Surowce energetyczne w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej

Łukasz Rotarski

Surowce energetyczne w polityce

zagranicznej Federacji Rosyjskiej

SUROWCE ENERGETYCZNE W POLITYCE

ZAGRANICZNEJ FEDERACJI ROSYJSKIEJ

W X X I w ieku światow y popyt na energię będzie rósł w dużym tem pie. P o ­ m im o now o odkryw anych złóż ropy naftowej i gazu ziem nego, np. złoża ropy naftowej w B razy lii1, pow szechnie uw aża się, iż w ciągu następnych dwóch, trzech pokoleń konieczne będzie korzystanie z innych form energii. A nalizy oraz przew idyw ania obrazują, że światowe zapotrzebow anie n a energię w zroś­ nie o 50% do 2030 roku i podw oi się do 2050 roku2. G łów nym pow odem ta­ kiego stanu rzeczy m a być wzrost gospodarczy państw rozwijających się, w naj­ większej m ierze Chin oraz Indii3. „Św iatow a gospodarka zm ierza w kierunku, który w sposób oczyw isty je s t n ie do utrzym ania” - ostrzega Claude M andil, d y rektor M iędzynarodow ej A gencji E nergii (IE A )4. P ro d u k cja su ro w có w energetycznych je st m ało zróżnicow ana. P onad 31% św iatow ego w ydobycia ropy naftowej leży n a terenach państw Zatoki Perskiej, zaś głów ne złoża gazu ziem nego (26,3% św iatow ych zasobów ) o raz je g o w ydob y cia z n a jd u ją się w Federacji R osyjskiej5. W w yniku takiego rozlokow ania tych strategicznych surow ców w idocznym jest, że głów ny ciężar, a w pew nym sensie odpow ie­ dzialność za „energetyczne podtrzym yw anie” św iatow ej gospodarki, spada w łaśnie n a te kraje. N ie m ożna jed n a k zapom inać, że surow ce energetyczne

‘ Łukasz R otarski, absolw ent W ydziału Stosunków M iędzynarodow ych Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera w Krakowie. Odbył stypendium n a N ottingham Trent University. Obecnie studiuje stosunki m iędzynarodow e n a Uniwersytecie Ekonom icznym w Krakowie oraz zarządzanie projektam i na WSE. Inicjator i organizator projektu M ło d zi Polacy, N iem cy i Ukraińcy... Budow a społeczeństwa obywatelskiego oraz jego rola

w tworzeniu wzajemnych pozytyw nych relacji.

1 N ow e złoża szacuje się n a 5 do 8 m iliardów baryłek - plasuje to Brazylię na 8. m iejscu n a św iecie pod w zględem zasobów (poprzednio na 17). B r a zy lia : m a m y nowe, gigantyczne złoża ropy, http://w w w .tvn24.pl/

12692,1527909,w iadom osc.htm l, 07.12.2007.

2 P. Świeboda, Strategiczne wyzw anie dla U nii Europejskiej. K ształtow anie zewnętrznego w ym iaru polity­

ki energetycznej, W arszawa 2006, s. 4.

3 Ponad 75% w zrostu zapotrzebow ania będzie pochodzić z państw rozw ijających się. Ibidem, s. 4. 4 C. H oyos, A n u n su sta in a b le O utlook, Financial Tim es, 20 O ctober 2006, http://w w w .ft.eom /em s/s/ aca55fda-6059-lldb-a716-0000779e2340.htm l, 19.02.2007.

5 BP Statistical R eview o f World Energy June 2007, http://w w w .bp.com /liveassets/bp_intem et/globalbp/ globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review _2007/STA G IN G /local_assets/dow n- loads/pdf/statistical_review _of_w orld_energy_full_report_2007.pdf, 07.02.2008.

to od dłuższego czasu olbrzym ie pieniądze oraz władza. Dzisiaj ich w artość nabiera jeszcze większego znaczenia. W obec w ysokiego uzależniania pozosta­ łych p aństw od dostaw gazu i ropy z pow yższych regionów, prow adzenie po­ lityki z użyciem surow ców energetycznych jako specjalnego narzędzia staje się co raz bardziej skuteczne.

C elem eseju je s t analiza użycia surow ców energetycznych (ropy naftowej i gazu ziem nego) p rzez Federację R o sy jsk ą (FR) jak o specjalnych środków um ożliwiających prowadzenie polityki zagranicznej, a tym samym uzyskiwanie przez to państw o odpow iednich efektów politycznych i ekonom icznych.

Postrzeganie pozycji międzynarodowej państw a rosyjskiego przez obecnych przyw ódców K rem la um ieszcza F R j ako j eden ze współczesnych ośrodków siły w m ultipolam ym świecie6. Specyfika rosyjskiej tożsam ości oraz w yjątkow ość w łasnego postrzegania przez pryzm at m ocarstw ow ości uzasadnia w pew ien sposób obrany kurs polityczny przez prezydenta Rosji, W ładim ira Putina. O dzy­ skanie pełnej kontroli nad obszarem radzieckim , to je s t państw am i W spólnoty N iepodległych Państw (W NP), m a um ożliw ić Rosji pow rót n a arenę m iędzy- n arodow ąjako liczącego się m ocarstw a euroazjatyckiego. Głów nym środkiem w urzeczyw istnieniu tych planów m a być rosyjski sektor energetyczny. Stoso­ w anie odpowiedniej strategii i taktyki um ożliw ia przede w szystkim istniejąca poradziecka sieć magistrali wydobywczo-przesyłowych, która łączy z F R kraje W N P i państw a UE, a także zakontraktow ane z tym i regionam i w ysokie do­ stawy rosyjskiego gazu i ropy. Pozw ala to Rosji n a prow adzenie odpowiednich działań, tak ich jak: w strzym anie oraz zakłócenie dostaw surow ców , plany przejęcia odpowiedniej infrastruktury oraz projekty wykonaw cze stosow nych inwestycji tras przesyłowych. To wszystko skutkuje uzyskaniem przez M oskwę znaczących w pływ ów i form nacisku w regionie swojej działalności.

Esej podzielony je s t n a cztery części. W pierwszej, poprzez krótkie przed­ staw ienie w izji obecnej polityki zagranicznej FR , w prow adzono niezbędne uzasadnienie postępow ania K rem la oraz jeg o gospodarza W ładim ira Putina. Następnie, w części drugiej wykazano istotną współcześnie rolę gazu ziemnego i ropy naftowej, jakie pełnią dzisiaj, co warunkuje zapotrzebow anie gospodarki św iatow ej n a te surow ce energetyczne. C zęść trz e cia p rzed staw ia politykę energetyczną Federacji Rosyjskiej p row adzoną w oparciu o posiadane bogate złoża surowcowe oraz istniejącą sieć magistral przesyłowych. Opis konkretnych działań w stosunkach R osji z p oszczególnym i p aństw am i W N P oraz Azji. Część czw arta to próba zobrazow ania stosunków energetycznych pom iędzy

6 K oncepcja Bezpieczeństw a N arodow ego FR z 2000 roku zakłada istnienie system u m iędzynarodow ego, w którego skład „pow inny w chodzić rów norzędne m ocarstw a, z których każde m iałoby praw o do w spółkreo­ w ania św iatow ego porządku i w spólnego załatw iania problem ów globalnych n a zasadzie konsensusu, a jed n o ­ cześnie w yłączność decyzji w strefie sw ojego oddziaływ ania” . M. Czajkow ski, Polityka bezpieczeństwa Federa­

R o sją a U n ią Europejską. K onkluzje autora opierające się n a specjalistycznej literaturze ilustrują próbę rozbijania wewnętrznej spójności Unii przez M oskwę oraz rozgryw ania dostaw rosyjskich surow ców m iędzy U E a ChRL (C hińska R epublika Ludowa).

Celowo nie podjęto tem atu stosunków energetycznych F R z Polską. W ybór ten podyktow any je s t argum entem , iż w przypadku pozostałych krajów om ó­ wionych w pracy, sprawa Polski m a mniejsze znaczenie. Stosunki energetyczne Federacji R osyjskiej z P o lsk ą zostały przedstaw ione pośrednio w szerszym kontekście W spólnoty Europejskiej. A utor zakłada, iż dopiero w chwili ukoń­ czenia inw estycji gazociągu transbałtyckiego, sytuacja w regionie zm ieni się n a tyle, że państw o polskie będzie w ystaw ione n a znacznie w iększy nacisk ekonom iczny oraz polityczny ze strony Rosji niż obecnie.

