R O C Z N IK I N A U K P R A W N Y C H T om X , zesz y t 2 - 2 0 0 0 KS. MIROSŁAW SITARZ Lublin W A R U N K I A L I E N A C J I M A J Ą T K U K O Ś C I E L N E G O W E D Ł U G K P K /1 9 8 3
K ościół k ato licki n a po d staw ie praw a w ro d zo n eg o , n ieza leżn ie od w ładzy św ieckiej, m oże dobra d oczesne n abyw ać, posiad ać i alien o w ać, d la o sią g n ię cia w łaściw ych sobie celów (kan. 1254).
B iskup R zym ski, na m ocy p rym atu rz ąd zen ia, je s t n ajw y ższy m za rzą d cą i szafarzem w szy stk ich dó b r k o ścieln y ch (kan. 1273).
P apież z reg uły, zg od nie z so b o ro w ą z a sa d ą d e k o n c en trac ji i d e c e n tra liz a c ji1, nie ingeruje bezp o śred n io do zarządu dobram i d o czesn y m i osób p raw n ych , poniew aż praw o w łasno ści dóbr, n ależy do tej osoby , k tó ra je n ab y ła zgod nie z praw em . Jed n ak że jak o n a j w y ż s z y z a r z ą d c a m a praw o w y daw ać odp o w ied n ie p rzepisy do ty czące n ad a w an ia, za rzą d zan ia i zb y w an ia dóbr, a jak o n a j w y ż s z y s z a f a r z m o że p o szc zeg ó ln e osoby praw ne w p o siadaniu o gran iczać, a n aw et cz ęścio w o lub ca łk o w ic ie w y w ła szczać, ilekroć w ym aga tego p o ży tek lub p o trze b a K o śc io ła 2.
P rzedm iotem rozw ażań zaw artych w n in iejszy m arty k u le je s t an a liz a w a runków , jak ie należy spełnić podczas d o k o n y w a n ia alien a cji m ajątk u k o ś c ie l nego w sposób w ażny i godziw y.
1. POJĘCIE ALIENACJI
Praw o k ano niczne u żyw a term inu a lien a tio w p o dw ójny m zn aczeniu - w sensie ścisłym i szerszym .
Zob. szerzej: J. K r u k o w s k i , A dm inistracja w K ościele. Z arys kościelnego praw a
adm inistracyjnego, Lublin 1985, s. 44-54.
1) P rze z alien ację dó b r k o ścieln y c h w sensie ścisłym rozum ieć n ależy taki akt p ra w n y , m o cą którego praw o w łasności (czyli tzw . do m inium directum ) p rz ech o d z i z jed n eg o podm io tu na drugi - tak tytułem tzw . darm ow ym (titulo g ra tu ito - np. daro w izn a, legat itp.), ja k obciążający m (titulo on eroso - np. sp rzed aż, zam iana) .
2) A lien acja, o której m ów i k o d ek s, je s t je d n a k ro zum ian a w sensie szero kim ja k o jak ik o lw ie k akt praw n y p rzen o szący praw o w łasności rzeczy na kogoś in nego, czy li ja k a k o lw ie k czy n n o ść (q u o lib et n ego tio), na skutek której m ajątek osoby praw nej m oże się zn aleźć w gorszej sytuacji (kan. 1295). W tym zn a cze n iu alien a cja to p rz en iesien ie p raw a rzeczo w eg o na in n ą osobę k o śc ie ln ą czy św iecką, w w y n ik u k tó reg o stan po siad an ia osoby kościelnej d o zn a je ja k ie g o k o lw ie k u szc zu p len ia, np. p rzez nałożenie na do bra ko ścielne słu żeb n o śc i lub zrzeczen ie się słu żeb n o ści p rzysług ujący ch K ościołow i, przez d zierżaw ę, zastaw , h ip o tek ę, poży czk ę, zrzeczen ie się sporu p rzez zgodę na sąd p o lu b o w n y (tra n sa c tio , com prom issum ).
A lie n a c ją w p o jęciu p ra w a k o d ek so w eg o nie je st (gdyż nie przynosi p o g o r szenia stan u p osiadania): z a ciąg n ięc ie p o życzki bez o b ciążenia (np. bez h ip o tek i), k o rz y stn a lo k ata p ien ięd z y , sp łata p o ży czk i lub kupno rzeczy za p ie n ią dze b ęd ą ce w ob ro cie a nie u lo k o w an e n a stałe jak o kapitał, sprzedaż p ap ie rów w a rto ścio w y ch , by w yb u d o w ać p o trzeb n y dom m ieszkalny. N ie je st także a lie n a c ją u tra ta dó b r m ateria ln y c h na skutek p rzem o cy lub kradzieży. C zynn o ści te, choć u szc zu p lają stan p o siad an ia, n ie p rz en o szą w sposób legalny praw w łasn o ści.
2. PRZEDMIOT ALIENACJI
P rze d m io tem alien acji m o g ą być rzeczy b ędące w łasn o śc ią K ościo ła, tak ru ch o m e, ja k nieru ch o m e (kan. 1254); ró w n ież m iejsca św ięte (kan. 1222), re lik w ie (kan. 1190 § 2), o b razy św ięte, rzeczy ko szto w ne, a tak że kapitał stały, n ieo b ieg o w y , u lo kow any w ja k im ś p rzed sięb io rstw ie, banku lub p ap ie rach w a rto ścio w y ch 4.
3 Zob. F. W y c i s k, A lienacja w praw ie kanonicznym , EK, t. I, kol. 369; F. P a s t e r- n a k, U rzędy i beneficja kościelne. M ajątek kościelny. W arszaw a 1970, s. 292; W. W ó jc i k,
K om entarz do kodeksu praw a kanonicznego, t. IV, Lublin 1987, s. 86.
3. WARUNKI ALIENACJI
Z e w zględu na stałość celów , k tórym służy m ien ie k o śc ie ln e 5, sam m a ją tek i zw iązane z tym p raw a p o d le g a ją ochro n ie. D o b ra k o śc ie ln e z racji sw ego p rzezn aczenia dla celów duch o w y ch , zw iązan y ch z p o słan n ictw e m K ościoła, zo stają n iejak o w y łączo n e z użytku doczesn eg o i p o św ięc o n e B ogu. D latego praw o k an o n iczn e je st n ie p rz y ch y ln e jak im k o lw ie k a lien a cjo m . W y raża to zasada „res E cc lesiae alien ari non p o sse ” . Z ak az ten d o ty czy w szy st kich osób praw ny ch, tak k o leg ialn y ch ja k i n iek o leg ialn y ch , p o w strz y m u jąc je od p rzen oszen ia d ó b r i dochodów je d n e j oso by p raw n ej n a dru g ą. Z akaz ten, choć o b o w iązu je od zaran ia dziejów K ościoła, n ie je s t ab so lu tn y , lecz w arunkow y. D latego praw o kan o n iczn e u stan aw ia k o n tro lę nad w szelk im i czynnościam i tego ro d zaju , d o p u szc za je tylko z k o n iecz n o ści i p rzy z a ch o w aniu przep isan y ch fo rm a ln o śc i. O b o w ią zu ją one przy ak tac h alien acji w znaczeniu ścisłym i szerszym . K odeks o k re śla w aru nk i w ażn ej i go d ziw ej, czyli dozw olonej, alien acji oraz zo b o w ią zu je b isk u p a d ie c e z ja ln e g o i innych ord ynariuszy do tego, aby p rzed po d jęciem aktów d o ty c z ą c y c h zarząd u o w iększym zn aczeniu ze w zg lęd u n a m aterialn y stan d iece zji, a tak że przed w ydaniem zezw o len ia n a akt alien acji, w y słu ch a li zdania o rg a n ó w k o n su lta cyjnych: rady do spraw ek o n o m iczn y ch (kan. 492-49 3), rady k a p ła ń sk ie j (kan. 495-501) i ko leg ium kon su lto ró w (kan. 502). O rd y n ariu sz p o w in ien uzy sk ać zgodę rady ek o nom iczn ej i k o legium k o n su lto ró w - op ró cz w y p ad k ó w w y li czonych w p raw ie p o w szechnym oraz w p raw ie fu n d a cy jn y m - ró w n ie ż dla p odjęcia aktów n ad z w y cz ajn eg o za rzą d zan ia i tych alien a cji, k tó ry ch w artość m ieści się w ram ach m iędzy n a jn iż sz ą a n a jw y ż sz ą su m ą o k re ślo n ą d la w ła s nego kraju. K o n fe ren c ja b iskupów po w in n a o k re ślić, któ ry ak t n ależ y do n a d zw yczajnego zarzą d zan ia oraz n a jn iż sz ą i n a jw y ż sz ą sum ę d la w łasn e g o kraju.
