m aszyn o napędzie w odnym wytwarza się na oczach zw iedzających rozm aite przedm ioty, sprzedawane następnie ja k o atrakcyjne pam iątki. Trasa tej ciekawej całodziennej wycieczki biegła przez historyczną przełęcz Szipka.
Bułgarska gościnność dłu go pozostan ie w pam ięci uczestników Sym pozjum .
Bolesław O rłow ski (Warszawa)
OBCHO D Y D W U SE TN EJ RO C ZN IC Y Ś M IE R C I A LB R EC H TA VON HALLERA
W grudniu 1977 roku m inęło dw ieście lat od śmierci ostatn iego w ielkiego polihistora Europy, poety, jednego z reform atorów poezji niem ieckiej, lekarza, twórcy współczesnej fizjologii, anatom a, botanika, bibliografa, edytora, pisarza p olitycznego i teologa — Albrechta von H allera (1 6 X 1708— 12 X11 177 7 )1. W okresie dzielącym nas od jego śmierci w ypadło kilka pełnych rocznic, które — jak zazwyczaj byw a w takich przypadkach — dostarczyły sp o sob ności d o pełniejszego, syntetycznego przedstawienia tw órczości tego w szechstronnego uczo nego szwajcarskiego. Setna rocznica śmierci, która przypadła w 1877 r. m iała przełom ow e znaczenie. Być m oże dlatego, że wpływ H allera-fizjologa rozciągnął się na niemal cały wiek dziew iętnasty i w fizjologii wciąż był jak gdyby p ostacią w spółczesną, nie zw rócił on na siebie uwagi dziew iętnastow iecznych historyków m edycyny i biologii, jeśli za wyjątek uznam y krótki fragment dotyczący Hallerowskiej teorii pobudliw ości w historii medycyny K . S p ren g la 2 czy wzm ianki o H allerze w historii m edycyny Isen seeg o 3. P ostacią histo ryczną stał się — ch oć m oże się to wydaw ać paradoksem — H aller-poeta, jego zaś tw órczość poetycka — przedm iotem opracow ań historyków literatury. Publikacje przygotow ane dla uczcze nia setnej rocznicy śmierci zapoczątkow ały now y okres w badaniach nad przyrodniczą tw órczością Hallera i w całościow ych badaniach nad Hallerem -m yślicielem . W śród nich na w yróżnienie zasługuje księga pam iątkow a, która zawiera artykuły napisane przez przedstawi cieli różnych dyscyplin. Tak tedy obok rysu biograficznego i szkicu o H allerze-poecie um iesz czo n o tam artykuł o jeg o działalności w dziedzinie szerok o pojm ow anej m edycyny, o Hal- lerze-botaniku i jego zainteresow aniach geologiczn o-m in eralogiczn ych ; jest tam także zesta wienie drukow anych dzieł H a llera 4. W 1877 r. odbyła się też p o raz pierwszy wystawa H allerow ska w Bernie i w ydano jej katalog 5, a także w yb ito srebrny medal pam iątkow y.
D w usetną rocznicę urodzin szwajcarskiego poety i przyrodnika u czczono w Bernie uro czystością, podczas której odsłonięto pom nik Hallera przed tam tejszym uniwersytetem , i sesją naukow ą. Spraw ozdanie z uroczystości i teksty w ygłoszonych referatów op u blikow ało w swych m ateriałach Tow arzystw o Przyrodników w Bernie®.
Przypadającej w 1958 r. dwieściepięćdziesiątej rocznicy urodzin Hallera nie obchod zono, jak się wydaje, w szczególn ie uroczysty sposób . Pam ięć o tym jubileuszow ym roku uczczono
1 P ostać tego uczonego i jeg o poglądy teoretyczno-filozoficzne w dziedzinie b iologii przy pom n ian o w niedaw no publikow anym na tych łam ach artykule, który stał się udziałem „K wartalnika Historii N au k i i Techniki” w obchodach rocznicy H allerowskiej w Europie Z ob. A. B e d n a r c z y k : S pory w okół ogólnych poglądów teoretyczn ych Albrechta von Hallera. > W dwusetną rocznicę śm ierci R. 23:1978 (z. 3— 4 s. 603— 635).
