m ie jsc o w o śc i w y sz c z e gólniona jest w ty tu le każdej pracy. P o n ie w a ż w L u b lin ie i w S zczecin ie p r z e prow adzono po dw a b adania, d latego — dla u n ik n ięcia n iep ro zu m ień — b ad an ie przeprow adzone w p arafii N a jśw iętszeg o S erca J ezu so w eg o w L u b lin ie b ęd zie ok reślan e jako „Lublin I ”, a b ad an ie zrea lizo w a n e w p a r a fii ś w A g n ieszk i w L u b lin ie — jako „L ublin II ”. P od ob n ie, b ad an ie p rzep row ad zon e w p a ra fii św .
J6-Rodzice interesują się w jakim ś stopniu religią i Kościołem. Świad czą o tym rozmowy o sprawach religijnych prowadzone w ok. 90% ba danych rodzin. Interesujący się religią i Kościołem odnoszą się do przed m iotu swych zainteresowań w ogromnej większości pozytywnie. Nega tyw ną postawę zajm uje jedynie ok. 4% badanych. Wraz ze w zrostem otwartości środowiska zmniejszają się zarówno odsetki rodziców wyraża jących się pozytywnie o religii, jak też odsetki krytykujących sprawy związane z religią na korzyść nie interesujących się w ogóle tym i zagad nieniami. Podczas gdy w badanych wioskach i w środowisku pegeerow- skim odsetki rodzin nie prowadzących w domu rozmów na tem aty reli gijne wynoszą przeciętnie 3%, to w małych miastach osiągają 10%, a w miastach wielkich — 13%.
Z przychylnym nastaw ieniem rodziców do spraw religijnych
pizeważńie nie idzie w parze troska o pogłębienie swej w iary przez czytelnictwo religijne. Nie wszystkie rodziny posiadają książki o treści religijnej. Pismo św. znajduje się w 61% badanych rodzin, katechizm — w 48%, inne książki religijne (poza modlitewnikami) — w 28%. Znacz na część rodziców posiadających książki religijne nigdy do nich nie za gląda. Pismo św. np. czytane jest od czasu do czasu tylko przez 15% badanych ojców i 22% matek. W rodzinach wiejskich niski jest też stan czytelnictwa czasopism religijnych. Na przykład mieszkańcy wiejskiej pa rafii Wiżajny, liczącej ok. 1500 osób, pobierają tygodniowo z kiosków „Ru chu” 21 egzemplarzy religijnych czasopism, w tym 13 tygodników i 8 egzemplarzy „Słowa Powszechnego” , mimo iż możliwości nabycia są większe. W arto tu poinformować, że ci sami parafianie w ciągu tygod nia w ykupują w miejscowych kioskach „Ruchu” 1000 egzemplarzy „Ga zety Białostockiej” oraz 150 egzemplarzy „Trybuny Ludu” . W świetle tej ostatniej inform acji stan zainteresow ania prasą religijną okazuje się znikomy. Podobny stan stwierdzono w innej parafii wiejskiej — w Koń skowoli, liczącej ponad 8000 mieszkańców. Rozprowadza się tam tygod niowo 36 egzemplarzy czasopism religijnych (28 tygodników i 8 egz. „Słowa Powszechnego”), podczas gdy w jednym tylko kiosku „Ruchu”
zefa w S zczecin ie o k reśla n e b ęd zie jak o „ S zczecin I ”, zaś b ad an ie zrealizow an e w p arafii św . S ta n isła w a K o stk i w S zczecin ie — jak o „S zczecin II”.
D an e sta ty sty c z n e za m ieszczo n e w n in ie jsz y m op racow an iu n a jczęściej sta n o w ią śred n ią w sz y stk ic h 17 b ad ań a lb o śred n ią b ad ań p rzep row ad zon ych w p a rafiach n a leżą cy c h do teg o sa m eg o ty p u środow iska. C zasem c y to w a n e b ęd ą r e z u lta ty u zy sk a n e w k ilk u lu b w jed n ej ty lk o p arafii, a to w przyp ad k u braku da n y c h dla p o zo sta ły ch b ad an ych p arafii. P o d zia ł b ad an ych p a ra fii w ed łu g ty p ó w śro d o w isk a sp ołeczn ego p rzed sta w ia się n astęp u jąco: w ie ś — W iżjany, R ossosz, G arbów , K oń sk o w o la ; p e g e e r — B a rto szy ce; m a łe m ia sto — K rosn o O drzańskie, P a słę k , M ięd zyrzecz W ielk op olsk i, P ion k i, K ra śn ik F ab ryczn y, A u g u stó w , P iotrk ów T ry b u n a lsk i, P u ła w y ; w ie lk ie — m ia sto L u b lin I ,'L u b lin II, S zczecin I, S zczecin II.
(obok kilku innych czynnych na terenie parafii) sprzedaje się codzien nie ok. 285 egzemplarzy „Sztandaru Ludu”. W miastach zainteresowa nie prasą religijną jest znacznie żywsze. W Lublinie I regularnie lub sporadycznie czyta czasopisma religijne 24% badanych rodzin, a w Szcze cinie I — 31%.
Stan praktyk religijnych w rodzinach jest mocno zróżnicowany ze względu na rodzaj praktyki, stru k tu rę płci badanych rodziców oraz ty p środowiska społecznego. Najlepiej w ypełniane są praktyki jednorazowe. Jednakże przypadki ich zaniedbania, bardzo rzadkie n a wsi, w zrasta ją w miastach, zwłaszcza wielkich. Np. małżeństwa niekatolickie (tj. bez ślubu kościelnego) w badanych wioskach stanowią 0,4% ogółu objętych ankietą małżeństw, w rodzinach pegeerowskich — 1,4%, w m ałych m ia stach — 1,1%, w wielkich miastach — 4,9%.
Bardziej zróżnicowany jest stosunek rodziców do praktyki mszy św. Matki okazują się tu znacznie gorliwsze niż ojcowie. Regularnie w ypeł nia obowiązek niedzielny w badanych rodzinach 50% m atek i 32% ojców. W ogóle nie uczęszcza na mszę św. 5% m atek i 13% ojców. Najwyższe odsetki regularnie uczęszczających zauważono w małych miastach. Wy noszą one dla ojców 40%, a dla m atek — 57%. Wieś i wielkie m iasta zajm ują pod tym względem pośrednie miejsce. W każdą niedzielę uczę szcza na mszę św. na wsi 22% ojców i 44% matek, a w w ielkich mia stach — 26% ojców i 46% matek. Najniższy stan dominicantes 5 zaobser wowano w rodzinach pegeerowskich. Regularnie uczęszcza tam na mszę św. zaledwie 6% ojców i 17% matek.