K odeks dla w ażnego d o k o n an ia alien acji w ym aga:
1. zachow ania p o stan o w ień p raw a p ań stw o w eg o (kan. 1290), 2. uzyskan ia zezw o len ia ko m p eten tn ej w ład zy (kan. 1291),
3. przep ro w ad zen ia konsu ltacji z o rganam i dorad czy m i w celu w y słu ch a n ia zdania lub uzy sk an ia zgody (kan. 1292 § 1),
4. zezw olenia S to licy Ś w iętej (kan. 1292 § 2),
5. w yszczeg ó ln ien ia części w cześn iej alien o w an y ch (kan. 1292 § 3), 6. zapoznania się ze stanem m aterialn y m osoby p raw n ej (kan. 1292 § 4).
5 Praw odaw ca w kan. 1254 § 2 stwierdza: „celam i w łasnym i są głów nie: organizow anie kultu Bożego, zapew nienie godziw ego utrzym ania duchow ieństw a oraz innych pracow ników kościelnych, prow adzenie dzieł apostolatu i m iłości, zw łaszcza w obec b iednych” . Por. kan. 222.
N a to m iast dla d o k o n an ia w sposób g odziw y alien acji, k tó rej w artość p rz e k racza n a jn iż sz ą o k re ślo n ą sum ę, p raw o d aw ca w ym aga ponadto:
1. słu szn ej p rz y czy n y , 2. ocen y rz ecz y alien o w an ej,
3. za ch o w a n ia innych środków o stro żn o ści (kan. 1293).
N ajp ierw z o sta n ą om ó w io n e w arun ki dotyczące w ażn o ści, a n astępn ie go- dziw o ści alien a cji.
3.1. W arun ki w ym a g a n e do w ażno ści alien a cji
3.1.1. O b o w ią zek za ch o w a n ia p o sta n o w ie ń p ra w a p a ń stw o w eg o
P raw o d a w ca w kan. 1290 stw ierdza: „To, co praw o p aństw o w e na danym tery to riu m p o sta n a w ia o d n o śn ie do um ów , zaró w n o w o gó lno ści, ja k i w szc zeg ó ln o ści, oraz do zo b o w iązań , m a być zach ow y w ane rów nież m ocą p ra w a k an o n icz n eg o w o d n iesien iu do rzeczy po dleg ający ch w ładzy rządzenia K o ścio ła, z tym i sku tk am i, ch y b a że są przeciw n e praw u B ożem u lub co innego z a strz e g a praw o k an o n iczn e [...]”.
P raw o d a w ca , re alizu jąc zasad ę p o m o cn iczo ści, u znaje niejako za sw oje i k an o n izu je te p rz ep isy p raw a cy w iln eg o , k tó re d o ty c z ą um ów . D latego d o k o n u jąc alien a cji w zak resie k o ścieln y m n ależy się d ostosow ać do w ym o gów p ań stw o w e g o p raw a o u m ow ach i zo bow iązaniach . P raw o państw ow e nie o b o w iąz u je , je ś li je s t sp rz ecz n e z p raw em B ożym n atu raln ym i pozytyw nym , lub je ś li p raw o k an o n iczn e w inny sposób u regu low ało d an ą k w estię6.
3.1.2. U zyska n ie zezw o len ia k o m p eten tn ej w ład zy
Jed n y m z p o d staw o w y c h w arunków alien acji je s t u zy sk an ie na n ią zezw o len ia k o m p eten tn ej w ładzy. R óżn e są o k o liczn o ści, w k tóry ch w ym agane jest w sp o m n ian e ze zw o len ie. N ajp ierw p raw o d aw ca u w zg lęd n ia w artość rzeczy. W kan. 1291 p o d aje o g ó ln ą zasadę: „D la do k o n an ia w ażnej alienacji dóbr stan o w iąc y ch stały p raw n ie nab y ty m ajątek p u bliczn ej osoby p raw nej, których w a rto ść p rz e k ra c z a o k re ślo n ą w p ra w ie sum ę, w ym ag an e je s t zezw olenie k o m p eten tn ej w ładzy, zg o d n ie z przep isem p raw a” .
Z e z w o le n ie w łaśc iw ej w ładzy w y m agan e je st, je śli w artość d ó b r alienow a- nych p rz e k ra c z a sum ę o k re ślo n ą w praw ie. R o zróżnia się sum ę n ajn iższą (sum m a m in im a ), n a jw y ż sz ą (sum m a m axim a) i p o śre d n ią (sum m a in term e
6 Por. W ó j c i k, dz. cyt., s. 85; J. T. M a r t i n d e A g a r , B eni tem porale m issio-
dia). O kreślenie, jak iej sum y d o ty czy p lan o w a n a alien a cja, je s t w ażn e, p o n ie waż w ładza udzielająca ze zw o len ia m oże być ró ż n a - w zależn o ści od w a rto ści rzeczy alienow anej.
N astępnie kodeks w kan. 1292 o k re śla k o g o n ależ y ro zu m ieć p rz ez k o m p e t e n t n ą w ł a d z ę .
1) K om p eten tn ą w ładzę u sta la ją w łasn e statu ty - jeśli cho dzi o osoby praw ne nie pod legające b isk u p o w i d iece zjaln em u , a w arto ść d ób r, k tó ry ch alien acja je st zam ierzona, m ieści się w ram ach m ięd zy n a jn iż sz ą i n a jw y ż sz ą sum ą, o k re ślo n ą dla danego k raju p rzez k o n fe re n c ję b isk u p ó w 7.
2) K o m p eten tn ą w ład z ą je st b isku p d iece zjaln y w o d n iesien iu do p u b lic z nych osób praw ny ch, gdy chodzi o p o zo stałe w yp ad k i oraz w razie alien acji d ó b r diecezjalnych.
3) Jeśli w artość p rzek racza n a jw y ż sz ą sum ę o k re ślo n ą p rzez k o n fe ren c ję biskupów albo gdy cho dzi o rzeczy d aro w an e K o ścio ło w i n a p o d staw ie ślubu, a także o rzeczy k o sztow ne z racji arty sty cz n y ch lub h isto ry czn y c h (kan.
1190), to k o m p eten tn ą w ła d z ą je s t S to lica Ś w ięta.
K o nferen cja E p iskopatu P o lsk i na 227. p o sie d z e n iu p len arn y m w dniach od 16 do 18 czerw ca 1995 ro k u o k re śliła ró w n o w arto ść 500 000 do larów U SA jak o n ajw y ż szą sum ę, pow yżej k tó rej n ależy się zw racać z p ro ś b ą do S tolicy A p ostolsk iej o zezw o len ie na alien a cję d ó b r k o ścieln y ch oraz 100 000 dolarów U SA jak o n ajn iższ ą sum ę w arto ści d ó b r p rz ezn a czo n y c h do alien acji. P ow yższe p o stan o w ien ia zo stały z a tw ie rd zo n e p rzez K o n g reg ację do S praw B isk u p ó w 8.