1. Obecna wizja polityki zagranicznej Kremla

K oncepcja polityki zagranicznej F R w ostatnim czasie przechodziła duże przeobrażenia. Poczynając od próby przeniesienia pozycji światow ej Z S R R n a grunt Federacji Rosyjskiej, skończyw szy n a idei tzw. dynam icznej rów no­ wagi, która je s t obecnie w cielana w życie przez K rem l7. Stało się to w idoczne szczególnie po roku 2001 i w ydarzeniach z 11 w rześnia, R osja p o d rządam i W ładim ira Putina zrezygnowała z globalnej dominacji (głównego źródła presti­ żu) na rzecz regionalnej hegemonii w E uroazji. Sam Putin sprawił, że polityka zagraniczna prow adzona przez Rosję stała się dom eną urzędu prezydenckiego, w przeciw ieństw ie do czasów jelcynow skich, kiedy to głów ny kierunek w y­ znaczali m inistrow ie spraw zagranicznych i obrony8. D odając do tego upoli­ tycznione w dużej m ierze m ed ia publiczne, podporządkow anie sobie przez ośrodek prezydencki głów nych oligarchów oraz m ałe w pływ y opozycji, poli­ tyka zagraniczna państw a m oże być z pow odzeniem prow adzona przez Krem l bez narażania się n a o strą krytykę ze strony przeciwników. By sprostać okre­ ślonym celom, z których jed n y m je st um ocnienie Rosji n a arenie m iędzynaro­ dowej, Putin stara się sięgać po różnorodne środki. W okresie rządów obecnego p rezyd enta doskonałym narzędziem służącym po w yższem u celow i stał się m.in. segment surow ców energetycznych9. F R stała się liczącym graczem w tej

7 W putinow skiej koncepcji „dynam icznej rów now agi”, w skazuje się na potrzebę zachow ania przez Fede­ rację Rosyjską „równego dystansu” wobec różnych ośrodków sił w świecie. Eksponuje się w niej interes narodowy Rosji w śród w ielu ryw alizujących ośrodków siły we w spółczesnym świecie. „Rosję uznaje się za główny ośro­ dek siły n a obszarze Eurazji, Stany Zjednoczone - n a kontynencie am erykańskim , Japonię i Chiny - w rejonie Azji i Pacyfiku oraz U nię Europejską - w E uropie.” K. Łastaw ski, Koncepcje polityki zagranicznej i bezpieczeń­

stwa [w:] Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, red. A. Czarnocki, I. Topolski, Lublin 2006, s. 67.

8 W okresie prezydentury W ładimira Putina rola parlamentu uległa marginalizacji, a polityka zagraniczna i bez­ pieczeństw a stały się niem al w yłączną dom eną ośrodka prezydenckiego. M. M ichalczuk, Ośrodek decyzyjny Fe­

deracji Rosyjskiej [w:] op.cit., s. 108.

sferze, jej potencjał energetyczny je s t ogromny. B iorąc pod uwagę, że w n aj­ bliższych latach żadne alternatyw ne źródła energii nie upow szechn ią się n a tyle, by być ko nkurencją dla ropy czy gazu ziem nego, R osja m a szansę stać się dom inującym rozgryw ającym w sektorze energetycznym , co też znacząco przełoży się n a jej w pływ y polityczne. Z w iązana je s t z tym próba odbudow a­ nia m ocarstw ow ego statusu państw a poprzez podporządkow anie sobie byłych republik radzieckich. Takie podejście państw a rosyjskiego m ożna przyrów nać do tzw. m yślenia m erkantylnego. Teoria m erkantylizm u określa działalność gospodarczą państw a jak o nadrzędny środek do jeg o um ocnienia. W edług te ­ orii R oberta G ilpina m ożna uznać, iż F R poprzez sw o ją działalność ekono­ m ic z n ą w sektorze surow cow ym w ykazuje podob ieństw o do dw óch form m erkantylizm u. „P ierw szą określa się m ianem m erkantylizm u defensyw nego lub łagodnego: p aństw a d b ają o w łasne interesy gospodarcze, poniew aż sta­ n o w ią one istotny elem ent ich bezpieczeństw a narodow ego” 10. Przykładem m o g ą być działania rosyjskie przeciw ko w chodzeniu zagranicznego kapitału na rosyjski rynek energetyczny11. D ruga form a to m erkantylizm agresywny lub „złośliw y” . Państw a dążą do eksploatacji gospodarki m iędzynarodow ej, p ro ­ w adząc politykę ekspansji12. W ypada tu w spom nieć o rosyjskich działaniach w sektorach energetycznych innych państw, głównie Europy Srodkowo-W schod- niej, gdzie uzależnienie od rosyjskiego gazu ziem nego oraz ropy naftowej jest bardzo wysokie. Rosja doskonale zdaje sobie z tego sprawę i wykorzystuje takie położenie, w yw ierając o dpow iednią presję ekonom iczną. K oncerny rosyjskie (głównie Gazprom i Łukoil) próbują wchodzić n a rynki energetyczne poszczegól­ nych państw europejskich oraz umacniać sw oją pozycję tam, gdzie to możliwe.

W szystko to je s t w arunkow ane nadrzędnym celem, jak im je s t zw iększenie siły państwa. W ładim ir Putin doskonale uskutecznia stw ierdzenie, że polityka m usi m ieć prym at n ad ekonom ią. Potw ierdzeniem tego je s t dokonana przez rosyjskiego prezy d en ta konsolidacja w iększości p rzem ysłu energetycznego w rękach państwa, czego przykładem m oże być koncern gazowy Gazprom oraz tzw. „spraw a Jukosu”13.

10 R. Jackson, G. Sorensen, W prow adzenie do stosunków międzynarodowych: teorie i kierunki badawcze, K raków 2006, s. 189.

11 Praktycznie całkow ita kontrola G azprom u nad eksploatacją złóż gazu - to jest. około 90% całości w ydo­ bycia. Próby uniem ożliw iania dostępu koncernów zagranicznych do złóż rosyjskich - np. zm uszenie do w yco­ fania się koncernu Shell z projektu Sachalin II - inw estycji gazow ych na płw. Sachalińskim pod pretekstem na­ ruszenia przepisów ekologicznych, podobne działania oznaczają brak otw arcia rynku n a firm y zachodnie, czy­ li odejście od zliberalizow ania tego strategicznego dla R osji segm entu. G azprom bierze kontrolę n a d złożam i

Shella, http://gospodarka.gazeta.p1/gospodarka/l,52981,3809045.htm l.

12 R. Jackson, G. Sorensen, op. cit, s. 190.

13 W prow adzenie dodatkow ego piątego przedstaw iciela państw a do jedenastoosobow ej rady dyrektorów, w tym osadzenie ludzi lojalnych w obec prezydenta w czerw cu 2000 r. na dorocznym w alnym zgrom adzeniu ak­ cjonariuszy G azprom u, do tego trzeba jeszcze dodać, że prezesem zarządu spółki je s t Aleksji Miler, człow iek całkow icie posłuszny w obec Krem la. K. Pełczyńska-N ałęcz, Kondycje i perspektywy rosyjskiego sektora gazo­

Dzięki takim działaniom rosyjski prezydent realizuje sw oją koncepcję powro­ tu Rosji na arenę m iędzynarodow ą w roli jednego z liczących się centrów wie- lobiegunowego świata. Jako silny przywódca, posiadający wpływow e i lojalne zaplecze polityczno-ekonom iczne14, W ładim ir Putin dysponuje odpow iednim i m ożliw ościam i n a prow adzenie skutecznej polityki w ew nątrz państw a, a tym sam ym n a konstruow anie efektywnej polityki zagranicznej. O becna pozycja państw a rosyjskiego oraz sposób traktow ania go przez innych głów nych ak­ to ró w sceny m iędzynarodow ej przy czy n ia się do redefinicji polityki zag ra­ nicznej. R o sja oraz jej p rezyd en t c h c ą w edług n ich n ależnego jej m iejsca w stosunkach m iędzynarodow ych. G łów nym narzędziem , które m a um ożli­ wić realizację rosyjskiej strategii m a być segm ent surow ców energetycznych.