P raktyka pacierza także znacznie różnicuje badane rodziny. Codzien nie odmawia pacierz 46% ojców i 68% m atek; nigdy tego nie czyni — 34% ojców i 17% matek. Pozostała część rodziców modli się nieregular nie. Najczęściej odmawiają pacierz rodzice mieszkający na wsi; najrza dziej — rodzice mieszkający w wielkich miastach. Odsetki ojców i m a tek odmawiających pacierz codziennie kształtują się w poszczególnych typach środowisk następująco: wieś — 67% i 86%; pegeer — 32% i 61%; małe miasto — 46% i 68%; wielkie miasto — 25% i 54%.
W badanych rodzinach stwierdzono dość duże nasilenie wykroczeń moralnych. 40% rodziców kłóci się między sobą; 17% — kłóci się z są siadami; 24% — gniewa się z sąsiadami; 68% rodzin pije alkohol, w ty m 55% ojców i 8% matek. Stan kłótni i gniewów sąsiedzkich jest zróżnico w any środowiskowo. Wykroczenia te najczęściej m ają miejsce w pe geerze, a następnie — na wsi; najrzadziej zaś — w m ałych miastach. Szeroki zasięg wykroczeń m oralnych stanowi o poważnym braku w życiu religijnym badanych rodzin. Zestawienie tychże wykroczeń ze
5 T erm in em „ d om in ican tes” ok reśla się k a to lik ó w w y p e łn ia ją c y c h ob o w ią zek u czestn iczen ia w n ied zieln ej m szy św .
stanem praktyk religijnych wskazuje na rytualistyczne ukierunkowanie religijności. Uwidacznia się to w yraźnie w środowisku wiejskim. Np. w parafii Garbów codziennie modli się 67% ojców i 86% matek. Mimo te go 45% tychże rodziców kłóci się między sobą, 36% — kłóci się z sąsia dami, a 49% — gniewa się z sąsiadami. Podobna zresztą sytuacja za chodzi w niektórych parafiach miejskich. Np. w Pionkach — mimo bar dzo wysokiego stanu praktyki codziennego pacierza (74% ojców i 90% matek) oraz regularnego uczęszczania na mszę św. (49% ojców i 69% matek) — 48% rodziców kłóci się między sobą, a 26% — kłóci się z są siadami.
Zrealizowane badania pozwoliły na przeprowadzenie typologii reli gijności rodzin. W yodrębniono trzy ty p y religijności: aktywny, bierny i zaniedbany. Do typu aktywnego zaliczono te rodziny, w których ro dzice regularnie uczęszczają na mszę św., codziennie odmawiają pacierz, często przystępują do sakram entów św., czytają Pismo św. lub, czaso pisma religijne, żyją w zgodzie, nie nadużyw ają alkoholu. Rodziny te go typu stanowią 36% badanych.
Do typu biernego należą te rodziny, w których rodzice uczęszczają na mszę św. i odm awiają pacierz nieregularnie, rzadziej przystępują do sakram entów św., mało interesują się czytelnictwem pism religijnych, nie zawsze żyją w zgodzie z otoczeniem. Rodziny typu biernego sta nowią najliczniejszą grupę. Swym zasięgiem obejmują 41% badanych rodzin.
Do typu zaniedbanego zostały zaliczone te rodziny, w których rodzi ce nigdy nie odmawiają pacierza lub czynią to rzadko, uczestniczą we mszy św. rzadziej niż jeden raz w miesiącu, są skłóceni i pogniewani z otoczeniem. Rodziny typu zaniedbanego stanowią 23% ogółu badanych rodzin 6.
Sumując zaprezentowane tu wyniki badań stwierdza się, że:
1. religijność ankietow anych rodzin ukierunkow ana jest rytualistycznie przy równoczesnej małej trosce o dostateczne uświadomienie religijne
/
6 R o zg ra n iczen ie p o szczeg ó ln y ch ty p ó w relig ijn o ści i u sta len ie ich zasięgu sta n o w i p e w n e u p roszczen ie b ad an ej rzeczy w isto ści. B ow iem w y m ien io n e w yżej k ry teria ty p o lo g ii w p ra k ty ce n ie z a w sze o k a zy w a ły się spójne. Z darzało się n ie k ie d y tak , iż w e d łu g n iek tó ry ch w sk a ź n ik ó w rodzina k w a lifik o w a ła się np. do ty p u a k ty w n e g o , a w e d łu g in n y c h — do ty p u b iern ego lub zaniedbanego. T oteż w c e lu u sta le n ia za sięg u p o szczeg ó ln y ch ty p ó w zaszła k on ieczn ość p refe ro w a n ia jed n eg o k ry teriu m i u sta la n ia ty p o lo g ii przed e w szy stk im w ed łu g niego. K ry teriu m p refero w a n y m w p rezen to w a n ej tu ty p o lo g ii jest p rak tyk a m szy św . W sk u tek teg o u sta lo n y za się g p o szczeg ó ln y ch ty p ó w relig ijn o ści a d ek w a tn ie okre śla je d y n ie sto su n ek ro d zicó w do m szy św . P o zo sta łe w sk a źn ik i ok reślon e są n ie z b y t p r ecy zy jn ie, z u w zg lęd n ien iem p ew n eg o m argin esu od ch yleń od norm n a k reślo n y ch dla d an ego typu.
oraz przy braku wyraźnego wpływu religii na życie moralne; 2. matki są bardziej religijne niż ojcowie;
3. najwyższym stanem religijności odznaczają się rodziny w małych m ia stach, a w następnej kolejności — rodziny wiejskie, pegeerowskie, wiel komiejskie.
II. S T A N R EL IG IJN O ŚC I D ZIECI
Celem poniższych analiz będzie poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy religijność dzieci posiada cechy charakterystyczne dla religijności ich rodzin. Biorąc pod uwagę ukazane wyżej cechy religijności rodzi ców, należałoby spraw dzić7:
1 — czy religijność dzieci jest ukierunkow ana rytualistycznie, 2 — czy dziewczęta są bardziej religijne niż chłopcy,
3 — czy najwyższym stanem religijności odznaczają się dzieci miesz kające w małych miastach, a następnie dzieci wiejskie, potem dzieci z rodzin pegeerowskich, wreszcie dzieci wielkomiejskie. Zakres prze prowadzonych badań pozwala na dokonanie tejże w eryfikacji w płasz czyźnie świadomości religijnej dzieci oraz ich stosunku do praktyk reli gijnych i do moralności religijnej.
Wszystkie objęte badaniami dzieci są katolikami. Jednakże zarówno ich korzystanie ze środków kształcenia religijnego, jak też stan wiedzy religijnej nie przedstawiają się jednolicie. Stan frekw encji na katechizacji jest silnie zróżnicowany ze względu na typ środowiska społecznego oraz strukturę płci badanych. W środowisku wiejskim uczęszcza n a kate chizację 95% dzieci, w pegeerze — 91%, w m ałych m iastach 82%, w-wielkich miastach — 81%. Dziewczęta pilniej uczęszczają niż chłopcy. Różnica w odsetkach na korzyść dziewcząt wynosi pod tym względem, np. w Wiżajnach 15%, w Piotrkowie Tryb. — 12%, w Szczecinie I — 10%.