3.1.3. P rzeprow adzenie k o n su lta cji z o rg a n a m i d o ra d czy m i w celu w y s łu chania zdania lub u zyskania zg o d y (kan. 1292 § 1)
K o n su ltacja czyni decyzję p o jed y n cz eg o c z ło w ie k a b ard ziej p rz em y śla n ą, d o jrza łą i je st urzeczy w istn ien iem zasady k o leg ialn o ści fu n k c jo n u ją cej od pierw szych w ieków istn ien ia K ościoła. Z asa d a ta p o zw ala w iern ym u c z e stn i czyć w o dpow iedzialn ości za w szelk ie d o b ra K o ścio ła. D latego K odeks n a k ła da na w ydającego zezw olenie n a alie n a c ję o b o w iąz ek u p rz ed n iej k o n su ltacji z organam i doradczym i, p odczas k tó rej - w za le żn o ści od sy tu acji - m a on zgodnie z praw em zasięgnąć o p in ii lub u zysk ać zg o d ę n a p o d jęcie d anego aktu. A by w łaściw ie zrozum ieć ak tu aln y k sz ta łt praw ny k o n su ltacji, n ależy p rzeanalizow ać ja k k ształto w a ła się ona n a p rz e strz e n i d ziejów K o ścio ła.
O dnośnie do instytutu zakonnego należy postępow ać zgodnie z kan. 638. 8 Por. „A kta K onferencji E piskopatu P o lsk i”, 1 (1998), s. 143-145.
3 .1 .3 .1 . O b o w ią zek k o n su lta cji w p ra w ie p rzed ko d ekso w ym
W K o ściele p ierw o tn y m p rezb iteriu m m iasta bisku piego , sk ład ające się z k ap łan ó w i d iak o n ó w , stanow iło n atu ra ln ą rad ę i pom oc b iskupa. M ieniem ko ścieln y m rz ąd ził b iskup na w ła sn ą o dpow ied zialno ść, ale za w ied zą kap ła nów i d iak o n ó w , któ rzy od gryw ali szc zeg ó ln ą ro lę w zarządzie m ajątkiem . K ap łan i byli w sp ó łp ra co w n ik am i i przed staw icielam i bisk u p a - Senatem B o żym i ra d ą a p o sto lsk ą 9. O dp o w ied zialn o ść p rezb iteró w za w sp ó ln o tę ch rześ c ija ń sk ą p o le g a ła nie tylko n a w ykonyw aniu p o leceń b isk up a, ale zakładała w pływ p re zb iteriu m na p rz y g o to w an ie i p o d ejm o w an ie p rzez bisk up a d e c y z ji10.
R ó w n ież b o g atsi laicy, k tó rzy fundow ali św iąty n ie i zakłady charytatyw ne o raz w sp ierali ak cję pom o cy dla bied nych, m ieli n ieraz u dział w zarządzie m ien ia k o ścieln e g o . W A fryce sen io res laici stanow ili rod zaj rady k ościelnej w spraw ach m ajątk o w y ch . Na W sch odzie zastęp ow ali ich duchow ni. N a Z a ch o d z ie o d m aw ian o w ładzom państw o w ym praw a do ingerencji w zarząd m ien ia k o ś c ie ln e g o 11.
D latego też n a p o cz ątk u sw ego p asterzo w an ia bp K artag in y, św. C yprian, zad ecy d o w ał, że n icze g o nie po stan o w i bez k o n su ltacji z p rezbiterium jeg o diece zji (sin e co n silio v e s tr o )n .
B isk u p i, zg o d n ie ze zw y czajem , spon tan iczn ie k on su lto w ali się z klerem w w a żn iejszy ch sp raw ach , w łączając go w ten sposób do odp ow ied zialno ści w za rzą d zan iu d iece zją. K o n su ltacja ta, n ajp ierw fak u ltaty w n a, z czasem p rz e k sz ta łc iła się w k o n su ltację o b lig ato ry jn ą. B iskupi zostali zo bow iązani do za się g n ię c ia o p in ii p re zb iteriu m , a w n iektóry ch p rzyp adk ach do uzysk ania od n ich zgod y p rzed p o d jęcie m ok reślo n y ch aktów adm in istracy jn y ch i ju ry d y c z n y c h 13.
9 Por. „C uncti sim iliter revereantur ut Iesum C hristum , sicut et episcopum , qui est typus Patris. presbyteros autem ut senatum Dei et concilium apostolorum ...” , Epistula ad Trallianos, 3, 1, [w:] E nchiridion P atristicum , s. 17; Trall. 3, 1, Sch, s. 112.
10 Por. T. P i e r o n e k, Rada K apłańska, „Praw o K anoniczne”, 12(1969), nr 3-4, s. 6. 11 Zob. szerzej na ten tem at: W . W ó j c i k, Powstanie i rozw ój m ajątku kościelnego, [w:] K om entarz do K odeksu Praw a K anonicznego, t. IV, s. 11-19.
12 N a to, co pisali nasi w spółprezbiterzy [...], sam nie m ogę odpisać. Postanow iłem bo w iem na początku m oich rządów biskupich nic nie robić bez w aszej w iedzy [...] Kiedy z łaski B oga przyjdę do was, w ów czas w spólnie, jak tego w ym aga w zajem ny szacunek, om ów im y to w szystko, co się stało, co należy czy n ić” , L ist 14, 4, [w:] Pism a starochrześcijańskich pisarzy, t. I (św. Cyprian - Listy), W arszaw a 1969, s. 63.
13 Zob. J . W r o c e ń s k i , R ola i zadania prezbiterium w życiu K ościoła partykularnego, W arszaw a 1998, s. 46.
W 419 roku synod w K artaginie w y d aje d ek ret, w k tó ry m stw ierd za, że biskupi b ęd ą m ogli dokonyw ać alien acji je d y n ie w k o n iecz n y ch p rzy p ad k ach po uzyskaniu zgody od p rezbiterium d iece zjaln eg o . W 447 r. p ap ież L eon W ielki (440-461) stw ierdza, że zgoda k leru je s t w y m ag a n a d la w ażn o ści aktu sprzedaży i dla w ym iany dóbr k o śc ie ln y c h 14. Synod w T o led o w 589 r. p o stanow ił, iż zgoda d u chow ieństw a m iasta b isk u p ieg o w y m ag a n a je s t dla e re k cji klasztoru przy ko ściele parafialn y m , dla u w o ln ien ia n iew o ln ik ó w w d anym kościele, d la u su n ięcia ze stanu k ap łań stw a, dla u su n ięcia z u rzęd u a rc h id ia kona itd.
Papieże i sobory przypom inają, że b isk u p i w inni za się g ać o p in ii, a n ie k ie dy uzyskać zgodę sw ej kapituły dla leg aln o śc i i w ażn o ści o k re ślo n y c h aktów ad m in istracy jn y ch 15.
W K ościele p ierw o tnym przez je d e n a śc ie w ieków k o n su lta c ja p o leg ała n a w yrażeniu zgody, podjętej w form ie zb io ro w eg o , je d n o m y śln e g o p o sta n o w ie nia w iernych, ducho w ień stw a i ludu. T a d łu g a p ra k ty k a ek le z ja ln a m iała sw e specyficzne zn aczenie. W idziano w niej nie tylko w olę ludu, ale i w olę B o żą o b jaw iają cą się p o przez jed n o m y śln y akt zg ro m a d zen ia ( Vox p o p u li, vox D ei).