2. Ropa naftowa oraz gaz ziemny na świecie

Biorąc pod uw agę światow e trendy dotyczące segm entu surow ców energe­ tycznych, popyt n a ropę n afto w ą oraz gaz ziem ny w zrasta w zastraszającym tem pie, przekłada się to n a coraz większe uzależnienie światowych gospodarek od tych surowców. W ydobycie gazu i ropy w chwili obecnej je st najw iększe w historii, i cały czas system atycznie rośnie. W przypadku ropy je st to w zrost rzędu 16% w okresie 1 9 9 5 -2 0 0 5 15. Jeżeli chodzi o gaz ziemny, jeg o produk­ cja w porów naniu z rokiem 1995 w zrosła o około 2 2 % 16. Podobne w artości procentow e o d n o szą się rów nież do w zrostu konsum pcji tych w ażnych su ­ row ców n a świecie.

Tak w ysokie zapotrzebow anie n a ropę i gaz spow odow ane je s t w przew a­ żającej m ierze „głodem ” gospodarek k rajó w najszybciej się rozw ijających, głównie Chin i Indii: „Do roku 1993 Chiny były całkowicie samowystarczalne w ropę naftową. Od tam tego czasu ich PK B w zrósł trzykrotnie, zaś zapotrze­ bow anie n a ropę w zrosło dw ukrotnie. Dzisiaj Chiny im portują około trzy m i­ liony baryłek ropy dziennie, co stanowi połow ę ich całkowitej konsum pcji” 17. W p ływ w zrostu ekonom icznego Chin i Indii (oraz innych krajów D alekiego W schodu) je s t dzisiaj w iększy niż kiedykolw iek. Jak zauw aża Daniel Yergin, „W latach 70., A m eryka Północna konsum ow ała dw a razy więcej ropy niż Azja. Z początkiem X X I wieku, po raz pierw szy w historii, poziom konsum pcji ropy n a terenie kontynentu azjatyckiego przerósł am erykański. Ten tren d będzie kontynuow any, biorąc pod uw agę przew idyw ania Cambridge Energy Research

14 Budowane jeszcze w czasach służby w rosyjskim wywiadzie oraz podczas m erostwa Putina w Petersburgu. 15 BP Statistical R eview o f World Energy 2 0 0 6 :0 il, http://w w w .bp.com /productlanding.do?categoryId=68 48& contentld=7033471, 22.03.2007.

16 BP Statistical Review o f World Energy 2006: N atural Gas, http://w w w .bp.com /productlanding.do7categ oryld=6848& contentld=7033471, 22.03.2007.

Associates (CER A ), p ołow a całkow itego w zrostu konsum pcji ropy naftow ej

w następnych 15 latach, będzie m iała m iejsce w łaśnie w A zji” 18. O blicza się, że w ciągu najbliższych 30 lat w samej Unii Europejskiej łączne zużycie energii w zrośnie o 2 5 % 19. Gdy dołączyć do tego zapotrzebow anie n a gaz ziem ny, spow oduje to nie dające się przew idzieć do końca im plikacje. W X X w ieku surow ce energetyczne, z racji swojej nazwy, zyskały m iano strategicznych, jednak wiek obecny nadaje im jeszcze w iększe znaczenie i rolę, ja k ą ju ż odgry­

w ają i b ę d ą odgryw ać w stosunkach m iędzynarodow ych. W ystarczy spojrzeć n a głów nych prod ucen tó w ropy naftow ej, czyli kraje Zatoki Perskiej (31% św iatow ego w ydobycia)20; uzależnienie od eksportu „czarnego złota” z tego rejonu (tzw. k rajó w O E C D ) je s t olbrzym ie. N ie w spo m inając ju ż o gazie ziem nym , którego 21,3% światow ego w ydobycia pochodzi z Federacji R osyj­ skiej21. Taki stan rzeczy po zw ala n a p row adzenie specjalnej polityki przez „państw a surow cow e” .

3.1. Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej

Rosja, na której terytorium w ystępują bogate złoża ropy naftowej oraz n aj­ w iększe zasoby gazu ziem nego n a świecie, słusznie je s t określana jak o p ań ­ stw o energetyczne22. Ponadto, surow ce energetyczne o d gry w ają w a ż n ą rolę w rosyjskiej gospodarce, poprzez jej w yraźne subsydiowanie. Św iadom a sw e­ go n ajcenn iejszeg o b o g actw a R o sja pró bu je w y korzystać o b e c n ą sytuację ja k o istotny czynnik w realizacji swojej polityki zagranicznej. P od rządam i W ładim ira P utina dążenie do odzyskania utraconych przez R osję w pływ ów stało się priorytetem . M ając n a uw adze rosnące zapotrzebow anie surow ców energetycznych n a św iece oraz w ysokie obecnie uzależnienie krajów Europy od im portu rosyjskich surowców, prezydent F R uczynił politykę energetycz­ n ą swojego kraju głów nym środkiem do realizacji celów politycznych. Dzięki „odzyskaniu” przez K rem l pełnej kontroli nad rosyjskim przem ysłem energe­ tycznym („spraw a Jukosu”) stało się to realne23. R osja W ładim ira P utina uży­

18 Ibidem, s. 72.

19 P. Swieboda, op.cit., s. 4.

20 BP Statistical Review o f World Energy, June 2007, http://w w w .bp.com /liveassets/bp_intem et/globalbp/ globalbp_uk_english/reports_and_publications/statistical_energy_review _2007/STA G IN G /local_assets/dow n- loads/pdf/statistical_review _of_w orld_energy_full_report_2007.pdf, 07.02.2008.

21 Ibidem.

22 W roku 2000 w pływ y z przem ysłu gazow ego stanow iły 25% budżetu państw a, zaś w artość ze sprzedaży rosyjskiego gazu stanow iła 15% całego eksportu państwa. K. Pełczyńska-N ałęcz, op.cit., s. 6.

23 Po aresztow aniu prezesa firm y M ichaiła Chodorkow skiego oraz skazaniu go n a karę dziew ięciu lat po­ zbaw ienia w olności w m aju 2005 roku, W ładim ir Putin, oprócz w yelim inow ania najbogatszego i najbardziej w pływ ow ego oligarchy, w ykorzystał całą spraw ę do zręcznej zm iany sił w rosyjskim system ie politycznym . Zw iązane je s t to z ryw alizacją starej elity krem low skiej, to je s t „rodziny” z n o w ą tzw. „siłow ikam i” - otocze­ niem politycznym W ładim ira Putina. Jednak najw ażniejsza konsekw encja całej spraw y dotyczy rosyjskiego sek­ to ra energetycznego. D ecyzją prezydenta, Jukos został podzielony n a m niejsze aktywa, a jej najw iększa spółka

w a swoich energetycznych atutów w relacjach z poszczególnym i krajami. Pań­ stw a WNP, które s ą m iejscem najw iększej rosyjskiej aktyw ności politycznej, najw ięcej d o św iadczają uzależnienia energetycznego od M oskwy. Niem niej jednak, planow ane inwestycje oraz działania rosyjskich firm w regionie M orza Kaspijskiego oraz n a granicy rosyjsko-chińskiej, pozw alają sądzić, że aspira­ cje K rem la s ą znacznie większe. B udow a now ych rurociągów naftow ych oraz gazo ciąg ów m a spow odow ać w łączenie innych p ań stw w zasięg w pływ ów M oskw y o raz ugruntow ać p o zycję R osji ja k o lidera-dostaw cy n a rynkach energetycznych.

3.2. Kontrola państwowa w sektorze energetycznym

K ontrola państw ow a nad rosyjskim sektorem skupia się w obrębie działal­ ności firm i koncernów oraz pod k u ratelą jedn ostek adm inistracji publicznej.

W przypadku firm, są to podm ioty w dużej m ierze zależne bezpośrednio od K rem la oraz w spółpracujące z rosyjskim rządem. D o tych pierw szych zalicza się przede w szystkim Gazprom,24 Rosneft25, Surgutnejtegaz26 i Transniejt21, dru­ ga grupa to m.in. Russneft2i i Łukoil29.