Praktyka czytania Pisma św. w domu niewielu znajduje zwolenni ków wśród dzieci, w Wiżajnach podejm uje ją od czasu do czasu 9% ba danych, w Garbowie — 3%, w Międzyrzeczu Wlkp. — 9%, w Lublinie II — 6%.
7 D ok ład n iejsze u zasad n ien ie (na drodze w n ik liw s z y c h an aliz) u k azan ej tu gradacji środ ow isk ze w zg lęd u n a sta n r elig ijn o ści rod ziców m ożn a zn a leźć w ob szerniejszej p racy autora, p rzech o w y w a n ej w A rch iw u m K UL. N in iejsza u w aga odnosi się także do, n ak reślon ej n iżej, gra d a cji śro d o w isk ze w zg lęd u na stan religijn ości dzieci.
Stan wiedzy religijnej u dzieci szkolnych jest dość niski. Np. główne praw dy w iary potrafiło dokładnie wyliczyć tylko 35% badanych. Pozos tała część dzieci albo zna tylko niektóre praw dy w iary (31% badanych), albo w ogóle ich nie zna (34% badanych). Stopień znajomości praw d wia ry nie w ydaje się uzależniony w prost proporcjonalnie od uczęszczania na katechizację. Okazało się bowiem, że wśród dzieci wiejskich, które — jak wyżej zaznaczono — najpilniej uczęszczają, pamięciowa znajomość głównych praw d w iary nie tylko nie jest dokładniejsza, ale naw et słab sza od przeciętnej dla ogółu badanych. Np. w Rossoszu główne prawdy w iary potrafiło w całości wymienić tylko 17% dzieci, a w Końskowoli — 24%. Powyższe fakty zdają się świadczyć o dość 'powierzchownym trak tow aniu przez dzieci zarówno katechizacji, jak też w ogóle obowiązku poznawania praw d w iary.
P raktyki religijne zajm ują w świadomości i życiu religijnym dzieci naczelne miejsce. Na pytanie: „Co uważasz za najważniejszy obowiązek katolika?”, połowa badanych wskazała na obowiązek liturgiczno-rytu- alne; w tym 33% dzieci wymieniło mszę św., 10% — pacierz, 8% — spo wiedź i komunię św. Obowiązki religijne, jak np. poznawanie i wyzna wanie w iary lub jej obrona, zostały uznane za najważniejsze przez 29% badanych; a obowiązki moralne, jak zachowanie przykazań, miłość bliź niego — przez 12%.
Na mszę św. w każdą niedzielę uczęszcza 65% dzieci, 2—3 razy w mie siącu 24%, ok. 1 raz w miesiącu lub rzadziej — 10%, nigdy — 0,5%. Naj wyższe odsetki dzieci regularnie wypełniających obowiązek niedzielny odnotowano w małych m iastach (72%). Nieco niższym stanem Wykazały się dzieci wielkomiejskie (68%). Trzecią pozycję pod tym względem zaj m ują dzieci wiejskie (54%), ostatnią — dzieci z rodzin pegeerowskich. Stan regularnego uczęszczania na mszę św. tych ostatnich jest bardzo niski (18%): dzieci wiejskie przewyższają je pod tym względem trzykrotnie, a dzieci z małych m iast — czterokrotnie. Dziewczęta systematyczniej w ypełniają obowiązek niedzielny niż chłopcy. Ich przewaga nad chłop cami jest tu taj bardzo duża. Np. w środowisku pegeerowskim wynosi 16%, w Pionkach — 18%, w Piotrkowie Tryb. — 23%.
Również pacierz zajm uje w religijności dzieci wysoką pozycję. Co dzienne odmawianie pacierza uw ażają one za ważny, obwarowany sank cją grzechu, obowiązek. 51% badanych wyraziło opinię, iż opuszczenie pa cierza jest grzechem ciężkim; 33% — iż jest grzechem lekkim; 5% — iż jest grzechem. Codziennie odmawia pacierz 67% ankietowanych dzieci; kilka razy w tygodniu — 20%; rzadziej — 10%; nigdy — 1%. Znaczna część modli się dw ukrotnie w ciągu dnia. W parafii W iżajny czyni to 67% badanych, w parafii Rossosz — 73%, w Piotrkowie Tryb. — 58%, w Lu blinie I — 29%, w Szczecinie II — 22%. Stan praktyki pacierza jest silnie
zróżnicowany w zależności od typu środowiska społecznego oraz stru k tu ry płci dzieci. Najczęściej modlą się dzieci w iejskie; najrzadziej — dzieci mieszkające w pegeerze. Odsetki dzieci codziennie odm awiają cych pacierz kształtują się w badanych środowiskach następująco: wieś — 80%, pegeer — 42%, małe miasto -— 66%, wielkie miasto — 62%. Dziewczęta modlą się znacznie częściej niż chłopcy. Odsetki dziewcząt codziennie odmawiających pacierz są przeciętnie o 20% wyższe od od powiednich odsetek u chłopców.
Wykroczenia moralne są dość częste wśród dzieci: nie okazuje po słuszeństwa rodzicom — 17% badanych, zaniedbuje obowiązki szkol ne — 24%, kradnie — 16%, pije alkohol 16%, pali papierosy — 24%, pro wadzi bójki z kolegami — 41%. Stan tychże 'wykroczeń jest silnie zróż nicowany ze względu na strukturę płci badanych. Chłopcy popełniają je znacznie częściej niż dziewczęta. Typ środowiska społecznego rów nież różnicuje częstotliwość wykroczeń dziecięcych. Zróżnicowanie to jednak przybiera odmienny kierunek w stosunku do poszczególnych rodzajów wykroczeń. I tak: kradzież, picie alkoholu, palenie papierosów oraz bójki z kolegami najczęściej m ają miejsce wśród dzieci środowiska pegeerow- skiego. Zaś nieposłuszeństwo rodzicom oraz zaniedbywanie obowiązków szkolnych najczęściej zdarza się dzieciom wielkomiejskim. N atom iast n aj niższe wskaźniki nieposłuszeństwa dzieci wobec rodziców zauważono w środowisku wiejskim; kradzieże i picie alkoholu — w wielkich m iastach; palene papierosów i bójki z kolegami — w małych m iastach; zaniedby wanie obowiązków szkolnych — 'w środowisku pegeerowskim.
W analogiczny sposób ukaznej wyżej typologii religijności rodzin, wyodrębniono typy religijności dzieci. Wzięto tu pod uwagę nieco wię cej wskaźników niż poprzednio, między innym i uczęszczanie n a kate chizację oraz znajomość głównych praw d wiary. Nazwy poszczególnych typów i zasady ich wyodrębnienia są tu taj jednak takie same, jak w typologii religijności rodzin. Zasięg poszczególnych typów religijności dzieci jest następujący: typ aktyw ny — 48%, ty p bierny — 39%, ty p zaniedbany — 13%.