Od końca X II w. papieże o k re ślili p rz y p ad k i, w k tó ry ch b isk up przed w ydaniem o k reślo n y ch aktów zarzą d zan ia zo b o w iązan y b y ł p o p ro sić k ap itu łę o w yrażenie zgody (co n sen su s) lub tylko o w y ra żen ie o p in ii (co n siliu m ). W edług praw a k an onicznego p o ch o d z ące g o z n astęp n e g o w ieku , p ro śb a o zgodę m iała m oc w iążącą b isk u p a i b y ła w ym og iem do w ażn ości sam ego aktu. B rak k o n su ltacji biskupa z k a p itu łą w ściśle o k re ślo n y c h p rzy p ad k ach p ow odow ał u n iew ażn ien ie zarząd zen ia bisk u p a. I S ob ó r L ate rań sk i w 1123 r. w kan. 22 stw ierdza, że alienacje d ó b r k o ścieln y c h d o k o n an e p rzez b isku pó w sine com m uni clericoru m ecclesia e są n iew ażn e. W 1166 r. A lek sa n d er III (1159-1181) uniew ażn ia cesję k o ścio ła d o k o n a n ą p rzez b isk u p a n a rzecz zakonników w brew w oli kapituły k ated raln ej. W 1168 r. p ap ież za rzu ca p a triarsze Jerozolim y, że pow ołuje i od w o łu je p rzeo ró w i p rz e o ry sz e oraz inne osoby duchow ne zajm u jące w yższe urzęd y w h iera rch ii K o ścio ła sin e co n silio fra tru m tu o rum i u niew ażnia p ow yższe p o stan o w ien ia . D w a lata p ó źn iej p rz y
pom ina tem u sam em u p atriarsze, że w in ien zasięg n ąć o p in ii sw ej kap itu ły przed dokonaniem cesji urzędów , b en e ficjó w i w celu z a tw ie rd ze n ia elekcji.
14 C. 52, C. 12, q. 2.
Zob. R. N a z, Conseil, [w:] D ictionaire de D roit C anonique, vol. IV, Paris 1949, kol, 267-268; D. S m o 1 n i k, La fu n zio n e consultiva del C oniglio p resbiterale, R om ae 1997.
W d ek retałach alie n a c ja m ajątk u k o ścieln eg o d o k o n an a bez zgody kapituły b y ła n iew ażn a, a sp raw ca alien a cji za ciąg ał karę ek sk om u niki. W 1274 r. na S oborze L io ń sk im II u stan o w io n o kary suspensy od u rzędu i beneficjum na d u ch o w n y ch , któ rzy bez zgody k ap itu ły i licen cji p ap ież a p rzek azy w ali ko ścioły lub inne d o b ra k o ścieln e o sobom św ie c k im 16. P aw eł II w ko nsty tu cji A m b itio sa e (1 III 1468 r.) w y m ag ał zezw o len ia na alien a cję rzeczy n ieru ch o m ych i d ro g o cen n y ch rzeczy ruch o m y ch . Za n ie le g a ln ą alien ację ustanow i! ró ż n e kary z p o zb a w ien iem urzęd u w łą c z n ie 17, R ów nież O jco w ie Soboru T ry d e n ck ieg o (se sja 25, kan. 11) i P ius IX w k o n sty tu cji A p o sto lic a e Sedis p o d k re śla li ro lę k o n su ltacji i za n ie le g a ln ą alien ację n ak ład ali karę ek s ko m u n ik i.
W arunki d o ty czą ce a lien a cji przed K P K /191 7 zo stały o k re ślo n e na III p le narnym sy n o d zie w B altim o re w roku 18 8 4 18. Jego in icjato rk ą by ła K on g re g a c ja R o zk rz ew ian ia W iary , z a n ie p o k o jo n a stanem m aterialn y m i p ozio m em d y scy p lin y w K o ścio łac h p arty k u la rn y ch U S A 1'. Z anim do szło do sy nodu, w sp o m n ian a K o n g re g acja zaara n żo w ała w R zym ie w d niach od 13 XI do 13 X II 1883 r. sp o tk an ie z am ery k ań sk im i b isku pam i, k tórym przedłoży ła do d y sk u sji trz y n a śc ie tem ató w d o ty czą cy ch reform K o ścio ła katolickiego w U SA . Z w ró co n o też u w ag ę n a to, że b iskup p o w in ien zw oływ ać kapitułę lub k o n su lto ró w k ied y k o lw iek p o trze b o w ałb y ich rad y lub zgody, w ym aganej praw em p o w szech n y m , a w in n y ch p rzy p ad k ach cztery razy w roku. W inien tak że liczy ć się z rad am i sw ojej k ap itu ły lub k o n su lto ró w , je ż e li chodzi o w sze lk ie sp raw y ad m in istracy jn e.
W cz asie rz y m sk ich spo tk ań p rz e d sta w ic ie le E p isk o p atu USA określili sy tu acje, w k tó ry ch b isk u p i b y lib y zo b o w ią zan i do w y słu ch an ia w sp om n ia ny ch o rg an ó w d o ra d czy ch i za się g n ię c ia od n ich opinii albo u zy sk an ia zgody co do p o d ję c ia o k re ślo n y c h cz y n n o ści praw nych .
Po p o w ro c ie z R zym u A rc y b isk u p B altim o re, G ib b o n s, p ow o łał pod sw oim p rz ew o d n ictw e m k o m isję teo lo g ó w do o p ra co w an ia p ro jek tu statutów p lan o w anego syn odu p len arn eg o , któ ry zo stał p rzesłany w szystkim jeg o uczestn i kom . Z m ian y d o ty czą ce alien a cji w stosu n k u do „sch em atu rz y m sk ieg o ” były następ u jące:
16 C. 2, 3, 8, in VI.
1 C o o n t e a C o r o n a l a, Institutiones, n. 2006.
18 Zob. P. G u i 1 cl a y, A history o f the C oncils o f B altim ore (1791-1884), New York 1932, s. 221-249.
19 Por. G. P. F o g a r t y, The Vatican a nd the A m erican H ierarchy fro m 1870 to 1965,
1) zgoda k onsulto rów m iała być w y m ag an a ty lko w p rz y p ad k u alien acji dóbr k ościelnych p rz ek ra cza ją cy ch w artość 3000 do laró w (n r 23);
2) ad m in istrato r d iece zji w sytuacji sede va ca n te by łb y o b o w iąz an y do uzyskania zgody k o n su lto ró w w tych sam ych p rzy p ad k ach co b isk u p d ie c e z jaln y (nr 25);
3) do b isk u p a d iece zjaln eg o n ależ ało b y w y słu ch a n ie zd a n ia k o n su lto ró w w spraw ie w ysokości w y n a g ro d zen ia p ro b o szczó w i ich p o m o cn ik ó w , u s ta lo nej poza synodem (nr 2 9 5 )20;
4) o pow iedziano się w ięk sz o ścią głosów za za stą p ien iem w n r 23 term in u „zgoda” w yrazem „ ra d a ” , co u łatw iało b iskupo m alien a cję d ó b r k o ścieln y c h ;
5) p rzegłoso w ano k lau zu lę tak zm o d y fik o w an eg o n r 23 stw ierd z ającą , że w spraw ach alien acji, gdyby tego w y m ag ała k o n iecz n o ść, w y starczy rada dw óch k o n su lto ró w 21;
6) p rzegłosow ano sum ę 5000 d olarów ja k o d o ln ą g ran icę w a rto ści d ó b r kościelnych , k tórych alien a cja, w ed łu g p o p rz ed n iej u ch w ały , w y m ag a ła tylko w cześniejszego w y słu ch a n ia rady k onsu ltorów ;
7) u zależnion o d ecy zję b isk u p a d iece zjaln eg o w sp raw ie p o d w y ż sz en ia taks za p osługi k o ścieln e od w y słu ch a n ia p rzez n iego rady k o n su lto ró w 22.