Jugansknieftiegaz została sprzedana n a aukcji. Przetarg w ygrała spółka B ajk a lF in a n sG ro u p , k tó ra to została

sprzedana państw ow ej korporacji Rosneft. Jako rezultat, je d n a z najw ażniejszych kom pani naftow ych w Rosji, została przekształcona z pryw atnej, niezależnej firmy w część składow ą firmy państwowej Rosneftu. W. Konoń- czuk, Sp ra w y Jukosu: przyczyny i konsekwencje, Fundacja im. Stefana Batorego, „Prace O SW ” 2006, n r 25.

24 N ajw iększa firm a na rynku energetycznym FR. Państw o posiada w niej 51% udziałów, zaś w jedenasto- osobow ej radzie nadzorczej zasiada co najm niej 6 osób pow iązanych z K rem lem , w tym dyrektor generalny spółki Aleksiej Miller.

25 K om pania naftowa, w całości należąca do państw a (własność 100%). Prospekt firmy, http://w w w .rosneft. com /attach/0/16/22/rosneft_prospectus.pdf, s. 30, 14.03.2007.

26 Drugi pod w zględem wielkości producent gazu w Rosji. W edług większości analityków firm a ta uznaw a­ n a je st za je d n ą z najbardziej lojalnych w obec Kremla. Jej dyrektor generalny, W ładim ir Bogdanow, posiada do­ bre kontakty z prezydentem Rosji, o czym św iadczy zaproponow ana m u posada m inistra energii. Larsson, R., “R ussia’s Energy Policy: Security D im ensions and R ussia’s Reliability as an Energy Supplier”, F O I Swedish

Defence Research A gency, Stockholm 2006. s. 155.

27 Firm a utw orzona została m o cą decyzji rządowej w 1992 roku n a m iejsce Centralnego D epartam entu ds. T ransportu R opy (G lavransneft). W w yniku posiad an ia w łasności w iększości w ażnych ropociągów , status

Transnieftu je s t strategiczny, natom iast 100% kontroli akcji pow oduje, że firm a należy do najm ocniejszych

„dźw igni” w polityce zagranicznej K rem la (w każdej chw ili m oże być użyta do odcięcia dopływ u ropy dla za­ granicznych konsum entów ). D zisiaj, firm a je s t w łaścicielem 48 000 km ropociągów i odpow iada za 99,6% transportu ropy. Ibidem , s. 59.

28 W edług obserw atorów ten koncern, m im o iż nie je s t bezpośrednio zw iązany z Kremlem, pozostaje m u lo­ jaln y w w ielu kw estiach. Świadczyć m oże o tym przyzw olenie rosyjskich w ładz na w ykupienie akcji 512 km

odcinka rurociągu D rużba od słowackiego Slovnaftu. Posiadane oraz nowo nabyte rafinerie w Orsku i Orenburgu w skazują, iż kom pania ta m a zam iar odgryw ać w iększą rolę w przem yśle naftow ym FR. Ibidem, s. 157.

29 Firm a m a pełne poparcie K rem la (państwo posiada 14% akcji) w zdobyw aniu globalnego rynku. M im o iż państwo je st m niejszościowym udziałowcem, Łukoil je st firmą, która współpracuje z Krem lem w strategicznych działaniach, potw ierdzają to w ypow iedzi jej dyrektora generalnego - Vagita Alekperova: „W spieram y działal­ ność rządu W ładim ira Putina, ta k ja k kiedyś w spieraliśm y rządy W iktora Czernom yrdina, Siergieja Kirijenki, Jew gienija Prim akow a i Siergieja Stiepaszyna” . Ibidem, s. 154.

Jeżeli chodzi o kontrolę biurokratyczną, w ypada wspom nieć, iż w iększość m inistró w zasiada w radach nadzorczych państw ow ych ko ncernów lub je s t z nim i w różny sposób pow iązana. Z głów nych urzędów najw ażniejszym jest

Ministerstwo Przemysłu i Energii, n a czele którego stoi W iktor Christienko. Do

jeg o kom petencji należy m iędzy innym i m onitoring w łasności państw ow ej i zużycia zasobów paliw.

Podsum ow ując, struktura energetyczna R osji oraz jej kontrola skupia się w okół kilku dużych korporacji (m.in. Gazprom, Rosneft, Łukoił), w poszczegól­ nych organach adm inistracyjnych państw a oraz grupy ludzi w okół prezydenta, nierzadko pow iązanych ze służbam i specjalnym i (Federalna Służba B ezp ie­ czeństwa). Tw orzą oni sw oistą elitę energetyczną, która kontroluje w szystkie najw ażniejsze procesy zw iązane bezpośrednio z surow cam i energetycznym i. W ładim ir Putin w yprom ow ał n a najw ażniejsze stanow iska firm i odpow ied­ nich urzędów ludzi w większości m u oddanych i lojalnych. Osoby te powiązane z prezydentem , jeszcze z czasów jeg o m erostw a w Petersburgu oraz służby w w yw iadzie, stw orzyły n o w ą „siatkę” oligarchów , których m ożna znaleźć niem al n a wszystkich państw ow ych pozycjach w R osji. Sąpolitycznie popraw ­ ni w odróżnieniu od tych, z czasów Jelcyna i p op ierają w sw oich działaniach interes państwa, zaś państwo wspiera ich i promuje. Zm iany te, prawdopodobnie i tak by zaszły, jed n ak ich praw dziw ym katalizatorem okazała się „spraw a Ju-

ko su \ była ona idealną okazją, której Putin nie mógł zmarnować, by wprowadzić

zupełnie nowy porządek na Kremlu. Aresztowanie M ichaiła Chodorkowskiego oraz następstw a tego posunięcia posłużyły Putinow i do pełnego przegrupow a­ nia w kluczow ych resortach i korporacjach państw ow ych. O dzyskanie pełnej kontroli nad poszczególnym i segmentami sektora energetycznego m a pozw olić n ap ro w ad zen ie skuteczniejszej polityki zagranicznej państw a.

3.3. Surowce energetyczne w polityce zagranicznej

M im o iż to interesy polityczne rządzą surowcami, to jednak czynniki geogra­ ficzne i geologiczne ostatecznie w arunkują pow odzenie. Projekty infrastruk­ turalne (głów nie gazociągi i ropociągi) odg ry w ają kluczow ą rolę w strategii energetycznej. To przecież n a nich opiera się eksport ropy i gazu, dlatego ich budow a m usi być pow iązana z interesam i geopolitycznym i i geoekonom icz- nym i Rosji. Obecnie, w w ielu w ypadkach, rosyjska sieć transportow a pracuje n a najw yższej przepustow ości, w ym agane są now e projekty i inw estycje, by sprostać chłonnem u rynkowi i um ożliw ić realizację założeń rosyjskiej strategii energetycznej30. Pom im o tego W ładim ir Putin niejednokrotnie ośw iadczał, iż

30 Jednym z założeń realizacji now ych projektów infrastrukturalnych do transportu surow ców je s t dyw er­ syfikacja odbiorców oraz uniezależnienie się od obecnych „państw tranzytow ych”, co um ożliw ia autom atycznie w yw ieranie w iększego nacisku politycznego i ekonom icznego n a te państwa. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”,

„w ybór kierunków dla now ych tras przesyłow ych nie pow inien być oparty na warunkach politycznych, lecz wynikać z szacunków czynników ekonomicznych i środow iskow ych”31. R ealia jed n a k ró żn ią się od oficjalnych kom unikatów Krem la, a stosunki energetyczne z poszczególnym i państw am i obrazują, że to strategia geopolityczna wyznacza główne cele. Potwierdza to w pew nym stopniu oficjalny rządow y dokument: Strategia Energetyczna Rosji do 2 0 2 0 roku, który został opublikowany w 2003 roku32.

R osyjska polityka eksportow a surow ców energetycznych stanow i ważny elem ent w globalnej strategii państw a. Jej celem je s t budow a potęgi ekono­ micznej kraju, by um ocnić pozycję Federacji Rosyjskiej n a arenie m iędzyna­ rodow ej. G łów nym „n arzędziem energetyczn ym ” s ą oczy w iście rosyjskie kom panie gazow e i naftow e. Jak tw ierdzi E w a P aszyc z O środka Studiów W schodnich: „zagraniczna ekspansja rosyjskich firm, która - z punktu w idze­ n ia bizn esu - służy przede w szystkim m aksym alizacji zysków, w pisuje się jednocześnie w scenariusz strategii państw ow ej. K ierunki ekspansji kapitału rosyjskiego o b ejm u ją przede w szystkim przestrzeń, k tó rą M oskw a uw aża za obszar sw oich żyw otnych interesów gospodarczych i politycznych” 33. N ato­ m iast ich natężenie zależne je st w dużej m ierze od rodzaju pow iązań danych państw z Rosją.