Podsumowując ukazane tu rezultaty badań dochodzi się do następu jących stwierdzeń:
1 — religijność dzieci jest ukierunkow ana rytualistycznie. P raktyki reli gijne są przez nie najsilniej akcentowane, i to zarówno w sferze przeko nań, jak i w płaszczyźnie zachowań. Znacznie mniejszą natom iast prze jaw iają badane dzieci troskę o poznanie lub pogłębienie praw d w iary oraz postępowanie moralne według jej nakazów, 2 — dziewczęta są b ar dziej religijne niż chłopcy. Przewaga dziewcząt pod tym względem — bardzo wyraźna — wystąpiła w zakresie wszystkich, uwzględnionych w badaniach, wskaźników religijności, 3 — najwyższym stanem religijnoś
ci odznaczają się dzieci z małych miast, a w dalszej kolejności — dzie ci wiejskie, dzieci wielkomiejskie, dzieci z rodzin pegeerowskich.
Porównanie tychże stwierdzeń z ukazanym i wyżej wynikam i badań nad religijnością rodzin wskazuje na daleko posuniętą zbieżność lub podo bieństwo religijności rodziców i religijności dzieci. Zarówno religijność rodziców, jak i religijność dzieci są ukierunkow ane rytualistycznie. Stan religijności dzieci jest podobnie zróżnicowany ze względu na strukturę płci, zostało to stw ierdzone u ich rodziców: dziewczęta i m atki są b ar dziej religijne niż chłopcy i ojcowie. Także zróżnicowanie stanu religij ności dzieci ze względu na typ środowiska społecznego jest podobne do zróżnicowania pod tym względem stanu religijności ich rodziców. Najwyż szym stopniem religijności wykazali się rodzice i dzieci z małych miast. D rugą pozycję zajm ują tu taj rodzice i dzieci wiejskie. Brak zupełnej zgod ności w ystąpił dopiero odnośnie do trzeciego i czwartego miejsca. Trze cie miejsce zajm ują rodziny pegeerowskie i dzieci wielkomiejskie; czwar te — rodziny wielkomiejskie i dzieci z rodzin pegeerowskich. W świetle
tychże podobieństw należy pierwszą z postawionych na wstępie hipo tez — głoszącą, że religijność dzieci posiada cechy charakterystyczne dla religijności ich rodzin — uznać za potwierdzoną.
Podobieństwo charakteru religijności rodziców i dzieci, ten sam kie runek jej zróżnicowań ze względu na struk tu rę płci oraz podobny ze względu na typ środowiska społecznego wskazują na zależność religij ności dzieci od religijności rodziny. Dokładniejsze 'określenie owej zależ ności, ustalenie jej zasięgu wymaga dalszych analiz i porównań.
III. R EL IG IJN O ŚĆ R O D ZIN Y A S T A N R EL IG IJN O ŚC I D ZIECI
Na w stępie postawiono hipotezę głoszącą, iż stan religijności dzieci uzależniony jest od stanu religijności ich rodzin. W eryfikację tejże h i potezy będzie stanowić poniższa korelacja konkretnych wskaźników i ty pów religijności dzieci z typam i religijności rodzin oraz porównanie sta n u religijności rodziców i dzieci.
Zróżnicowanie stanu uczęszczania dzieci na mszę św. w zależności od typu religijności ich rodzin ukazuje tabela 1. W jej świetle zauważa się znaczny w pływ religijności rodziny na stan dominicantes dzieci. W rodzinach typu aktywnego regularnie uczęszcza na mszę św. 86% dzieci. O dsetki dzieci uczęszczających nieregularnie są tu niewielkie. Inna na tom iast sytuacja zachodzi w rodzinach typu biernego i zaniedbanego.
Odsetki dzieci systematycznie wypełniających obowiązek niedzielny są tam niższe o ok. 30—40%. Wzrasta zaś, i to kilkakrotnie, liczba dzieci zaniedbujących w mniejszym lub większym stopniu mszę św. niedzielną.
Tab. 1. Typy religijn ości rodzin a często tliw o ść u częszczan ia dzieci n a m szę św . (w %)
T ypy r e li g ijn o ści
rodzin
C zęstotliw ość u częszczan ia dzieci na m szę św . w każdą n ied zielę 2-3 razy w m ie siącu ok. 1-2 razy w m iesiącu rzadziej < n igd y brak o d p o w ie dzi o gółem a k ty w n y N = 4 4 1 86,0 10,7 1.6 0,7 - 1,0 100,0 bierny N = 6 7 9 58,0 32,4 4,8 3,8 — 1,0 100,0 zaniedbany N = 4 7 5 47,1 32,0 6,2 12,3 1,1 1,3 100,0
U w aga: Podane w tabeli odsetki sta n o w ią średnią rezu ltatów badań uzysk an ych w G arbow ie, K ońskow oli, K raśniku Fabr., P ionkach, P u ła w a ch i S zczeci n ie II.
Stan religijności rodzin rzutuje również na stosunek dzieci do prak tyki pacierza. Jak inform uje tabela 2, w rodzinach bardziej religijnych dzieci częściej się modlą.. Podczas gdy odmawia pacierz 48% dzieci, w ro dzinach religijnie biernych — 63%, to w rodzinach religijnie aktyw nych codziennie czyni to 86% dzieci. Porównanie układów odsetków tabeli 1 z układami odsetków tabeli 2 wskazuje na niem ałą identyczną zależność obydwu analizowanych tu praktyk dziecięcych od stanu religijności ro dziny.
Tab. 2. Typy religijn ości rodzin a często tliw o ść o d m a w ia n ia pacierza przez dzieci (w %)
T ypy relig ijn o ści rodzin
C zęstotliw ość o d m a w ia n ia pacierza przez dzieci cod zien
n ie
k ilka razy na tyd zień
rzadziej n igd y brak o d
p o w ied zi o gółem a k ty w n y 86,3 10,3 2,2 — 1,2 100,0 2 i! to <1 b iern y 63,4 17,4 14,6 2,1 2,5 100 0 N = 3 2 8 zan ied b an y 48,3 31,8 15,3 0,6 4,0 100,0
U w aga: P odane w tab eli odsetki sta n o w ią śred n ią rezu lta tó w badań uzysk an ych w Pionkach, P u ław ch i S zczecin ie II.
Zachowania m oralne dzieci także są uzależnione od stanu religijności rodzin. Badania przeprowadzone w Pionkach wykazały, że stan bójek dzieci z kolegami w zrasta nieco w m iarę zmniejszania się stanu religij ności ich rodzin. W rodzinach religijnie aktywnych prowadzi bójki z ko legami 42% badanych dzieci; w rodzinach religijnie biernych — 46%; w rodzinach religijnie zaniedbanych — 49%. Nieco większe zróżnicowanie stanu bójek dziecięcych stwierdzono w Puławach. Odsetki dzieci bijących się z kolegami kształtują się tam następująco: w rodzinach aktywnych religijnie -— 28%, w rodzinach biernych religijnie — 31%, w rodzinach zaniedbanych religijnie —- 41%. Z dalszych badań wynika, ¿że stan bójek dziecięcych uzależniony jest nie tyle od globalnie ujętej religijności ro dziny, ile od jednego tylko jej wskaźnika, mianowicie współżycia rodzi ców z ludźmi. Np. w Końskowoli w rodzinach skłóconych wewnętrznie oraz skłóconych i pogniewanych z sąsiadami prowadzi bójki 67% bada nych dzieci, podczas gdy w rodzinach żyjących w wewnętrznej i zewnę trznej zgodzie czyni to tylko 30% dzieci. Podobny stan stwierdzono w Lublinie I. Odsetki dzieci bijących się z kolegami wynoszą tam w rodzi nach konfliktowych 53%, a w rodzinach żyjących w zgodzie — 28%.