Z ch w ilą za k o ń czen ia obrad ak ta synod u i u ch w alo n e statu ty zo stały p rz e słane do K ong regacji R o zk rz ew ian ia W iary celem u zy sk a n ia je j ap ro b aty . T a w eryfikow ała ich treść p rzez blisk o osiem m iesięcy (od 28 II 1885 do 21 IX
1885).
P apież Leon X III zaaprobow ał uchw alony n a synodzie w ym óg zasięg an ia rady konsultorów d iecezjaln y ch je d y n ie w w ypadkach, gdy w arto ść alienow a- nych dó b r kościelny ch przek raczała sum ę 5000 dolarów . N akazał jed n ak b is kupom diecezjalnym , by przez 10 lat od dnia prom ulgacji statu tów sy n o d al nych składali oni K ongregacji coroczne sp raw o zdania z d o k on any ch tran sak cji. Po uzgo dnieniu i w p ro w ad zen iu o d n o śn y ch k o re k t do tek stu statu tó w o raz zaakceptow aniu ich p rzez p ap ieża, K o n g re g acja R o zk rz ew ian ia W iary w y d ała
20 Zob. Capita proposita et exam inata in collationibus, quas coram nonnullis Emis. Cardi-
nalibus Sacrae C ongregationis de P ropaganda F ide ad praeparandum fu tu ru m Concilium plenarium habuerunt Rmi. A rchiepiscopi fo ed era to ru m Statuum A m ericae Septem trionalis Romae congregati, APF, A cta, vol. 252 (1883/11), fol. 1145-1150.
21 J. R. P u n d e r s o n, D iocesan C onsultors, s. 85: „H aw ever, w here there is uregent necessity, the advice o f tw o consultorsis sufficient”.
22 Zob. Schem a D ecretorum C oncilii P lenarii B altim orensis tertii, B altim ore 1884,
w d n iu 21 IX 1885 ro k u dek ret, w którym orzek ła, że zo stały one zaap ro b o w ane p rzez S to licę A p o sto lsk ą i ze zw o liła na ich p ro m ulgację^'.
D o o b o w iąz k u b isk u p a n ależało u zy sk a n ie opinii ko nsu lto ró w przy do k o n y w a n iu alien a cji, gdy je j w artość p rz ek ra cza ła 5000 dolarów oraz p o d w y ż szan ie taks za p o słu g i k o śc ie ln e 24.
Ś re d n io w ie c z n a p ra k ty k a k o n su ltacy jn a i ro z w iązan ia p raw ne w y pracow ane p rz ez sy nody U S A o raz K o n g reg ację R o zk rzew ian ia W iary zostały w łączone do K P K /1 9 1 7 r.
3 .1 .3 .2 . O b o w ią zek ko n su lta cji w K P K /1 9 1 7
P ro m u lg o w an y 27 V 1917 r. K PK (z m o cą o b o w iązu jącą od 19 V 1918 r.) n a k ła d a ł na b isk u p a d iece zjaln eg o o b o w iązek u zy sk ania zgody kapituły k ate d ra ln e j (g ro n a k o n su lto ró w d iece zjaln y ch ), rady ad m in istracy jn ej i za in te reso w a n y ch o sób (w ra z ie sp rzeciw u je d n e g o z organów k o n su ltacy jn ych o rd y n a riu sz d ziała n ie w a ż n ie 25), w y rażo n ej k o leg ialn ie zgodnie z kan. 101 § 1, w n astę p u ją c y c h przypadkach:
1) na d o k o n an ie alien a cji dó b r doczesn y ch K o ścio ła, k tó ry ch w artość nie p rz e k ra c z a ła 30 000 liró w lub fran ków , a w y n o siła w ięcej niż 1000 lirów lub fran k ó w w z ło cie (zob. kan. 1532 § 3);
2) n a d zierżaw ę lub najem ja k ic h k o lw ie k d ó b r k ościeln ych, je ż e li w artość d zierżaw y p rz e k ra c z a ła 30 000 lirów , przy czym k o n trak t d zierżaw n y o b o w ią zy w ał p rzez m n iej niż 9 lat, albo w arto ść dzierżaw y o bracała się m iędzy 30 000 a 1000 liró w , a d zierżaw a b y ła za w iera n a n a czas dłu ższy niż 9 lat (zob. kan. 1541 § 2 n. 2);
3) na u zy sk a n ie w łasn o śc i g łó w n ej g ru n tu p o siad anego w w ieczy stej d zier żaw ie, k tó reg o w a rto ść w y n o siła od 1000 do 30 000 lirów (zob. kan. 1542 § 1 i kan. 1532 § 3);
4) n a w y stąp ien ie p rzed sądem w im ieniu k o ścio ła k ated raln eg o albo b is k u p ich d ó b r sto ło w y ch , w ch a rak terze p o w o d a lub pozw an ego , je ż e li groziła u tra ta sum y w y ższej n iż 1000 lirów (zob. kan . 1653 § 1).
N ależy dod ać, że o p ró c z zgody kap itu ły k ated raln ej, rady adm inistracyjnej i za in te reso w a n y ch osób p o trze b n e było tak że u przed n ie po zw o len ie Stolicy
23 Zob. D ecretum recognitionis C oncilii P lenarii B altim orensis, 21 Septem ber 1885, AAB, 79-S-5, [w:] A cta et D ecreta C oncilii Plenarii B altim orensis Tertii A. D. M D C CC LXXX!V, B altim ore 1886, s. XV-XV1.
"4 Tam że, s. 112-114.
A postolskiej, gdy ch odziło o alien a cję ko szto w n o ści lub rzeczy , k tó ry ch w a r tość przek raczała 30 000 franków lub lirów (kan. 1534 § 1). W 1951 r. K o n g regacja K o n sy sto rialn a postan o w iła, że k o n ieczn e je s t p o zw o le n ie S to licy Św iętej na alien ację m ajątku, k tó rego w arto ść p rz ek ra cza n ie 300 000, lecz 10 000 franków lub lirów oraz za ciąg n ięc ie długów i zo b o w iązań ponad w ym ien io n ą su m ę26.
W przy pad kach , kiedy w artość nie p rz ek ra cza ła 1000 fran k ó w lub liró w , w ystarczało p ozw olenie o rd y n ariu sza m iejsca, k tóry p o w in ien w y słu chać zdania rady adm in istracy jn ej i uzyskać zgodę osób za in te reso w a n y ch . Przy w artościach ponad 1000, a poniżej 10 000 frank ów p o w inien on uzyskać zgodę k apituły k ated ralnej, d iece zjaln ej rad y ad m in istracy jn ej i osó b z a in te re sow anych.
3.1.3.3. O bow iązek ko n su lta cji w K P K /1983
K PK postanaw ia: „B iskup d iecezjaln y p rzed p odjęciem ak tów zarząd zan ia, które zw ażyw szy na stan ekonom iczny d iece zji, są w ięk szej w ag i, pow in ien w ysłuchać zdania rady do spraw ek o n o m iczn y ch i k o leg iu m k o nsu ltorów ; natom iast do p o d jęcia aktów n ad z w y cz ajn eg o za rzą d zan ia, a n ad to w p rz y p a d kach szczegółow o o kreślonych w praw ie p o w szechny m lub w ak cie fu n d a cy j nym , potrzeb u je zgody w spom nianej rady i kolegiu m k o n su lto ró w . [...] K o n ferencja bisku pów zaś pow inna o k re ślić, k tó re czy n n o ści n ależ y uw ażać za akty n adzw y czajnego zarzą d zan ia” (kan. 1277).