3.3.1. Stosunki energetyczne z Białorusią

Pom iędzy B iałorusią i R o sją stosunki energetyczne są szczególnie interesu­ jące, poniew aż oba kraje łączy (a przynajm niej łączył) bliski sojusz34. W śród innych surow ców w relacjach Białorusi i Rosji rolę kluczow ą pełni gaz ziemny. Jest on transportow any z Federacji Rosyjskiej gazociągiem Jam ał I35, zaś pań­ stwo białoruskie uzależnione je s t w 100% 36 od im portu rosyjskiego gazu (to je s t około 18 m ld m 3 rocznie)37. Od początku lat 90. gaz był zw iązany ze sto­

sunkami polityczno-energetycznym i38, co było widoczne przede wszystkim , za

op.cit., s. 174. 31 Ibidem, s. 174.

32 The sum m cay o f the energy strategy o fR u s sia fo r the period o fu p to 2 0 2 0 , M inistry o f Energy o f the Rus- sian Federation, M oscow 2003.

33 E. Paszyc, Polityka energetyczna R osji [w:] Kłopotliwe bogactwo - sytuacja i perspektywy sektorów ropy

i gazu na obszarze byłego Z S R R , red. A. Łoskot, „Prace O SW ” 2003, n r 12, s. 18.

34 Bardzo ścisły sojusz przejaw ia się w w ięzach politycznych, ekonom icznych i w sferze bezpieczeństw a. R. Sadowski, R a p o rt B iałoruś 2 0 0 6 , R aport OSW, styczeń 2007, s. 16.

35 „Gazociąg biegnie ze złóż w Syberii Zachodniej do Westfalii i Nadrenii w Niemczech, przez Polskę, które­ go budow ę rozpoczęto w połowie lat dziewięćdziesiątych (...) z docelow ą zdolnością przesyłow ą 67mld m 3gazu.” A. Wasilewski, G a z ziem ny w polityce zagranicznej Rosji, „Sprawy Międzynarodowe” 2004, n r 1, s. 99.

36 A. Łoskot, Rosyjski ga z dla Europy, „Prace O SW ”, 2006, s. 6.

37 A. Łoskot, Bezpieczeństwo dostaw rosyjskiego gazu do U E - kwestia połączeń infrastrukturalnych, Punkt Wi­ dzenia O SW ” 2005, s. 9.

czasów prezydentury B orysa Jelcyna. W tym czasie, m im o protestów Gazpro­

mu (w wyniku nierealizow ania płatności przez Białoruś za otrzym ane surowce,

w tym gaz ziem ny), nie dochodziło do pow ażniejszych kryzysów energetycz­ nych. Sytuacja zm ieniła się, gdy p rezydentem R osji został W ładim ir Putin. G łów ną różnicę pom iędzy nim a Jelcynem widać w różnym podejściu do sąsia­ da, które jest raczej pragm atyczne niż „braterskie” . M im o iż M ińsk jest jednym z bliższych partnerów M oskw y i często był traktow any w specjalny sposób, nie uchroniło go to od bardziej stanow czych rosyjskich działań39. W w yniku fiaska przejęcia w 2002 roku przez Gazprom 50% akcji Biełtransgazu - białoru­ skiego operatora gazu, rosyjski m onopolista gazowy ograniczył dostawy surow­ ca o 50% i zażądał pełnej pryw atyzacji Biełtransgazu40. K olejne ograniczenia w dostaw ie gazu nastąpiły pod koniec 2003 roku, a pow odem była ponow nie próba zakupu akcji białoruskiego operatora oraz wyższe ceny gazu za dostawy p aliw a41. 18 lutego 2004 roku doszło do ponow nego w strzym ania przesyłu gazu42, a prezes Gazpromu - Aleksiej M iller przyznał później, że „odcięcie do­ staw zostało poparte przez rosyjski rząd”43. W takim w ypadku prezydentow i Łukaszence pozostała tylko krytyka rosyjskich działań. Cały konflikt ponow ­ nie skupiał się w okół dw óch kw estii, now ego kontraktu m iędzy R o sją i B ia­ ło ru sią n a dostaw y gazu oraz przejęcia kontroli (tj. 50% akcji) Biełtransgazu. O ficjalnie potw ierdził to w iceprezes Gazpromu, A leksander Riazanow , który poinform ow ał, że „Gazprom m oże dostarczać gaz n a B iałoruś po niższych ce­ nach, pod w arunkiem przejęcia co najmniej połow y udziałów Biełtransgazu”44. U trata kontroli nad najw ażniejszym sektorem gospodarki B iałorusi oznacza­ łaby w dłuższej perspektyw ie osłabienie władzy politycznej Łukaszenki, więc białoruski prezydent robił wszystko z p ełną determinacją, by do tego nie doszło. N ie dziwi fakt, że strony nie porozum iały się co do ceny akcji Biełtransgazu45. W w yniku sprzecznych interesów oraz tw ardego stanow iska politycznego na przełomie 2006 i 2007 roku doszło do kulminacji konfliktu. Tym razem punktem zapalnym okazał się przem ysł naftowy, a dokładnie handel ro p ą i produktam i

Białorusi. N astępnie w 1996 roku anulow ano część długu B iałorusi za dostaw y gazu w zam ian za dalsze poro­ zum ienia militarne. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 221-222.

39 „Po roku 1999 nastąpiło faktyczne wstrzym anie procesów integracji w skutek rozbieżności interesów poli­ tyczno-ekonomicznych białoruskiego obozu władzy i Kremla. R. Sadowski, R aport Białoruś 2 0 0 6 , op.cit., s. 16.

40 Bruce, Ch., Friction or Fiction? The G as Factor in R ussian-B elarusian Relations, U niversity o f Vienna 2006, s. 7.

41 Ceny m iały w zrosnąć praw ie dw ukrotnie, z 28 U SD za 1000 m 3 do 46,68 U SD /1000 m 3. Ibidem , s. 8. 42 Firm a pośrednicząca - Transnafta (prywatny rosyjski pośrednik), tłum aczyła to faktem, że um ow a na dosta­ w y gazu z Białorusią w łaśnie w ygasła, spow odowało to odcięcie 30% całości kupow anego gazu przez Białoruś. 18 lutego 2004 roku doszło do 100% odcięcia dostaw gazu przez Gazprom. Odbiło się to negatywnie na transpor­ cie gazu do Polski, Litwy i Łotw y oraz wschodniej części Niemiec. Larsson, R , ’’Russia’s Energy...” op.cit., s. 224.

43 Ibidem, s. 225.

44 A. W asilewski, op.cit., s. 108.

45 W edług szacunków G azprom u, białoruski operator był w art 600 m in U SD , Białoruś natom iast w yceniła firmę n a 5 m ld USD. Bruce, Ch., op.cit., s. 8.

naftow ym i. Ż ą d a n ia rosy jsk ie dotyczyły p o d ziału zysków , które B iałoruś otrzy m yw ała w w yniku reek sp o rto w an ia rosyjskich p ro d u k tó w n aftow ych w tym „ograniczenia dostaw ropy na B iałoruś w IV kw artale 2006 roku o 30% oraz w prow adzenia od 1 stycznia 2007 roku cła n a eksport ropy n a B iałoruś w w ysokości 180 U SD za tonę”46. W odpow iedzi strona białoruska w prow a­ dziła podatek n a transporto w an ą przez jej terytorium ro sy jsk ą ropę w w yso­ kości 45 U SD za tonę47. W wyniku braku porozum ienia doszło do w strzym ania przez R osję dostaw ropy n a trzy dni (tj. 8 -1 0 stycznia)48. O bydw a konflikty, gazow y i naftowy, ostatecznie reg u lu ją dw a porozum ienia: z 31 grudnia 2006 roku - w spraw ie dostaw gazu do 2011 roku49 oraz z 12 stycznia 2007 roku - dotyczące tow arów naftow ych i handlu ropą50. Zarów no pierw sze, ja k i dru­ gie um ownie zażegnuj ą spór rosyj sko-białoruski, j ednak nie m ożna uznać, iż są one jednakow o korzystne dla dw óch stron. Porozum ienie gazow e ostatecznie zm usza B iałoruś do sprzedaży p akietu akcji Biełtransgazu, w tym w ypadku strona białoruska posiada jed n ak pew ne pole m anew ru51, dzięki którem u może w przyszłości próbow ać zm iany niekorzystnych dla siebie postanowień. U m o­ w a naftow a natom iast skutkuje przede w szystkim porozum ieniam i n a korzyść Rosji. O statecznie zostaje zm niejszone do m inim um subsydiow anie białoru­ skiej gospodarki przez rosyjską ropę52, strona rosyjska zyskuje rów nież w w y­ niku zniesienia szeregu ograniczeń dostęp dla jej tow arów n a Białoruś.