Na ujaw nioną w trakcie szczegółowych analiz zależność religijności dzieci od. stanu religijności ich rodzin w arto spojrzeć bardziej syntetycz nie. Takie syntetyczne ujęcie poszukiwanej zależności zawiera tabela 3.
Tab. 3. T yp y r elig ijn o ści rodzin a typ y religijn ości d zieci (w %) T y p y r e lig ijn o śc i rodzin
T yp y religijn ości dzieci
a k ty w n y b iern y zan ied b an y ogółem
a k ty w n y 82,1 15,8 2,1 100,0 N = 6 0 8 b iern y 34,2 54,4 11,4 100,0 N = 7 1 0 za n ied b a n y 18,7 46,8 34,5 100,0 N = 3 3 1
U w a g a : P o d a n e w ta b e li o d setk i sta n o w ią śred n ią rezu lta tó w b ad ań uzysk an ych w W iżajnach, K ro śn ie Odrz., Pasłęku,- M iędzyrzeczu W lkp., A u gu stow ie,
L u b lin ie XI i S zczecin ie II.
Tabela ta ukazuje zasięg poszczególnych typów religijności dzieci w po szczególnych typach religijności rodzin. W świetle tabeli 3 zależność ta okazuje się bardzo silna. Bowiem najliczniejszą grupą w ramach aktyw nego i biernego typu religijności rodzin tw orzą dzieci należące do tego samego typu, który reprezentują rodzice. W rodzinach typu aktywnego grupę najliczniejszą tworzą dzieci religijnie aktywne, w rodzinach typu biernego — dzieci religijnie bierne. W rodzinach typu zaniedbanego naj
liczniejszą grupę stanowią dzieci religijnie bierne, a w następnej kolejnoś ci — dzieci religijnie zaniedbane. Siła wpływu rodziny na stan religijnoś ci dzieci ukazuje się jaśniej przy korelacji skrajnych typów religijności rodziców i dzieci. Otóż w rodzinach typu aktywnego 82% dzieci jest rów nież religijnie aktywnych, podczas gdy w rodzinach typu zaniedbanego dzieci religijnie aktywne stanowią tylko 19%. Natom iast dzieci religijnie zaniedbane w rodzinach typu aktywnego należą do rzadkości (2%), zaś w rodzinach typu zaniedbanego obejmują swym zasięgiem 34% badanych.
Wpływ religijności rodziny na religijność dzieci — mimo iż jest bar dzo silny — nie elim inuje zupełnie w pływ u innych czynników. Toteż stan religijności dzieci nie jest całkowicie zdeterm inowany religijnością ich rodzin. Jak w ynika z tabeli 3 w aktywnym typie rodzin nie w szyst kie dzieci są religijnie aktywne; w typie biernym — nie wszystkie reli gijnie bierne; w typie zaniedbanym — nie wszystkie religijnie zaniedba ne. Fakty te świadczą zarówno o pozytywnym, jak i negatyw nym oddzia ływaniu innych jeszcze czynników. Czynniki te działają dwukierunkowo, a w sumie standaryzująco na stan religijności dzieci.
Z porównania zasięgu poszczególnych wskaźników i typów .religijności rodziców i dzieci wynika, »że dzieci — globalnie biorąc — są bardziej re ligijne niż ich rodzice. Np. na mszę św. regularnie uczęszcza 32% bada nych ojców, 51% m atek i 67% dzieci; codziennie odmawia pacierz 46% ojców, 68% m atek i 65% dzieci; do aktyw nych religijnie zaliczono 36% rodziców i 48% dzieci. Wyższy stan religijności dzieci riiż ich rodzin świadczy o skuteczności rodzicielskich oddziaływań wychowawczych zmierzających do wdrożenia dzieci w życie religijne 8.
8 O ddziaływ ania w y ch o w a w cze rod ziców w zak resie relig ijn o ści, sp ro w a d za jące się zazw yczaj do zain teresow an ia się p ra k ty k a m i re lig ijn y m i dzieck a i do gotow ości zareagow an ia n a d ziecięce zan ied b an ie pod ty m w zg lęd em , p o d ejm o w a ne są przez ok. 95% b a d an ych rodzin. O sk u teczn o ści ty ch że o d d zia ły w a ń zd aje się św iad czyć p orów n an ie stan u p ra k ty k r e lig ijn y ch a n k ie to w a n y c h d zieci z e sta nem p rak tyk ich starszego rod zeń stw a. Z p orów n an ia teg o ok azu je się, ż e d zieci a n k ietow an e g orliw iej p ra k ty k u ją n iż ic h sta rsi bracia i siostry. W P io n k a ch na przykład regu larn ie u częszcza na m szę św . 86% a n k ieto w a n y ch d zieci (tj. osób w w iek u 12-15 lat) oraz 80% ich sió str i 72% braci b ęd ących w w ie k u p o w y żej 16 lat. W L u b lin ie I od setk i te w yn oszą: dla a n k ie to w a n y c h d zieci — 69%, dla sta rszy ch sióstr — 54%, dla sta rszy ch braci — 38%. P o d o b n ie zróżn icow an a je s t p rak tyk a pacierza. O dsetki cod zien n ie o d m a w ia ją cy ch p a cierz w y n o szą dla a n k ie to w a n y c h dzieci, a le ich sta rszy ch sióstr oraz sta rszy ch b raci: w G arb ow ie — 71%, 61%, 60%; w P ion k ach — 68%, 65%, 53%, w L u b lin ie I — 62%, 56%, 47%. Z d u żą dozą p raw dopodobieństw a m ożna p rzyjąć, ż e zm n iejsza n ie się sta n u p ra k ty k r e lig ijn y ch u starszego rod zeń stw a w ią że się m. in. z o sła b ien iem n a cisk u i k o n tro li rod ziców w stosu n k u do d orastającej m łodzieży. Z atem w y ż sz y sta n p ra k ty k r e lig ijn y ch u dzieci m łod szych b y łb y w zn acznej m ierze e fe k te m ro d zicielsk ich o d d zia ły w a ń w ychow aw czych.