2 K . S p r e n g e l: Versuch einer pragm atischen Geschichte der Arzneikunde. Teil 5. Halle 1828 s. 385— 394.
3 E. I s e n s e e : Geschichte der M edizin und ihrer Hilfwissenschaftten. Teil 1— 2. Berlin 1840;-1842.
4 A lbrecht von Haller. Denkschrift. Bern 1877. s K atalog der Haller-Ausstellung. Bern 1877.
publikacją kilkunastu artykułów okolicznościow ych, w ydaniem znaczka p ocztow ego (5 Rp.). z portretem Hallera według obrazu S. Freudenbergera 7 i innym i p od ob n ym i przedsięw zięciam i.
D w usetnej rocznicy śmierci w 1977 r. tow arzyszyły uroczystości H allerow skie w kilku m iastach europejskich, z którym i — z każdym w inny sp osób — los zw iązał szw ajcarskiego przyrodnika. Ośrodkiem tych ob ch od ów stało się Berno. Tu Haller się urodził. M ia sto to prżyciągało go z nieprzepartą m ocą, gdy żyl na obczyźnie. Tutaj p ow rócił, by m u służyć. Tu w reszcie zmarł i tu został pochow any. Zrządzeniem losu i historii przyw iązanie Hallera do B em a nie b yło odw zajem nione. B iografow ie H allera dobrze znają w ielokrotnie pod ejm o wane przezeń próby pośw ięcenia sw ych um iejętności i sw ego talentu służbie państw ow ej, nigdy w istocie należycie przez Berno nie wykorzystanych. Oni też często pom ijają w stydli wym m ilczeniem fakt, iż nie jest znane m iejsce w iecznego sp oczynk u najw iększego uczon ego szwajcarskiego. G dy bow iem na początku X IX w. niszczono cm entarz, by na jeg o miejscu wznieść jakieś zabudow ania, nie zatroszczon o się o znajdujący się tam grób Hallera. P ozw olon o także, by uległ rozproszeniu liczący pon ad 13 000 to m ó w bezcenny księgozbiór Hallera, jeden z najw iększych i najw spanialszych pryw atnych księgozbiorów Europy tam tych czasów , oraz je g o przebogate archiw um . P raw dopodobn ie ch cąc d o p o m ó c rodzinie, księgi i archiwalia zakupił cesarz Jó zef II i rozdzielił m iędzy kilka m iast Lom bardii. Jeśli niegdyś w ydarzeniom tym nadaw ano sym boliczne znaczenie, to obecnie z tej rzeczywistej czy też tylko pozornej obojętności Berna w ob ec Hallera nic ju ż oczyw iście nie p ozostało. B erno, a w nim Burgerbibliothek, stało się ośrodkiem św iatow ych badań nad Hallerem , tu zgro m adzono niem al w szystkie w ydania jeg o dzieł i kom pletuje się w szelkie w ydaw ane na św ieęie halleriana, tu — w Burgerbibliothek — przechowuje się ogrom ną spuściznę rękopiśm ienną H al lera, wśród której sam ych listów d o n iego — od ponad 1000 k o resp o n d en tó w — jest blisk o 11 000. W Bernie także działał przez w iele lat znakom ity znaw ca H allera i w ydaw ca w ielu jego rękopisów , zmarły w 1975 r. Erich H intzsche, profesor anatom ii w tutejszym uniw ersy tecie, skupiający w ok ół siebie d ość liczne grono historyków m edycyny. B yło przeto rzeczą naturalną, że w Bernie starano się nadać szczególnie uroczysty charakter ob ch od om Halle- rowskim , przede w szystkim zaś — za pośrednictwem zorgan izow an ego tu sym pozjum — inspi rować now e, ow ocne badania nad H allerem i inicjow ać now e przedsięw zięcia edytorskie. W Sali Hallerowskiej Burgerbibliothek w Bernie otw arto 6 października w ystaw ę (trwała do 20 listopada 1977 r.), której głów ne działy ukazyw ały tak bardzo rozm aite dziedziny twórczej działalności Hallera i tow arzyszące jej różne form y pisarstw a: listy, dzienniki, rozprawy, w ielotom ow e traktaty, poezje, pow ieści i pism a apologetyczne. Pragnąc sp otęgow ać wrażenie bliskości w obcow aniu z m yślą H allerow ą, organizatorzy w ystaw y p ołożyli nacisk na eksponow anie spuścizny rękopiśm iennej. W śród licznych ręk opisów znalazł się rów nież jeden z tom ów słynnych Elem enta, z popraw kam i Hallera. W ystaw ę ozdobiły portrety, popiersia Hallera, nadsyłane mu dyplom y różnych europejskich tow arzystw nau kow ych i aka dem ii, arkusze zielnika, preparaty anatom iczne i przyrządy, m .in. w łasny jeg o m ikroskop. W ydano także k atalog w ystaw y, który dzięki starannem u opracow aniu stał się dod atkow ym źródłem wiedzy o Hallerze. Obejmuje on opisy 160 eksp onatów w kilkunastu działach, każdy zaś dział opatrzono krótkim w prow adzeniem ; d o d a n o n ad to wybór najw ażniejszych pozycji bibliograficznych z obszernej literatury historycznonaukow ej o H allerze 8.