W ynikiem obu porozum ień je s t obniżenie w pływ ów do białoruskiego bu ­ dżetu53, co w następstw ie m oże się znacząco przełożyć na ograniczenie „m ożli­ wości prow adzenia przez M ińsk dotychczasowej polityki gospodarczej opartej n a interw encjonizm ie państw a w rozbudow anej sferze socjalnej”54. K

onse-46 R. Sadowski, W strzym anie tra n zy tu rosyjskiej ropy ropociągiem D ru żb a , „K om entarze O SW ” styczeń 2007, http://w w w .osw .w aw .pl/pub/kom ent/2007/01/070110.htm , 22.04.2007.

47 Ibidem.

48 Strona rosyjska, odm ów iła p łacenia podatku, w obec czego Białoruś rozpoczęła pobór ropy, jak o rekom ­ pensaty za niepłacenie podatku. Ibidem.

49 „K ontrakt zaw iera stopniow e podw yżki cen gazu, m ających osiągnąć poziom europejski w 2011 roku, oraz sprzedaż Gazpromowi w ciągu czterech lat 50% udziałów w Bieltransgazie R. Sadowski, R a p o rt B iałoruś

2 0 0 6 , op.cit., s. 17.

50 „Ustalono m .in., że w pływ y z cła eksportow ego dla ropy i produktów naftow ych wyw ożonych do państw trzecich b ęd ą dzielone pom iędzy oba p ań stw a w stosunku: 70% d la Rosji, 30% d la Białorusi w 2007 roku, w 2008 roku odpowiednio 80/20, w 2009 roku 85/15.” Zakończenie rosyjsko-białoruskiego konfliktu naftowego, R. Sadow ski, Zakończenie rosyjsko-białoruskiego konfliktu naftowego, „K om entarze O SW ” 2007, http://w w w . osw .w aw .pl/pub/kom ent/2007/01/070118a.htm , 22.04.2007.

51 Sprzedaż akcji Biełtransgazu je st rozpisana n a kilka lat. R. Sadowski, R aport Białoruś 2 0 0 6 , op.cit., s. 17. 52 W edług szacunków rosyjskiego M inisterstw a Finansów, dzięki now ym zasadom w obrocie ropą i produk­ tam i naftow ym i do budżetu Rosji trafi dodatkow o 2 ,5 -3 m ld U SD rocznie. Z akończenie rosyjsko-białoruskiego konfliktu naftowego, R. Sadow ski, Zakończenie rosyjsko-białoruskiego konfliktu naftowego, http://w ww.osw.waw. pl/pub/kom ent/2007/01/070118a.htm, 22.04.2007.

53 Zgodnie z szacunkam i białoruskich ekspertów, obniżenie PKB Białorusi może sięgnąć 6% w w yniku no­ w ych zasad handlu ropą i gazem. R. Sadowski, W strzym anie tra n zytu ..., op.cit.

k w e n c ją te g o będzie, oczyw iście, osłabienie w ładzy politycznej A leksandra Łukaszenki poprzez utracenie w ażnego zaplecza finansowego. W perspektywie długoterm inowej B iałoruś m oże stać się jeszcze bardziej uzależniona ekono­ m icznie i politycznie od Rosji, dzięki czem u m ożliw ość opierania się ro sy j­ skiej presji będzie minimalna. Łukaszenka zdaje sobie doskonale z tego sprawę, dlatego też stara się odsunąć w czasie lub w ostateczności uniem ożliw ić od­ sprzedanie akcji Biełtransgazu R osjanom 55. „U trata kontroli nad kluczow ym przedsiębiorstw em branży energetycznej postrzegana jest bow iem przez M ińsk jak o zagrożenie dla bezpieczeństw a energetycznego państw a, a co za tym idzie

dla władzy urzędującego prezydenta”56.

3.3.2. Stosunki energetyczne z Ukrainą

U kraina z racji swojego położenia geograficznego pełni najw ażniejszą rolę jak o kraj tranzytow y dla ropy i gazu przesyłanego z Federacji Rosyjskiej do Europy Z achodniej. Rocznie przepływ a przez n iąo k o ło 80% gazu transporto­ w anego n a Z achód57. Sam a U kraina uzależniona je s t od dostaw rosyjskiego gazu w 84% całości konsum pcji58. W edług danych, zadłużenie U krainy wobec

Gazpromu wynosi około 1,5 m ld U S D 59. D ług ten był głów nym tem atem roz­

m ó w W iktora Juszczenki (w ów czas j eszcze prem iera U krainy) oraz byłego szefa rosyjskiego rządu, M ichaiła K asjanow a. Rozm ow y w yw ołały spór, „po­ niew aż ukraiński prem ier proponował odłożenie długu i um orzenie jego części, a rosyjski żądał 51% udziałów w ukraińskiej m agistrali gazowej i nie w yraził zgody na jego umorzenie”60. W przypadku Ukrainy celem strategicznym Gazpro­

mu, a tym sam ym Rosji, jest zapew nienie kontroli nad m agistralam i przesyło­

wym i gazu do Europy Zachodniej.

N asilenie konfliktu pom iędzy U k rain ą i R o sją m iało m iejsce n a przełom ie 2004/2005 roku, którem u tow arzyszył kryzys wyborczy. Podczas w yborów prezydenckich n a U krainie R o sja w spierała kandydaturę prokrem low ksiego W ik tora Jan uk o w y cza przeciw ko p ro zacho dn iem u W iktorow i Juszczence.

55 M imo wszystko, systematyczne działania Krem la oraz G azpromu zaczynają przynosić pierwsze wymierne rezultaty - św iadczy o tym podpisana 18 m aja um ow a m iędzy G azprom em a Państw ow ym K om itetem ds. M a­ jątk u Republiki Białoruś, realizujące w spólne postanow ienie z 31 grudnia 2006 roku o sukcesyw nej sprzedaży - w latach 2007-2010 - 50% akcji Biełtransgazu. J. D arczew ska, Rosja i B ia ło ru ś porozum iały się co do sprze­

d a ży akcji B iełtransgazu, „Tydzień N a W schodzie O SW ” 2007, nr 11, s. 13.

56 Ibidem, s. 13.

57 T ransportow any je s t on gazociągiem „B raterstw o” . Dane za ro k 2004. Stern, J., “The Russian-U krainian gas crisis o f January 2006”, The Oxford In stitu te f o r Energy Studies 2006, s. 2.

58 A. W asilewski, op.cit., s. 110. 59 Ibidem, s. 111.

60 Według rosyjskich ekspertów, z ukraińskiej części rurociągów ginęło rocznie około 10 m ld m3 gazu. Strona ukraińska natom iast twierdziła, że Gazprom automatycznie wpisyw ał sumy za paliwo niezapłacone przez Ukrai- nę (gdy ta spóźniała się lub zalegała z zapłatą) w rubrykę „nielegalny pobór”, za który żądał podwójnej zapłaty. Ibidem , s. 109.

K iedy w iadom o ju ż było, że Janukow ycz przegrał, relacje m iędzy Gazpromem, M oskw ą i K ijowem zmieniły się diametralnie. N a początku doszło do obniżenia dostaw rosyjskiej ropy. 14 m aja 2005 roku, now o w ybrana prem ier Ukrainy, Julia Tym oszenko, oskarżyła Rosj ę o w strzym anie dostaw, pom im o w ażności wszystkich um ów61. W dalszej kolejności Gazprom obniżył dostawy gazu (około 10% całości konsumpcji U krainy) oraz zaproponował renegocjacje 10-letniego kontraktu z 2002 roku62.