N atom iast, skuteczność oddziaływania innych czynników środowisko wych 9 na religijność dzieci w ydaje się być w znacznym stopniu uza leżniona od stanu religijności rodziny. Przypuszczenie to nasuwa się w w yniku porów nania stanu religijności dzieci ze stanem religijności ich rodziców w poszczególnych parafiach. Z porównań tych zdaje się wy nikać, że czynnikiem w głównej mierze różnicującym stan religijności dzieci jest nie tyle typ środowiska społecznego, ile stan religijności rodziny. Toteż oddziaływanie czynników specyficznych dla danego typu środowiska traci w jakiejś mierze swoją skuteczność wobec odmiennego kierunku w pływ u rodziny. Dla ilustracji w arto tu zestawić stan regular nego uczęszczania dzieci na mszę św. w Piotrkowie Tryb. i w Szczeci nie I. Należałoby się tu taj spodziewać wyższego stanu dominicantes wśród dzieci piotrkowskich, gdyż — globalnie biorąc wyniki z badanych parafii — dzieci z m ałych m iast pilniej uczęszczają na mszę św. niż dzie ci wielkomiejskie. Tymczasem wyższymi odsetkami (o 11%) regularnego uczęszczania n a mszę św. wykazały się dzieci szczecińskie. Fakt ten staje się zrozumiały w kontekście religijności rodzin. Bowiem w Szczecinie I także są wyższe niż w Piotrkowie odsetki ojców (o 8%) i m atek (o 15%) regularnie w ypełniających obowiązek niedzielny.
Do tego samego wniosku zdaje się prowadzić porównanie stanu prak tyk i pacierza np. w małym mieście Pasłęku i w 25-krotnie od niego więk szym Szczecinie. W każdym z tych m iast codziennie odmawia pacierz 60% badanych dzieci, mimo iż zazwyczaj dzieci z małych miast częściej się modlą niż dzieci z m iast wielkich. Przyczyną jednakowych odsetków modlących się codziennie dzieci w tak bardzo zróżnicowanych środowis kach w ydaje się podobny w obydwu parafiach stan tej praktyki u rodzi ców. Wynosi on bowiem dla ojców: w Pasłęku 29%, w Szczecinie I — 28%; dla maek: w Pasłęku — 52%, w Szczecinie I — 54%. Powyższe fakty nie znajdują równie w yraźnych odpowiedników w niektórych spośród badanych parafii, toteż w ysunięte tu przypuszczenia — co do wpływu rodziny na stan skuteczności oddziaływania na dziecko innych czyn ników — w ym aga w eryfikacji w drodze szerszych i pogłębionych badań empirycznych.
W świetle przeprowadzonych wyżej korelacji porównań potwierdza się hipoteza głosząca, iż stan religijności dzieci uzależniony jest od stanu religijności rodziny. Uzależniony jest też od wychowawczych oddziały w ań rodziców. Natom iast skuteczność oddziaływania innych czynników środowiskowych w ydaje się w znacznym stopniu uw arunkowana religij nością środowiska rodzinnego.
* D o c zy n n ik ó w śro d o w isk o w y ch , o d d ziału jących p o z y ty w n ie lu b n eg a ty w n ie na sta n re lig ijn o śc i d zieci, n a le ż y oprócz rod zin y zaliczyć przed e w szy stk im K oś ció ł (d u szp asterstw o), g ru p y ró w ieśn ik ó w , szk o łę oraz k u ltu rę m asow ą.
IV. SPOŁECZNE T Y P Y R O D ZIN Y A S T A N R EL IG IJN O ŚC I DZIEC I
Oddziaływanie rodziny na dziecko może mieć różny zasięg w zależ ności od jej społecznego typu. Rodziny liczniejsze oraz będące w częst szych kontaktach z dzieckiem, mając szersze możliwości wychowawczego oddziaływania, mogą intensywniej wpływać również na kształtow anie się jego religijności. Toteż na w stępie w ysunięto hipotezy, iż w rodzinach wielkich, wielodzietnych, pełnych i zam kniętych dzieci są bardziej reli gijne niż w rodzinach małych, małodzietnych, niepełnych i otw artych 10. Celem zw eryfikowania tychże hipotez zostanie przeprowadzone porów nanie zasięgu poszczególnych typów religijności dzieci w rodzinach wiel kich i małych, wielodzietnych i małodzietnych, pełnych i niepełnych,, zamkniętych i otwartych.
Porównanie zasięgu poszczególnych typów religijności dzieci w ro dzinach wielkich i małych zaw iera tabela 4. Zestawione w niej rezultaty
Tato. 4. R odzina w ie lk a i m ała a typ y relig ijn o ści dzieci (w %) Typy rodzin
T ypy religijn ości d zieci
a k ty w n y b iern y zan ied b an y o gółem
w ielk a 57,2 35,8 7,0 100,0
N = 2 2 9
m ała 50,2 34,5 15,3 100,0
N = 1093
różnica + 7,0 + 1,3 - 8 , 3
U w aga: P odane w tab eli od setk i sta n o w ią śred n ią rezu lta tó w u zysk an ych w K roś n ie Odrz.!, P asłęku, M iędzyrzeczu W lkp., A u g u sto w ie i L u b lin ie II.
10 R odzinę w ie lk ą sta n o w i grupa złożona p rzy n a jm n iej z trzech p o k o leń w lin ii p rostej, w sp ó łży ją ca sta le z sobą w p rzestrzen n y m sk u p ien iu , a r o d zin ę m ałą — grupa złożona z d w óch p ok leń ; rod ziców i ich dzieci.
D o rodzin w ie lo d z ie tn y c h zaliczon o tu taj rod zin y p o sia d a ją ce czw oro lu b w ię cej dzieci, do m a ło d zietn y ch — rod zin y p o sia d a ją ce jed n o lu b d w o je d zieci; d o śred n iod zietn ych — rod zin y p o sia d a ją ce troje dzieci.
R odziną p ełn ą n a zy w a się tu tak ą rodzinę, w k tó rej w y stę p u ją i ż y ją ra zem ■ z dziećm i ob y d w o je rodzice: ojciec 1 m atk a; rodziną n ie p e łn ą —. tę, w k tó r e j
b rakuje jed n ego z rodziców .
Do rodzin o tw a rty ch zalicza się tu taj te rod zin y, w k tó ry ch p rzy n a jm n iej jedno z rodziców dojeżdża do p racy poza m iejsco w o ść zam ieszk an ia; a do ro d zin zam k n iętych te, z k tó ry ch rodzice p racu ją w e w ła sn y m g o sp o d a rstw ie lu b poza nim , a le w gran icach m iejsca zam ieszk an ia (Por. T. S z c z u r k i e w i c z . R a s a , śro d o w isk o , rodzin a. W arszaw a—P ozn ań 1938 s. 132 nn.; A . O l s z e w s k a - Ł a - d y k a . R o d zin a . W arszaw a 1964 s. 12 nn.; J. T u r o w s k i , W. P i w o w a r s k i . P rze m ia n y w s tr u k tu r z e i fu n k c ja c h ro d z in y — w n io s k i so c jo te c h n ic z n o -p a s to r a l- ne. „Znak” 24:1972 s. 1023 nn.).
badań w skazują na wyższy stan religijności dzieci z rodzin wielkich. W tychże bowiem rodzinach jest o 7% więcej dzieci religijnie aktywnych i o 8% mniej dzieci religijnie zaniedbanych niż w rodzinach małych. Za tem założona hipoteza o wyższej religijności dzieci z rodzin wielkich — w świetle zaprezentowanych tu badań — znajduje potwierdzenie.