N iew ątpliw ie najważniejszym wydarzeniem ob ch od ów H allerow skich b yło p ośw ięcon e mu w Bernie sym pozjum , podczas którego w ysłuchano dziesięciu referatów : M. S te ttler — H aller i Berno, K . S. G uthke — L iryk a H allera — św ietność i k r y z y s oświecenia, U . Im H o f — Albrecht von H aller, państw o i społeczeń stw o, W. M ani — A lbrech t von H aller i fizjo lo g ia , L. Premuda — H aller i Italia, H. Zoller — Nieporozum ienia w okół botanicznej działalności
7 Reprodukcja m iedziorytu w yk onan ego na podstaw ie tego portretu przez J. F. B ausego z Lipska zdobi niniejsze spraw ozdanie.
8 Albrecht von Haller. 1708— 1777. Ausstellung im H aller-Saal d er Burgerbibliothek Bern. Bem 1977, 64 s. ilustr. (katalog opracow ali: H ans H a e b e r l i i U rs B ö s c h u n g ) .
H allera, R. T oellner — N ow oczesn y i nienowoczesny Haller, A. Lindt — H aller i chrześci ja ń stw o X V III wieku, W. Zim m erli — Haller i G etyn ga, W . K illy — Epoka H allerowa. W yli czon e tu tytuły referatów nie tylko ilustrują tem atykę sym pozjum , nie tylko ukazują postęp, jaki się d ok on ał w ciągu m inionych stu lat w badaniach historycznonaukow ych nad H al lerem , lecz ich szeroki zakres i syntetyczny charakter znam ionuje także przemiany w samym sp osob ie poznaw ania fenom enu Hallera. W szystkie referaty uzup ełn ion e przez autorów i ozdo b ion e licznym i ilustracjami ukazały się w roczniku Szw ajcarskiego Towarzystwa Przyrodni c z e g o 9 i w oddzielnym tom ie-od bitce z ow ego r o cz n ik a 11).
Spośród m niejszych im prez, które odbyły się na ttrenie S zw ajcarii11, warto wym ienić w ystawę w zam ku A igle. Okres 1759— 1764, kiedy ud ało się w reszcie Hallerowi wstąpić na służbę Republiki i zostać dyrektorem salin w R oche oraz zastępcą gubernatora w A igle, należał d o szczęśliw szych okresów w jeg o życiu. N ie tylko zapew ne dlatego, że przynajmniej częściow o zaspok oił sw oje daw ne pragnienie podjęcia bezpośredniej działalności społecznej. W latach tych w yszło z druku w szystkich 8 tom ów Elementa physiologiae corporis humani i toczyła się zarazem nieprzerwana praca badaw cza i pisarska; ta ostatnia w późniejszych latach w ydała 4 wielkie Bibliothecae, bibliografie adn otow an e z zakresu botaniki, anatom ii, chirurgii i m edycyny praktycznej. W ystawę w zam ku A igle uzupełnił wydany z jej okazji k a ta lo g 12 oraz oddzielna okolicznościow a publikacja pośw ięcona temu tylko właśnie okreso wi w życiu i działań ości H allera b .