W grudniu 2005 roku Gazprom ogłosił podw yżkę cen gazu w celu dostoso­ w ania ich do europejskiego poziom u. Podw yżki w ynosiły kolejno: dla Gruzji, M ołdaw ii, A rm enii o 100% oraz dla U krainy o około 400% 63. D la państw a ukraińskiego oznaczało to w zrost ceny z 50 U SD do 230 U SD za 1000 m 3 64 Strona ukraińska nie przystała n a postulaty Gazpromu, tłum acząc, że nie m oże być m ow y o cenach rynkow ych, gdy je s t jed en dostaw ca, a w dodatku m ono­ polista. W odpow iedzi W ładim ir Putin zaproponow ał, że jeśli U kraina nie jest zdolna do zapłacenia wymaganej kwoty, odpowiednie pożyczki bankow e m ogą zostać zagw arantow ane przez Rosję (przy pośrednictw ie zachodnich banków). O statecznie Kij ó w nie zgodził się n a płacenie proponow anych przez Gazprom kwot, w w yniku czego rosyjski koncern w strzym ał dostaw y paliw a65. M im o iż w strzym anie dostaw trw ało tylko jed en dzień, jeg o skutki były odczuw ane niem al w całej Europie66. Strona rosyjska natychm iast oświadczyła, że U kraina d ziałała zam ierzenie, p róbując w ykorzystać sw o ją pozycję w negocjacjach z Gazpromem kosztem U nii Europejskiej.

4 styczn ia 2006 roku doszło do p o ro zu m ien ia i zak o ń czen ia konfliktu. Strona ukraińska i rosyjska ustaliły, że ostatecznie rosyjski gaz będzie sprze­ daw any spółce RosUkrEnergo (zarejestrow anej w Szw ajcarii) po cenie 230 U SD za 1000 m3, następnie będzie on m ieszany z tańszym surow cem , pocho­ dzącym z Azji Środkow ej, dzięki czem u cena gazu67 oferow anego U krainie będzie w ynosić 95 USD za 1000 m3. C ała spraw a była szeroko kom entow ana

61 Zw iązane to było z podw yżką cen paliw a głów nych rosyjskich firm naftow ych, które posiadają w iększość stacji paliwowych n a Ukrainie. Ponadto paliwo było sprzedawane tylko osobom posiadającym specjalne kupony. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 203.

62 Incydent ten powiązany był z ponownym oskarżeniem Ukrainy o kradzież rosyjskiego gazu. Ibidem, s. 203. 63 Suma, którą U kraina m usiałaby płacić w ynosiła około 4,5 m ld U SD , w porów naniu do w cześniejszej - 1,25 m ld USD. Ibidem , s. 204.

64 Stern, J., op.cit., s. 6. 65 Ibidem, s. 7.

66 W w yniku w strzym ania dostaw, U kraina odprow adziła część gazu przeznaczonego n a zachodni rynek, tłum acząc to faktem , że należy jej się około 15% przesyłanego gazu jak o opłata tranzytow a, w w yniku czego, m.in. W ęgry zanotow ały stratę około 40% rosyjskich dostaw, Austria, Słow acja i Rum unia, zostały pozbawione około jednej trzeciej dostaw, Francja 2 5 -3 0 % a Polska około 14%. Ibidem, s. 8.

67 O prócz tego, jak o osobny kontrakt, uzgodniono dodatkow o dostaw ę 22 m ld m 3 gazu z Turkm enistanu w cenie 50 U SD /1000 m 3 przez pierw szą połow ę roku oraz 60 U SD /1000 m3 przez okres drugiej połowy. O płata tranzytow a będzie w ynosiła 1,6 U SD /1000 m 3 na 100 km i będzie ona płacona w gotówce. Cały kontrakt obo­ wiązuje do 2011 roku. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 207.

na arenie m iędzynarodow ej. W przew ażającej części działania Rosji zostały poddane krytyce. A m erykańska sekretarz stanu, C ondołeezza Rice stwierdziła, że rosyjskie działania były m otyw ow ane politycznie, oskarżając R osję o uży ­ w anie sw oich surow ców jak o broni politycznej. K rytyka R osji b y ła rów nież w id oczn a po stronie europejskich im po rteró w gazu, którzy w yrażali sw oje obaw y o przyszłość d ostaw surow ca z R o sji68. M im o że ukraińskie w ładze uznały now y kontrakt za sukces, w ew nątrz rządow ego gabinetu pojaw iły się spory co do w iarygodności now ego porozum ienia. O so b ą najbardziej scep­ tycznie nastaw io n ą do now ego kontraktu była obecna prem ier Ukrainy, Julia Tymoszenko. Przede w szystkim w yraziła ona obaw y w obec spółki RosUkrE-

nergo, k tó rą nazw ała „tajem niczą firmą, po w iązan ą z m iędzynarodow ą siatką

przestępczą”69. Rów nie krytycznie Tymoszenko odniosła się do nowo utw orzo­ nej spółki UkrGazEnergo (przez R U E i Najtohaz Ukraina), która m a handlow ać gazem n a U krainie70.

Przyczyny i konsekwencje rosyjsko-ukraińskiego kryzysu pow inno się ana­ lizow ać biorąc pod uw agę w iele czynników. Niem niej jednak, najw ażniejszy kontekst konfliktu skupia się n a kw estiach geopolitycznych. W edług ob iek­ tyw nych opinii, kryzys energetyczny w yw ołany przez M oskw ę, m iał być karą za obranie przez K ijów prozachodniego kierunku. W iktor Juszczenko za sw o­ je głów ne postulaty wyborcze uznał dążenie U krainy do członkostw a w NATO i U nii Europejskiej. N ie spodobało się to K rem low i, który uw aża pań stw a W N P za obszar sw oich żyw otnych interesów. Ceny gazu doskonale posłuży­ ły jak o narzędzie polityczne, M oskw a zdecydow ała, że będzie subsydiow ała tanimi surowcam i tylko i w yłącznie swoich sojuszników, podczas gdy państw a nielojalne b ę d ą traktow ane odpow iednim i m echanizm am i cenowym i. Jed no ­ znaczne potw ierdzenie tego padło z ust K onstantyna K osaczew a, przew odni­ czącego K om itetu ds. Stosunków M iędzynarodow ych przy Rosyjskiej Dumie. O św iadczył on, że „R osja będzie stosow ać zasady rynkow e podczas robienia in teresó w z krajam i, z którym i nie m a so juszniczych relacji” 71. R osyjsko- ukraiński kontrakt gazow y nie je s t znany w całości, dlatego też trudno je s t stwierdzić, kto jednoznacznie bardziej n a nim skorzystał politycznie72. Z pew ­ n o śc ią je s t on korzystny dla firm y RosUkrEnergo z tajem niczym kapitałem ,

68 Ibidem, s. 209. 69 Ibidem.

70 Zasad działania UkrGazEnergo nie zapisano w umowie. Ponadto do działania spółki m ają być wniesione aktyw a, rów nież niepodane w kontrakcie, w edług byłej prem ier m a to być ukraińska część gazociągów , które m ogłyby zostać przejęte przez G azprom , gdyby spółka splajtowała. A. Kublik, Tajemnice gazowej ugody R osji

i U k r a in y , U k ra y in sk a P ra v d a 2 006, h ttp ://g o s p o d a rk a .g a z e ta .p 1 /g o s p o d a rk a /l,3 3 1 8 1 ,3 1 0 1 7 7 0 .h tm l,

26.02.2007.

71 Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 220.

72 Biorąc pod uw agę czynnik ekonomiczny, to Gazprom i Krem l postaw iły n a swoim, m ianow icie osiągnęły praw ie dw ukrotną podw yżkę ceny surowca.

która będzie pośredniczyć w handlu gazem z U krainą. Gdyby obaw y Juli Ty- m oszenko okazały się praw dziw e i Gazprom stał się operatorem gazociągów na U krainie, byłoby to w perspektyw ie długoterm inow ej niezw ykle cenne dla Krem la. W tedy, biorąc pod uw agę uzależnienie U krainy od rosyjskiego gazu, presja polityczna w yw ierana przez Krem l nie m ogłaby być ignorowana. O bec­ nie są to jed n ak tylko domysły.