Podobny kierunek zróżnicowań ujawniło porównanie stanu religij ności dzieci z rodzin wielodzietnych i małodzietnych. Zgodnie z przy puszczeniem więcej dzieci typu aktywnego rekrutuje się z rodzin wie lodzietnych; mniej natom iast spotyka się w tychże rodzinach dzieci religijnie zaniedbanych. Różnice w zasięgu poszczególnych typów reli gijności dzieci w rodzinach wielodzietnych i małodzietnych są jednak — jak wskazuje tabela 5 — niewielkie. Mimo to postawioną hipotezę o
Tab. 5. R odzina w ielo d zietn a i m ałod zietn a a typy religijn ości dzieci (w %) T yp y rodzin
T yp y religijn ości dzieci
a k ty w n y biern y zan ied b an y ogółem
w ielo d zietn a 53,8 37,4 8,8 100,0 00 CO II z m ałod zietn a 51,7 33,5 14,8 100,0 N = 6 4 4 różn ica + 2,1 + 3,9 - 6 , 0
U w a g a : P od ob n e w tab eli od setk i sta n o w ią średnią rezu ltatów badań uzyskanych w K rośn ie Odrz., P asłęk u , M iędzyrzeczu W lkp., A u g u sto w ie i L u blinie II. W teibeli p o m in ięto ro d zin y śred n iod zietn e, tj. m ające troje dzieci.
wyższym stanie religijności dzieci z rodzin wielodzietnych można uznać za potwierdzoną.
W yraźniej w eryfikuje się hipoteza głosząca, że dzieci z rodzin peł nych odznaczają się wyższym stanem religijności niż dzieci z rodzin niepełnych. Jak inform uje tabela 6, różnice w zasięgu poszczególnych
Tab. 6. R odzina p ełn a i n iep ełn a a ty p y relig ijn o ści d zieci (w %) T yp y rodzin
T yp y religijn ości dzieci
a k ty w n y b iern y zan ied b an y ogółem
p ełn a 58,3 30,4 11,6 100,0
N = 8 5 1
n iep ełn a 17,6 37,3 45,1 100,0
N = 51
różn ica + 40,7 - 7 , 2 - 3 3 ,5
U w a g a : P od an e w ta b eli od setk i sta n o w ią śred n ią rezu ltatów badań uzyskanych w K rośn ie Odrz., M iędzyrzeczu W lkp. i L u b lin ie II.
typów religijności są tu bardzo duże. W rodzinach pełnych spotyka się o 40% więcej dzieci religijnie aktywnych, o 7% m niej dzieci religijnie biernych oraz o 33% mniej dzieci religijnie zaniedbanych aniżeli w ro dzinach niepełnych.
Również bardzo wyraźnie potwierdzona została hipoteza o wyższym stanie religijności dzieci z rodzin zam kniętych niż z rodzin otw artych. W badanych parafiach w rodzinach zam kniętych znajduje się o 34% więcej dzieci typu aktywnego oraz o 32% mniej dzieci ty p u biernego niż w rodzinach otw artych (tabela 7).
Tab. 7. R odzina za m k n ięta i o tw a rta a ty p y r elig ijn o ści d zieci (w %)
T ypy rodzin
T ypy relig ijn o ści dzieci
a k ty w n y b iern y zan ied b an y o gółem
zam knięta 61,0 28,3 10,7 100,0
Ń = 5 1 5
otw arta 26,5 60,7 12,8 100,0
N = U 7
różnica + 34,5 - 3 2 . 4 - 2 , 1
U w aga: P odane w tab eli od setk i sta n o w ią śred n ią rezu ltatów badań u zysk an ych ! w K rośnie Odrz. i M iędzyrzeczu W lkp.
W świetle przeprowadzonych wyżej porównań okazuje się, że spo łeczny typ rodziny nie jest czymś obojętnym dla ¡rozwoju religijności dziecka. Dzieci z* rodzin wielkich, wielodzietnych, pełnych i zam knię tych odznaczają się wyższym stanem religijności niż ich rówieśnicy z rodzin małych, małodzietnych, niepełnych i otwartych. Zatem wszy stkie — brane tu pod uwagę — hipotezy zostały potwierdzone.
Nie można jednak utożsamić stopnia w eryfikacji powyższych hipotez ze stopniem uzależnienia religijności dzieci od czynników różnicujących społecznie badane rodziny. Bowiem religijność dzieci jest uw arunkow ana nie tylko strukturalnospołecznymi elementami ich rodzin. Jej stan uza leżniony jest od wielu — nie branych tu pod uwagę — czynników, a zwłaszcza od religijności rodziny. Odpowiedzi ankietow anych u jaw niły fakt, iż przynajm niej w niektórych parafiach rodziny wielkie, w ie lodzietne i zamknięte odznaczają się wyższym stanem religijności niż rodziny małe, małodzietne i o tw a rte 11. W tej sytuacji wolno
przypu-11 Z różn icow an ie sta n u relig ijn o ści ro d zin y w za leżn o ści od ich sp o łeczn eg o typu u k azan e je s t jed y n ie w op racow an iu badań p rzep ro w a d zo n y ch w trzech p a rafiach: P a słęk u , A u g u sto w ie i B artoszycach . P o d a n e ta m s ta ty sty k i w sk a zu ją
szczać, że wyższy stan religijności dzieci z rodzin wielkich, wielodziet nych i zam kniętych jest w pewnej mierze efektem wyższego stanu re ligijności tychże rodzin. Dotychczasowy stan badań nie pozwala jednak n a w yodrębnienie w pływ u czynników strukturalnospołecznych rodziny od w pływ u religijności rodzin na stan religijności dzieci. Toteż bliższe określenie stopnia uzależnienia religijności dżieci od społecznych typów rodziny wymaga szerszych i pogłębionych badań.
W podsumowaniu całości rezultatów badań zaprezentowanych w ni niejszym opracowaniu stw ierdza się, że zarówno charakter, jak i stan religijności ^dzieci uzależniony jest od środowiska rodzinnego. Potw ier dzone bowiem zostały wszystkie, w ysunięte na wstępie,
hipotezy.-Religijność dzieci posiada cechy charakterystyczne dla religijności ro dziców. Jedna i druga są ukierunkow ane rytualistycznie przy równo-
i czesnym niewielkim osobistym zaangażowaniu w sprawę poznania lub
pogłębienia znajomości praw d w iary oraz słabym wpływie na postępo w anie moralne. M atki i dziewczęta są bardziej religijne niż ojcowie i chłopcy. Najwyższym stanem religijności wykazali się rodzice i dzieci z m ałych miast. Drugą pozycję pod tym względem zajm ują rodzice i dzieci mieszkający na wsi; trzecią — rodzice pracujący w pegeerze z rodzin pegeerowskich.