D rugim m iastem , z którym Haller związał sw oje losy, była G etynga. Gdy w Bernie praktykow ał p o prostu ja k o lekarz i przez rok zajm ow ał stan ow isk o bibliotekarza przy Radzie M iejskiej, z G etyngi nadeszło zaproszenie d o objęcia w n ow o pow stałym tam uni w ersytecie stanow iska profesora anatom ii, botaniki i chirurgii. Przyjął je i po spędzeniu w G etyndze siedem nastu lat opuścił m iasto, bardzo wiele mu zawdzięczający uniwersytet w stanie rozkw itu, niezw ykle ożyw ioną i ow ocn ą w łasną działalność naukow ą, organizacyjną i społeczną, m .im . redagow anie znanego czasopism a „G öttingische Zeitungen von G elehrten Sachen” (późniejszego. G öttin gisch e Gelehrte A n zeigen”), w istocie porzucił również — choć p ozostał d ożyw otn im jego prezesem — założone przez siebie K rólew skie Tow arzystw o N au kow e, by p ow rócić d o Berna i otrzym ać tu posadę dyrektora m agistratu (Rathausamman).
U niw ersytet G eorga-A ugusta i A kadem ia N au k w G etyn dze uczciły pam ięć Hallera sesją nau kow ą 12 grudnia, w dniu jego śmierci. T ego sam ego dnia w Niedersächsische Staats- und U n iversitätsbibliothek otw arto w ystaw ę ukazującą związki Hallera z G etyngą, jeg o d ziałalność jak o recenzenta „G öttingische G elehrte A n zeigen” oraz w dziedzinie m edycy ny, botaniki i poezji. W szystkie referaty w ygłoszone podczas sesji naukowej opu blikow ało w ydaw nictw o uniwersyteckie z G etyngi „V andenhoeck-R uprecht”, istniejące od 1735 r.- i pa m iętające czasy Hallera, który dzieła swe przynosił d o wydania A bram ow i V andenhoeckow i. Z wydaw cą tym Haller naw iązał współpracę krótko po przybyciu d o G etyngi i krótko p o założen iu w ydawnictwa, b o w 1736 roku, i podtrzym yw ał ją aż d o pow rotu d o Berna. W tym okresie prawie w szystkie jeg o w iększe i m niejsze rozprawy (z nielicznym i wyjątkami) ukazyw ały się w w ydaw nictw ie A bram a V andenhoecka, wśród nich 4 wydania Prim ae lineae physiologiae (ostatnie w 1780 r.) i słynne Icones anatom icae w ośm iu olbrzym ich zeszytach, nie m ające sob ie równych pod w zględem piękna i d oskon ałości w ykonania. Gdy o to w 1977
9 Verhandlungen der Schweizerischen Naturforschenden G esellschaft. Wissenschsftlicher Teil. Bd. 177 s. I— VIII, 1— 181.
■o A lbrecht von Haller. 1708— 1777. Zehn V orträge gehalten am Berner H aller-Sym posion vom 6, bis 8. O ktober 1977. Bern 1977. X + 182 s.
11 N arod ow y Bank Szwajcarski uczcił om aw ianą rocznicę emisją 500-frankow ego banknotu z portretem Hallera i m otyw am i graficznymi zaczerpniętym i z jeg o dzieł.
12 E xposition du bicentenaire de la m ort d ’A lbert de H aller. 1708— 1777. Guide de l ’Exposition au Château d ’A igle, été 1977. A igle 1977, 18 s. (m aszynopis pow ielany).