A kty, ja k ie biskup diecezjaln y w ydaje zarząd zając d o b ram i d iece zji, są trojakiego rodzaju: akty m niejszej lub w ięk szej w agi albo akty n a d z w y cz ajn e go zarządzania. A kty m niejszej w agi (actu s m in o ris m o m en ti) b iskup p o d e j m uje sw obodnie zg odnie z o gólnym i zasadam i ro z tro p n eg o za rzą d zan ia, n a to m iast akty w iększej w agi (actu s m aioris m o m e n ti) - w y słu ch a w szy zd ania dw óch organów konsultacyjnych: rady do sp raw ek o n o m iczn y ch (kan. 492) i kolegium k on sultorów (kan. 502), zgo dnie z przep isem kan. 127. Do p o d ję cia zaś aktów n ad zw y czajnego zarzą d zan ia (actu s ex tra o rd in a ria e a dm in istra - tionis) nie w y starczy w ysłuchać o p in ii w sp o m n ian y ch org an ó w , lecz należy uzyskać ich zgodę. C hodzi o to, by d ziała ln o ść b isk u p a w w y jątko w o w a ż nych spraw ach ek on om icznych d iecezji b y ła ro z tro p n a i słu szn a w sposó b nie budzący w ątpliw o ści. A kt w iększej w agi, do k tó reg o bez w ą tp ien ia n ależy alienacja, je st niew ażny, je śli został p odjęty p rzez b isk u p a d iece zjaln eg o bez w ysłuchania opinii rady do spraw ek o n o m iczn y ch i k o leg iu m k o nsu lto ró w ;
to sam o o d n o si się do aktów n ad z w y cz ajn eg o zarząd zan ia, je śli biskup p odjął je , n ie za p o zn aw sz y się z o p in ią p o w y ższy ch organów bądź nie uzyskaw szy ich zgo dy (kan. 127)27.
A k ty w ięk sz ej w agi m a ją c h a ra k te r w zględny; na ich o k re śle n ie m a w pływ sy tu acja e k o n o m icz n a diecezji. P ow in n y one być o k reślo n e w statutach lub w p ra w ie p arty k u la rn y m . W ykaz aktów nadzw y czajn eg o za rządzan ia sp o rzą dza k o n fe re n c ja b isk u p ó w 28. N iek ied y praw o p o w szech n e dom ag a się od b isk u p a, aby p rz ed po d jęciem o k re ślo n e g o aktu u zysk ał zgo dę rady do spraw e k o n o m icz n y ch i k o leg iu m k o n su lto ró w , ja k ró w n ież zaintereso w an y ch osób (kan. 1292). T eg o sam ego m oże d o m ag ać się akt fu n d acy jn y 29.
T y lk o w w y p ad k u w y łąc zen ia ja k ie g o ś k o ścio ła ze sp raw o w an ia w nim k u ltu B o żeg o i p rz ezn a cze n ia go n a ce le św ieckie p raw o daw ca n akłada na b isk u p a d iec e z ja ln e g o o b o w iąz ek w y słu ch a n ia innego organu k o n sultacy jneg o i tylko za zg o d ą tych, któ rzy w stosu n k u do tego k o ścio ła nabyli słuszne u p ra w n ien ia, je ś li d obro dusz nie d o zn a je w sku tek tego żadnej szkody (kan.
1222 § 2).
Z g o d a w łaśc iw ej w ładzy w y m ag an a je s t przy alienacji, je śli je j w artość p rz e k ra c z a sum ę o k re ślo n ą w p ra w ie. W ład za u d ziela ją ca zgody o kreślo n a jest w kan. 1292 i zależy od w artości rz ecz y alien ow an ej. W kan. tym p raw o d aw ca stw ierd za, że „gdy w artość dóbr, k tó ry ch alien a cja je s t zam ierzo na, m ieści się w ra m ach m ięd zy n a jn iż sz ą i n a jw ię k sz ą sum ą, o k re ślo n ą dla w łasnego k ra ju p rzez K o n fe ren c ję E p isk o p atu , k o m p eten tn ą w ład zę, je śli idzie o osoby p raw n e nie p o d leg ają ce b isk u p o w i d iecezjaln em u , u sta la ją w łasn e statuty. W innym ra zie k o m p e te n tn ą w ła d z ą je s t biskup diecezjaln y , za zg o d ą rady do spraw ek o n o m icz n y ch i k o leg iu m kon su lto ró w , ja k rów n ież zain te reso w a n y ch osób. Ich zg o d ę m usi u zy sk ać b isk u p diecezjaln y tak że w w ypadku alien acji d ó b r d ie c e z ji” . T ak w ięc n a jn iż sz ą i n ajw y ż szą sum ę pow inna
okreś-27 P rzełożony do podjęcia czynności potrzebuje zgody lub rady niektórych pojedynczych osób:
1) gdy je s t w ym agana zgoda, akt przełożonego jest niew ażny bez zw rócenia się do nich o w yrażenie zgody albo podjęty w brew ich zdaniu lub któregoś z nich;
2) gdy je s t w ym agana rada, akt przełożonego byłby niew ażny bez w ysłuchania opinii tych osób;
3) przełożony nie m a obow iązku postąpić zgodnie z udzieloną radą, naw et gdyby ona była zgodna, jednakże bez pow ażnego pow odu - przez siebie ocenionego - nie pow inien postę pow ać w brew w yrażonem u przez nich zdaniu, zw łaszcza gdy ono jest zgodne.
;S K onferencja E piskopatu P olski dotychczas nie ustanow iła praw a w tej kw estii. 29 Zob. T. P a w 1 u k, Praw o kanoniczne według K odeksu Jana Pawła 11, t. IV, O lsztyn 1996, s. 41.
lic k o n feren cja biskupów . Jeśli w arto ść tra n sa k c ji nie p rz e k ra c z a sum y n a jn iż szej, nie p o d leg a ona p rzepisom o alien acji. G dy w arto ść alien o w a n y ch d ó b r przek racza sum ę n ajniższą, ale nie p rz ek ra cza sum y n ajw y ższej, do w ażn o ści tego aktu p o trzeb n a je st zgoda w łaściw ej w ładzy. Jeśli d ana o so b a p ra w n a nie podlega b iskupo w i d iecezjaln em u , w ład zę tę o k re śla statu t tej o so b y , n a to m iast je śli p o d leg a - kom petentny do u d ziele n ia zgody je s t b isku p, któ ry , aby alienacja by ła w ażn ie dokonana, p o trze b u je u p rzed n iej ak c e p ta c ji rad y do spraw ek on om icznych i kolegium k o n su lto ró w oraz osób za in te reso w a n y ch .
T akże p rzed dokonaniem alien acji d ó b r d iece zji b isk up p o w in ien u zy skać zgodę rady do spraw ekono m iczn y ch i k o leg iu m k on su lto ró w .
P raw o ko dek so w e w y licza sy tu acje, w k tó ry c h b isku p d iece zjaln y m a ty lko zasięgnąć op inii, a w któ ry ch n ak ład a o b o w iąz ek u zy sk a n ia zgody.