Stan religijności dzieci uzależniony jest od stanu religijności ich ro dziców: im bardziej religijni są rodzice, tym bardziej religijne są dzieci; i odw rotnie: im mniej religijni są rodzice, tym niższym stanem religij ności odznaczają się dzieci. Na stan religijności dzieci w ywierają też w pływ wychowawcze oddziaływania rodziców. Wskutek tego dzieci są bardziej religijne niż ich rodzice. Wpływ innych czynników środowisko-
/ w ych na stan religijności dzieci w ydaje się w znacznej mierze uw arun- '
kow any stanem religijności środowiska rodzinnego.
Stan religijności dzieci uw arunkow any jest też społecznym typem rodziny. Dzieci z rodzin wielkich, wielodzietnych, pełnych i zamknię tych są bardziej religijne niż ich rówieśnicy z rodzin małych, małodziet- nych, niepełnych i otwartych. Bliższe określenie stopnia tego uw arunko w ania wymaga szerszych i pogłębionych badań.
W ykrycie i zweryfikowanie powyższych zależności na drodze kil kunastu badań empirycznych stanowi — mimo pewnych niedociągnięć — poważny dorobek polskiej socjologii religii; może też posłużyć za w ażną dyrektyw ę dla socjotechniki pastoralnej.
n a w y ż sz y stan p ra k ty k r e lig ijn y ch w rodzinach w ielk ich , w ielo d zietn y ch i zam k n iętych .
ŹRÓDŁA
B o g d a ń s k i J. R elig ijn o ść d zieci szk ól p o d sta w o w y ch a środow isK o rodzinne- na przyk ład zie m iasta P u ła w y . L u b lin 1970 (Praca m agisterska" m a szy n o p is w A rchiw um KUL).
C z e r m i ń s k i E. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e n a p rzy k ła d zie szk o ły nr 16 w P io trk o w ie T yb u n alsk im . L u b lin 1973 (Praca m a g istersk a ; m a szynopis w A rch iw u m KUL).
H a r m a c i ń s k i R. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p arafii K rosno O drzańskie. L u b lin 1973 (Praca m a g istersk a ; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL).
K a c p e r s k i H. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e n a p rzy k ła d zie p a rafii P a słęk . L u b lin 1973 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m K U L). K 1 i m c z u k Z. P o sta w y r e lig ijn e d zieci a środ ow isk o rod zin n e n a p rzy k ła d zie
w yb ran ych P a ń stw o w y ch G osp od arstw R oln ych w p o w ie c ie B artoszyce. L u b lin 1975 (Praca m agisterska; m aszyn op is w A rch iw u m KUL).
K o w a l s k i J. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p a ra fii św . A g n ieszk i w L u b lin ie. L u b lin 1975 (Praca m a g istersk a ; m a szy n o p is w A rchiw um KUL).
L i p i e c B. R eligijn ość d zieci a środ ow isk o rod zin n e w rejo n ie u p r z e m y sło w io n ym na p rzyk ład zie P ion ek . L u blin 1970 (Praca m a g istersk a ; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL).
Ł ą t k a S. W pływ rod zin y w ie lk o m ie jsk ie j n a r elig ijn o ść d zieci szk ó ł p o d sta w o w y ch na p rzy k ła d zie p a ra fii N a jśw ię tsz e g o S erca J ezu so w e g o w L u b lin ie. L u b lin 1970 (Praca m agistersk a; m aszyn op is w A rch iw u m KUL).
N i e m y j s k i F. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p a r a fii W iżajny. L u blin 1974 (Praca m a g istersk a ; m aszyn op is w A rch iw u m K U L). N o w a k J. P o sta w y relig ijn e d zieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p a
rafii K oń sk ow ola. L u b lin 1971 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A r c h i w u m KUL).
N u e r n e b e r g G. U w aru n k ow an ia relig ijn o ści d zieci szk ół p o d sta w o w y c h w środ ow isk u w ielk o m iejsk im n a p rzy k ła d zie p a ra fii św . S ta n isła w a K o stk i w S zczecinie. L u blin 1974 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL). P a w l a c z u k S. U w aru n k ow an ia relig ijn o ści d zieci szk ół p o d sta w o w y ch n a
przyk ład zie parafii R ossosz. L u blin 1971 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL).
P 1 e w i k A. W p ływ rodziny na relig ijn o ść d zieci w środ ow isk u m iejsk im n a p rzyk ład zie K raśnika F abryczn ego. L u b lin 1971 (Praca m a g istersk a ; m a szy nopis w A rch iw u m KUL).
S a s a d e u s z K. R elig ijn o ść d zieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p a ra fii św . Józefa w Szczecin ie. L u blin 1973 (Praca m a g istersk a ; m aszyn op is w A rch i w u m KUL).
S ę d z i a ł Z. Środ ow isk o rodzinne a relig ijn o ść d zieci na p rzy k ła d zie p a r a fii A u gu stów . L ublin 1975 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL*. S t a w i c k i R. R elig ijn o ść dzieci a środ ow isk o rod zin n e na p rzy k ła d zie p a r a fii
M iędzyrzecz W ielkopolski. L u b lin 1974 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m KUL).
S r u t w a J. R eligijn ość dzieci a środ ow isk o rodzinne n a p rzy k ła d zie p a ra fii Garbów . L ublin 1969 (Praca m agistersk a; m a szy n o p is w A rch iw u m K U L).
HO M E ENV IR O N M EN T A N D TH E R EL IG IO U SN ESS O F CHILD REN
' S u m m a r y
O n th e b a sis o f th e m a teria ls c o llected from 17 q u estio n n a ires m ad e am ong c h ild r e n from p rim ary sch o o l (grades V -V II) th e au th or m ak es th e fo llo w in g sta te m e n ts: 1. T h e s ta te o f th e relig io u sn ess o f ch ild ren a s w e ll a s th e character o f th a t re lig io u sn e ss d ep en d s o n th e h om e en viron m en t; 2. T h e religiou sn ess o f ch ild ren h a s th e q u a lities ch a ra cteristic o f th e relig io u sn ess o f th eir parents; 3. T h e sta te o f r elig io u sn ess in re la tio n to th e so cia l en v iro n m en t is a s fo llo w s: p a r e n ts an d ch ild ren from sm a ll ' to w n s ta k e th e h ig h est position , n e x t paren ts a n d ch ild ren liv in g in th e co u n try , th e n p a ren ts w ork in g on sta te farm s and ch ild ren from b ig c itie s an d fin a lly p a ren ts in b ig c itie s an d ch ild ren from state farm s; 4. T h e s ta te o f th e r elig io u sn ess o f ch ild ren d ep en d s on th e sta te o f th e r e lig io u sn e ss o f th eir p aren ts; th e m ore relig io u s th e p a ren ts, th e m ore religious th e ch ild ren an d v ic e v ersa ; 5. T h e sta te o f th e relig io u sn ess o f ch ild ren is con d itio n ed b y th e so c ia l ty p e o f th e fa m ily .