13 S. V a l c e s c h i n i : Un p o è te e t naturaliste au pouvoir: A lbert de H aller, Vice-gouverneur d ’A igle en 1762— 1763. A igle 1977, 92 s.
roku, po upływ ie blisko 250 lat, znów w G etyndze zaczęło rozbrzm iew ać n azw isk o H allera, autory niegdyś zaprzyjaźnionego z wydaw nictw em , obecni je g o w łaściciele z w ielk ą staran n ością przygotow ali z ow ych referatów w ygłoszonych w U niw ersytecie piękny druk i ofiaro wali go w darze autorom i przyjaciołom w y d aw n ictw a14. W dziełku tym zn alazło się 7 następujących szkiców : H . J. Beug — A lbrecht von H aller w U niw ersytecie G eorga-A ugusta, W. Zim m erli — R ecenzent i »P raeses perpetuus« K rólew skiego T ow a rzystw a N au kow ego w Ge tyn dze, R . J. Bretschneider — H aller ja k o fiz jo lo g i anatom , G . W agenitz — Z naczenie H allera dla botaniki w epoce Linneusza, G . B irukow — H aller i w spółcześni mu zoologow ie, Ch. W agen k n echt— H aller-ftlolog, T. W olpers — H aller ja k o k r y ty k literacki.
K atalog w ydany przez bibliotekę w G etyndze z okazji w ystaw y Hallerow skiej rów nież nie jest, pod ob n ie jak k atalog wystaw y w Bernie, zwykłym k atalogiem w ystaw ow ym . T akże i tu dostrzega się troskę o to, by każdą nadarzającą się sp osob n ość w ykorzystać d o p o m n o żenia wiedzy o Hallerze i d o podniesienia w artości poznaw czej sam ego w ydaw nictw a. K o lejne działy k atalogu pop rzedzono krótkim i w stęp am i-artyk u łam i: W . Zim m erli — H aller i Getynga, H .H . Eułner — H a ller-lek a rz, G . W a g en itz— H aller ja k o botanik, Ch. W agen- knecht — H aller-poeta, T. W olpers — H aller, uczona G etynga i „C larissa” Richardsona. R e cepcja literacka i j e j zw rotn e oddziaływ anie na autora. E ksponatam i w działach tych były przede w szystkim dzieła drukow ane, oprócz nich zaś kilka portretów , sztychy, arkusze z zielnika Hallera i inne. W ażnym i pożytecznym uzupełnieniem k atalogu jest w ykaz d zieł Hallera (wraz z sygnaturam i) przechow yw anych w zbiorach B iblioteki. P o d zielo n o je na 4 grupy (dzieła przyrodnicze, dzieła literackie, przedm ow y i prace edytorskie, listy i dzien niki), w obrębie każdej z nich przyjęto kolejność ch ron ologiczn ą ukazyw ania się dzieł, następne w ydania i przekłady w yróżn iono graficznie. W uzupełnieniu tym u m ieszczon o także spis dysertacji przygotow anych pod kierunkiem Hallera; opatrzono g o indeksem nazw isk dysertantów . Spis ten, aczkolw iek niekom pletny, obejmuje w szakże 59 pozycji. D od ajm y, że wśród nich jest również dysertacja P olaka, Jerzego K rzysztofa Pappelbaum a z Trzciela (w Zielonogórskiem ) >5. W reszcie do takich pożytecznych i interesujących z p ozn aw czego punktu widzenia elem entów katalogu, jak ow e zestaw ienia należy również zdobiąęa jego okładkę barwna reprodukcja niemal nieznanego portretu H allera, będącego w posiadaniu rady zboru reform ow anego w G etyndze ks.
Sp otkan ie zorgan izow ano 14 grudnia 1977 r. przez W ydział Lekarski U niw ersytetu wraz z G etyngeńskim Towarzystw em Lekarskim zakończyło obchod y H allerow skie w G etyndze. Zebrani w ysłuchali odczytu A lbrech t von H aller i je g o biblioteka Luigi B elloniego, dyrektora Instytutu H istorii M edycyny U niw ersytetu w M ediolanie.