K PK zobo w iązu je b isk u p a d iece zjaln eg o do za się g n ięcia o p in ii k o leg iu m konsultorów i rady ekono m iczn ej p rzed p o d jęciem aktów za rz ą d z a n ia o w ię k szym znaczeniu ze w zg lęd u na m aterialn y stan d iece zji (kan. 1277)
K PK przew id u je n astęp u jące w y padki, w k tó ry ch b isk u p d iece zjaln y p o trzebuje zgody J rady ek o n o m iczn ej i k o leg iu m k o n su lto ró w do w ażno ści aktów praw nych:
1) Przy w ydaw aniu p o zw oleń na alien a cję d o ty c z ą c ą d ó b r stan o w iąc y ch stały praw nie nabyty m ajątek p u b liczn e j osoby p raw n ej p o d leg łej b isk u p o w i d iecezjaln em u lub fun dacji d iece zjaln ej, k tó ry ch w arto ść p rz ek ra cza su m ę o k re ślo n ą w p raw ie (zob. kan. 1277, 1291);
2) P rzy alien acji dóbr, k tórych w arto ść m ieści się w g ra n ic ach d o ln ej i górnej sum y u stalonej przez k o n fe ren c ję b isk u p ó w , n ależ ący c h do p u b liczn e j osoby praw nej, nie p o d leg ającej danem u b isk u p o w i d iece zjaln em u , gdy statu ty tej osoby nie w sk az u ją kom p eten tn eg o a u to ry te tu k o ścieln e g o , ja k ró w n ież w w ypadku alien acji dó b r d iece zji (kan. 1292 § 1);
3) P rzy alien acji jak ich k o lw iek d óbr, k tó ry ch w artość p rz ek ra cza n a jw y ż szą sum ę u stalo n ą p rzez K o n feren cję E p isk o p atu lub gdy ch o d zi o rzeczy
30 Zob. A. V i a n a, O rganización del gobierno en la Iglesia, Pam plona 1995, s. 261-262; F. B o 1 o g n i n i, L ineam enti di diritto canónico, T orino 1996, s. 198-199.
31 Zob. na ten temat: R. P a r a 1 i e u, G uide pratique du Code de D ro it Canonique.
N otes pastorales, Bourges 1985, s. 171; J. T. M a r t i n d e A g a r , E lem enti di D iritto Canónico, R om a 1996, s. 92; P. E r d ô, E gyhazjog, B udapest 1991, s. 285-286; F. J. R a-
m o s, Le D ioecesi nel Códice di D iritto Canónico. Studio giuridico-pastorale sulla organizza-
zione ed i raggruppam enti delle Chiese p a rtico la ri, R om a 1997; J. I. A r r i e t a, D iritto d el!'organizzazione ecclesiastica, M ilano 1997, s. 436.
d aro w an e K o ścio ło w i n a p o d staw ie ślubu, a tak że rzeczy k o szto w n e z racji arty sty c z n y c h lub h isto ry czn y c h (kan. 1292 § 2);
4) P rzy p o d ejm o w an iu ja k ie jk o lw ie k tran sak cji, na skutek której m ajątek o soby p raw n ej m oże się zn aleźć w g orszej sytuacji (kan. 1295).
3.1 .4 . Z ezw o le n ie Stolicy Ś w iętej
Jeż eli w a rto ść dó b r alienow any ch osoby praw nej p o d leg łej biskupow i d iece zjaln em u p rz ek ra cza sum ę n ajw y ż szą u stalo n ą p rzez ko n feren cję b isk u p ów , p ra w o d aw c a w ym aga, aby o prócz zgody k olegium k o nsu ltoró w , rady do spraw ek o n o m icz n y ch i za in tereso w an y ch osób, biskup d iecezjalny uzyskał ze zw o len ie S to licy A p o sto lsk iej, a ko n k retn ie zezw o len ie K on greg acji ds. D u c h o w ie ń stw a ' -. Z g o d a ta i ze zw o len ie w ym ienion ej K o ng reg acji są p o trze b n e b isku pow i d iece zjaln em u także w w ypadku alienacji rzeczy daro w a n y ch K o ścio ło w i na p o d staw ie ślubu albo rzeczy o w ielkim w alorze arty sty cz nym lub h isto ry c z n y m 33.
K o n g re g a c ja ds. D u c h o w ień stw a p ostanow iła, że do w ażn ości alienacji, zw ła szcz a, je ż e li stan o w ią one d ar d la K ościoła, k o n ieczn a je s t o pinia kom isji ds. sztu ki sak raln ej i k o m isji litu rg iczn ej oraz rz ecz o zn aw c ó w 34. Ponadto p ra w o d aw c a stw ierd za, że nie w olno w yrażać zgody na alien ację d óbr k o ś cieln y c h , k tó re są p rzed m io tem k ultu ze strony w iernych. W y raźn e p o stan o w ien ie w tym w zg lęd zie za w iera kan. 1190 § 1 i 2. W ed ług p rzep isó w p o d a n y ch w ty m że k anonie nie m o g ą być w ażn ie alieno w ane w jak ik o lw iek spo sób ani re lik w ie , ani też obrazy o taczan e w ielk ą c z c ią w iernych.
3.1 .5. W y szc zeg ó ln ien ia części w c ześn iej a lien ow an ych
Jeż eli rz ecz , k tó ra m a być alien o w an a, je s t p o dzielna, w p ro śb ie o zezw o len ie na alie n a c ję trzeb a w y szczeg ó ln ić części w cześn iej alienow ane; w p rze ciw n y m ra z ie u d zielo n e ze zw o len ie je s t n iew ażn e (kan. 1292 § 3).
R zecz p o d zieln a (res d ivisib ilis) m oże stanow ić je d n o ść fizy czn ą, np. g ru n ty, lub m o raln ą, np. k sięg o zb ió r. P rzepis ten m a n a celu n ie dopuścić do
2 Zob. art. 98 konst, apost. P astor bonus, AAS 80(1988), s. 841-923.
■i! Zob. AAS 14 (1922), s. 159. Gdy chodzi o rzeczy stanow iące dar dla K ościoła, to m ożna uw zględnić orzeczenie K ongregacji Soboru z dnia 141 1921 r. K ongregacja ta określiła, że darem dla K ościoła je st to, co zostało złożone na ołtarzu lub na pośw ięconym obrazie, gdy nic nie w skazuje na w olę przeciw n ą darczyńcy.
stopniow ego alien o w an ia całej rzeczy p o d zieln ej bez ze zw o len ia k o m p eten tn ej w ładzy35.
3.1.6. O b ow iązek zapoznania się ze sta n em m a teria ln ym o so b y p r a w n e j O bow iązek ten d o tyczy rady ek o n o m iczn ej i k o leg iu m k o n su lto ró w . Z a w arty jest w § 4 kan. 1292, w którym p ra w o d aw c a stw ierd za: „C i, k tó rzy pow inni m ieć u dział w alienow aniu d ó b r p o p rzez u d ziele n ie rad y lub w y ra ż e nie zgody, m o g ą to zadanie w ykonać d o p iero po d o kładn ym za p o zn an iu się ze stanem ekonom icznym osoby praw n ej oraz z alien acjam i ju ż d o k o n a n y m i”. D latego w yżej w y m ienione grem ia u cz estn iczą ce w alien acji p o w in n y n a j pierw zbadać, czy chodzi o p a trim o n iu m stałe (stałe u p o saż en ie o soby p ra w nej) i czy p rzez alien ację nie b ędzie grozić in sty tu cji ru in a ek on o m iczn a.
3.2. W arunki g o d ziw e j a lienacji
K PK po w yliczeniu w ym ogów k o n ieczn y ch do d o k o n an ia w ażnej alien acji w kan. 1293 stw ierdza: „D la d o k o n an ia alien acji, której w arto ść p rz ek ra cza n ajn iższ ą o k re ślo n ą sum ę, w sposób g odziw y w ym ag a się ponadto:
1° słusznej przyczy n y , ja k n ag ląca p o trzeb a, w y ra źn a ko rzy ść, po b o żn o ść, m iłość lub inna p ow ażna ra cja p asterska;
2° oceny rzeczy alienow anej, d o konanej na p iśm ie p rzez rzeczo zn aw có w . N ależy ponadto zachow ać inne środki o stro żn o ści p rz ep isan e p rzez k o m p e ten tn ą w ładzę, aby uniknąć szkody K o śc io ła ” .