M ediolan był trzecim ośrodkiem , w którym czczon o pam ięć H allera specjalnym i ob ch o dam i. Z w łoskim i przyrodnikam i Haller p ozostaw ał w bardzo przyjaznych stosun kach, to oni go w łaśnie wspierali w licznych jego sporach, jakie toczyły się w o k ó ł teorii p ob u d li w ości i wrażliw ości, to L. Spallanzani dostarczył mu ostatecznego d o w o d u przeciw ko sam o- rództwu, gdy Haller w stąpił w kolejny spór z G. L. B uffonem i J. T. N eed ham em . P o tych przyjaźniach z W łocham i pozostała obfita korespondencja, częściow o już w yd ana (np. z G . M orgagnim , M . A. Caldanim i I. Som isem ). Z M ed iolanem n atom iast los zw iązał Hallera dopiero p o śmierci. Jak już wspom inaliśm y, ogrom ny jeg o księgozbiór wraz z ręko pisam i, kupiony od rodziny przez cesarza Józefa II, został p od zielon y m iędzy m iasta
14 Albrecht von Haller. Zum 200'. Todestag. G öttin gen 1977 (V andenhoeck und R uprecht), 53 s.; zło żo n o antykw ą W ąlbaum a 9/12" i odbito na żeberkow anym papierze cham ois farbą drukarską barwy sepii; na okładce fragment m iedziorytow ego portretu Hallera, użytego ja k o frontispis w niem ieckim przekładzie Elementa.
D issertatio medica inauguralis de fe b re maligna p e r gangraenam ped is d e x tri in re- gione m alleoli extern i critice seluta, quam censore A lberto H aller [ . . . ] obtulit [ . . . ] Georg. Christophorus Pappelbaum Tirschtiegolo-Polonus. G öttingen 1743.
Lom bardii — M ed iolan, Pawię, M antuę, Lodi (rękopisy trafiły głów nie d o M ediolanu i Pawii). W 1929 r. rząd w łoski przekazał bibliotece uniwersyteckiej w Bernie 86 tom ów rękopisów Hallera, które obecnie znajdują się w Burgerbibliothek. K sięgi natom iast w e W łoszech p o zostały, prawie cały księgozbiór ostatecznie zgrom ad zon o w M ediolanie. T oteż rocznica H allerow ska stała się d oskon ałą okazją d o pok azan ia publiczności pięknych, starych i bez cennych dzieł, które były niegdyś nieodstępnym i tow arzyszam i szwajcarskiego
przyrodnika--poety. Specjalną w ystaw ę (zorganizow aną przy udziale U niversitá degli Studi di M ilan o) otw arto 6 grudnia 1977 r. w Saletta M aria Teresa w Biblioteca N ązio n a le B r a id en se17. U roczystości, z których zd an o tu sprawę, nie pozostały oczyw iście jedynym i d ow od am i pam ięci historyków biologii i m edycyny o ostatnim polihistorze Europy. B yło rzeczą natu ralną, że te 3 ośrodki wysunęły się na plan pierwszy w obchod ach rocznicy H allerow skiej, która nadto została uczczona bądź zw ykłym i okolicznościow ym i artykułam i, bądź syn tetycz nym i opracow aniam i, przez wiele czasopism z zakresu historii nauki i literatury. Praca badaw cza historyków toczy się, rzecz jasn a, nieustannie, bez w zględu na rocznice. Te jednak , choć są w gruncie rzeczy okolicznościam i czysto zew nętrznym i, dostarczają tym badaniom now ego im pulsu, skłaniają d o prób zakm nięcia pew nego ich etapu i p lan ow ania przyszłych badań. Sprzyjają też jakże ważnym decyzjom o udzielaniu stałej m aterialnej p o m o cy tego rodzaju pracom . P om oc taką badania nad Hallerem m ają, jak się wydaje, zagw aranto w aną m .in. dzięki „Fundacji Albrechta von H allera” utw orzonej w Bernie przez tam tejszą Burgergem einde z okazji obchodzonej rocznicy.
A n drzej B ednarczyk (W arszawa)
LISTY D O R E D A K C JI
W związku ze spraw ozdaniem p. Z. J. W ójcika z posiedzenia K om itetu H istorii N au k i p ośw ięconego dyskusji nad przygotow yw anym do druku IV tom em H istorii N au ki P olskiej, wyjaśniam , że inform acja, jakobym twierdził, iż opracow anie o szk ole lw ow sko-w arszaw skiej n ie spełniło oczekiw ań redakcji jest całk ow icie mylna. Z łożon y tekst odp ow iada zam ierzeniom redakcji.
Bogdan Suchodolski (W arszawa)
17 K atalog w ystaw y: L ibr i e m anoscritti di H aller. N el II centenario della m or te di Albrecht von Haller. M ilano 1977, 69 s. ilustr.