3.2.1. Słuszna p rzyczyn a
T. P aw luk za słu szn ą przy czy n ę ( iusta causa) uw aża: k o n iecz n o ść p rz e p ro w adzenia rem o ntu kościo ła, zakup n ieo d zo w n y ch sp rzętó w litu rg iczn y ch , u n o w ocześnienie g ospodarki p o p rzez sp rzed aż rzeczy zb ęd n y ch , u d ziele n ie pom ocy w w ybudow aniu o biektu sakraln eg o , chęć p o śp ie sz e n ia z p o m o cą ubogim w czasie w ojny lub innej klęsk i, p o trze b a w y b u d o w an ia lub k o n se k ra cji dom u p arafialnego itp .i6 Jako p rzy k ład n ag lącej k o n iecz n o ści W . W ó jcik w ym ienia spłatę długów term inow ych i b u d o w ę ko ścio ła. N a to m iast m iłość oznacza troskę o biednych i ch o ry c h 37.
35 Por. P a w 1 u k, dz. cyt., s. 51. 36 Tam że.
3.2.2. W ycena rzeczy a lien o w a n ej
Jak o dru g i w aru n ek konieczn y do g od ziw o ści alien acji praw od aw ca w y m ien ia w y c en ę rzeczy d o k o n an ą na p iśm ie p rzez b iegły ch. K o nsulto rzy p ra cu ją c y nad re fo rm ą K P K /1917, a w tym w ypadk u nad kan. 1530, o drzucili p ro je k t p o m in ię cia w y cen y rzeczy p rzezn a czo n e j do alienacji. Z w ró cili uw agę na to, że k o n iecz n e je s t pism o n ie tylko jak o św iadectw o w aktach, ale i jako m otyw sk łan iając y bieg ły ch do sp o rz ąd ze n ia d ok ład nej i praw d ziw ej w yceny. E k sp erci w in n i m ieć k w a lifik a cje n au k o w e i u zn a n ą b iegłość zaw odow ą. U z u p ełn ie n iem tej n orm y je st kan. 1294, w którym u staw od aw ca stw ierdza: „P rzed m io tu nie p o w in n o się zazw yczaj alien o w ać za cenę niższą, niż w ska zano w w y c e n ie ” . W n ad z w y cz ajn y ch o k o liczn o śc ia ch m ożliw e byłoby alieno- w an ie za ce n ę n iższą , niż o ce n ili rzeczo zn aw cy . W takiej sytuacji, ja k w ynika z d y sk u sji k o n su lto ró w p rzy g o to w u jący ch reform ę p op rzed niego kodeksu, p o trze b n a b y łab y na to d o d atk o w a zgoda w ładzy u dzielającej zezw o len ia38. W § 2 teg o ż k an o n u p ra w o d aw c a n ak azu je, aby: pien iąd ze otrzym ane z alie nacji u lo k o w ać na korzy ść K o ścio ła lub ro z tro p n ie zadysponow ać, zgodnie z celam i alien acji.
3.2.3. Z a ch o w a n ia innych śro d kó w o stro żn o ści
U staw o d a w ca postan aw ia, że pow in n y być zach ow ane także inne środki o stro żn o śc i, p rz e p isa n e p rzez k o m p eten tn ą w ładzę, aby uniknąć szkody K o ś cio ła (kan. 1293 § 2). N orm a ta m a na celu zab ezp ieczen ie przed m ożliw ym i stratam i. Ś ro d k i och ro n y m o g ą być ró żn e i z a le żą od m iejscow ych w arunków . N p. w ład z a k o m p eten tn a m oże n ak azać, aby sp rzed aż b y ła p u bliczn ie zap o w ied z ia n a albo - ja k sug eru je T. P aw lu k - ze w zględu na zm ien iającą się w arto ść p ien iąd za, by alien acji d ok o n y w an o p o przez zam ian ę39.
4. Ś R O D K I P R A W N E P R Z E C IW B E Z P R A W N E J A L IE N A C J I
W ra zie alien acji dó b r k o ścieln y ch , d o kon anej w praw d zie bez zachow ania fo rm a ln o śc i p rz ep isan y ch praw em k o ścieln y m , lecz w ażnej w św ietle praw a p ań stw o w e g o , do k o m p eten tn ej w ładzy k o ścieln ej należy d ecyzja - po d o k ładnym ro z w aże n iu w szy stk ieg o - czy i ja k ą skargę, m ianow icie o sob ow ą
38 Zob. szerzej tam że, s. 90-92. 39 Zob. dz. cyt., s. 52.
lub rzeczow ą, p rzez kogo i p rz eciw kom u n ależy w n ieść d la o d z y sk a n ia praw K ościoła (kan. 1296).
S karga o sobow a (actio p erso n a lis) je s t sk iero w an a p rzeciw k o tem u, k tó ry b ezpraw nie dokonał alien acji, b ąd ź p rz eciw jeg o sp ad k o b ierco m , n ato m iast skarga rzeczow a (actio realis) p rz eciw k o k aż d em u p o siadaczow i rz ecz y n ie w ażnie alienow anej; p ierw sza m a n a celu u zy sk a n ie o d szk o d o w a n ia, d ru g a zaś zw rot rzeczy. W tym drugim p rz y p ad k u p o siad ac z m óg łb y w y stąp ić p rz e ciw ko bezpraw nie alien u jącem u o zw ro t zapłaty i p o n iesio n y ch k o sztó w .
P rzeciw ko alien u jącem u do b ra k o ścieln e bez p rz ep isan eg o ze zw o len ia, oprócz skargi cyw ilnej, m o żn a w n ieść sk arg ę karn ą. T en, któ ry św iad o m ie dokonał nielegalnej alienacji, p o w in ien być ukaran y sp ra w ied liw ą k a rą (kan. 1377).
W ład zą w łaśc iw ą (a u cto rita s co m p eten s), o k tó rej je s t m o w a w o m a w ia nym przepisie, je st ta w ładza, do k tó rej n ależy w y d an ie p isem n eg o z e z w o le nia na w ażną alienację. S kargę w nosi się do try b u n ału k o ścieln eg o; je d n a k ż e , gdyby chodziło o alien a cję w a żn ą w św ietle p raw a cy w iln eg o , n iek ied y n a le żałoby j ą w nieść do sądu św ieck ieg o .
D odać należy, że p o m in ię cie fo rm a ln o śc i alien a cy jn y ch p rz e ja w ia się w zignoro w aniu w arunków d o p u szc zaln o ści alien a cji lub też w d o k o n an iu aktu bez u zysk ania p otrzeb n y ch zezw o leń . W pierw szy m w y padk u, np. w ra zie w yw łaszczenia czy k o n fisk aty n ieru c h o m o śc i k o ścieln y c h , n ależy p rzy zm ianie sytuacji skorzystać z m o żliw o ści p rz y w ró ce n ia stan u p ierw o tn e g o . Jeśli m iały m iejsce tylko n ied o cią g n ię cia fo rm a ln e p rzy k o rz y stn e j czy n aw et tylko n ieszkodliw ej alien acji, n ależ y dok o n ać sanacji aktu n ie w a ż n e g o 40.
THE CON D ITIO N S FO R A LIEN A TIO N OF C H U R CH PR O PER TY A CC O RD IN G TO TH E C LC/1983
S u m m a r y
In the article The conditions fo r alienation o f Church p ro p erty according to the CNC /1983 the notion o f alienation is presented, its subject-m atter and the legal actions necessary fo r valid and appropriate execution o f this act.
The conditions for valid alienation, discussed in the paper, are: the duty to keep to the provisions o f state law, the necessity to obtain a licence o f the com petent authority and o f
holding consultations w ith advisory organs, perm ission from the Holy See, specifying the parts that have already been alienated. On the other hand the conditions for appropriate alienation are: a sound cause, a pricing o f the alienated thing, taking other precautions. Also legal means against illegal alienation are discussed.