3.3.3 Stosunki energetyczne z innymi członkami WNP

Doskonały przykład w ykorzystania przez Krem l surow ców energetycznych w polityce w obec byłych p aństw W N P w idoczny je s t w przypadku M ołdaw ii oraz Gruzji. O ba kraje s ą w w ysokim stopniu uzależnione od dostaw energii z FR. O ba państw a próbując uniezależnić się od rosyjskich wpływów, naraziły się n a ostre reperkusje ze strony K rem la. K onflikt polityczny n a linii M os- kw a-K iszyniów dotyczy przede wszystkim rejonu Nadniestrza, m iejsca stacjo­ n ow an ia rosyjskich w ojsk, próbującego uniezależnić się od reszty państw a m ołdaw skiego. D ziałanie M oskw y to m.in. dw ukrotna podw yżka cen gazu, w w yniku braku ich zatw ierdzenia p rzez K iszy nió w 1 stycznia 2006 ro k u73 doszło do w strzym ania dostaw surow ca przez Gazprom. Spraw a Gruzji obra­ zuje zbliżony scenariusz działań strony rosyjskiej. Jednak ze strategicznego punktu widzenia, państw o gruzińskie pełni w ażniejszą rolę. Z uw agi n a poło­ żenie, G ruzja je s t w ażnym krajem tranzytow ym dla dostaw rosyjskiego gazu do Arm enii oraz dla ropy i gazu kaspijskiego przesyłanego n a zachód Europy.

R ew olucja R óż oraz w ybór now ego prezydenta, M ichaiła Szakaszw ili, do­ prow ad ziły do zm iany o rientacji politycznej w T bilisi. A ktyw ność G ruzji w działaniach G U U A M 74, aspiracje do członkostw a w NATO oraz plany b u ­ dowy now ego rurociągu z Turkm enistanu doprowadziły do eskalacji konfliktu politycznego. D o tego trzeba jeszcze w spom nieć o istniejącym sporze w okół północnych terenów państw a gruzińskiego75. Podobnie ja k w przypadku B ia­ łorusi i U krainy, K rem l zastosow ał zb liżo n ą taktykę w stosunku do Gruzji. W w yniku działań Gazpromu, kilkakrotnie m iały m iejsce w strzym ania dostaw gazu. W listopadzie 2005 roku rosyjski koncern gazowy ogłosił podw yżkę cen błękitnego paliw a z 63 U SD do 110 U SD za 1000 m3. M im o początkow ych

73 Cena surowca m iała teraz wynosić 160 USD/1000 m3, wstrzymanie dostaw gazu na Mołdawię miało również zw iązek z kryzysem Ukraińskim . Berdikeeva, S., „Russian energy politics”, E u rA sia 21 2006, s. 13.

74 GU U A M - Gruzja, Ukraina, U zbekistan, Azerbejdżan, M ołdawia. O rganizacja form alnie pow ołana jako polityczny, ekonom iczny i strategiczny sojusz m ający um ocnić niepodległość oraz niezależność tych byłych ra­ dzieckich republik. The G U U A M group: h isto fy a n d principles, http://w w w .guuam .org/general/brow se.htm l, 07.02.2008.

75 Prom oskiew ska A bchazja i Południow a O setia d ążą do separacji od państw a gruzińskiego, ich dążenia otw arcie popiera Rosja.

protestów, G ruzja ostatecznie przystała n a żądania koncernu, w wyniku czego R osja zagw arantow ała jej dostaw y gazu76.

3.3.4. Region Kaspijski

Region wokół M orza Kaspijskiego R osja traktuje ze szczególną uwagą. Jest to miejsce, gdzie od daw na spotykały się interesy w ielkich mocarstw. Obecnie, po rozpadzie Zw iązku Radzieckiego, R osja stara się utrzym ać oraz, tam, gdzie to m ożliw e, um ocnić swoje wpływy. W regionie K aspijskim leż ą państw a b o ­ gate w surow ce energetyczne, m im o iż zasobność ja k n a w arunki św iatow e nie je s t duża, to jed n a k w m iarę łatw y dostęp do eksploatacji surow ców p o ­ w oduje, że regionem tym interesuje się w iele podm iotów . G łów nym celem Rosji je s t uzależnienie od siebie p aństw regionu poprzez dążenie do zdobycia pełnej kontroli nad bogatym i zasobam i kaspijskimi. „O dziedziczona po Z SR R sieć rurociągów naftow ych i gazociągów zapew nia obecnie Rosji w yłączność n a tranzyt w ęglow odorów w ydobyw anych przez Turkm enistan, U zbekistan, A zerbejdżan i K azachstan”77. M oskw a p o czyniła odpow iednie działania, by ugruntow ać pozycję lidera w eksporcie surow ców z regionu. Przykładem może być w ybudow any gazociąg - tzw. Błękitny Potok, który je s t poprow adzony po dnie M orza C zarnego do Turcji. W w yniku tego przedsięw zięcia R osja fak­ tycznie uniem ożliw iła budow ę gazociągu przez Turkm enistan (tzw. gazociąg Transkaspijski)78. Sam Turkm enistan natom iast podpisał w 2003 roku kontrakt z R o sją n a sprzedaż swojego gazu przez najbliższe 25 lat za cenę 44 U S D /l 000 m3 (z którego połow a sumy m a być zapłacona w barterze)79. Oprócz tej umowy M oskw a podpisała szereg kontraktów z K azachstanem , Tadżykistanem i Kir- g iz ją dotyczących w spółpracy przy w ydobyciu i transporcie g azu 80. D zięki podobnym działaniom R osja pow oli osiąga swój cel, jak im je s t kontrola p rze­ sy łu i w y d o b y c ia w ę g lo w o d o ró w w regionie. W w y n ik u teg o zależn o ść „państw K aspijskich” od Rosji wzrasta, co bezpośrednio m oże się przełożyć na skutki polityczne tak obecnie, ja k i w przyszłości.

76 U zależnienie ekonom iczne od Rosji oraz próby przejęcia R urociągów przez G azprom w w yniku długów, spow odowały, że Gruzj a zgodziła się na podw yżkę, gruzińska m inister spraw zagranicznych tłum aczyła to fak­ tem , że , je ś li w zrost cen rosyjskich surow ców je s t ceną, za któ rą G ruzja pozostanie niezależna, to państw o je st w stanie j ą ponieść” . Berdikeeva, S., op.cit., s. 11.

77 E. Paszyc, Polityka Energetyczna R osji..., s. 18.

78 TCG P - Trans Caspian Gas Pipeline będzie biegł z Turkm enistanu, drogą podm orską, przez A zerbejdżan, G ruzję do Erzurum w Turcji. Energy Inform ation A dm inistration, Caspian Sea Region: N a tu r a l G as E xport

O ptions, http://w w w .eia.doe.gov/em eu/cabs/caspgase.htm l, 22.03.2007.

79 J. Fijor, Im perium Z la , „Stosunki M iędzynarodow e” 2004, http://w w w .stosunki.pl/m ain2439255202- 10,2,yisvp.htm, 17.05.2007.

3.3.5 Stosunki energetyczne z Chinami i Japonią

Rosyjsko-chińskie stosunki odgryw ają kluczow ą rolę n a arenie energetycz­ nej w Azji. C hińska R epublika Ludow a to drugi pod względem wielkości kon­ sum ent energii n a św iecie (zaraz za U SA ), zaś R osja to drugi pod w zględem w ielkości dostaw ca ropy naftow ej do C hin81. B ilans w w ym ianie handlow ej pom iędzy tym i dw om a w ielkim i państw am i w yraźnie po d k reśla w ielkość energii sprzedaw anej do C hin82. Zbliżenie m iędzy R o sją i Chinam i pogłębia dodatkow o anty am erykańska postaw a. N iem niej je d n a k M o skw a stara się grać ostrożnie z Pekinem , zdając sobie spraw ę z drzem iącego w państw ie środka potencjału, zaś Chiny p ró b u ją nie denerw ow ać sw ojego północnego sąsiada, poniew aż rosyjskie surow ce energetyczne b ę d ą w najbliższej p rzy­ szłości praw dopodobnie niezbędne dla ich rozwoju.

W 2001 roku został sfinalizow any kontrakt n a dostaw ę 20 m in ton ropy rocznie pom iędzy rokiem 2005 a rokiem 2010 oraz pozostałe 30 min ton rocznie w ia ta c h 2 0 1 0 -20 3 0 83. W ostatnich dwóch latach kluczow ą kw estią były plany budowy rurociągu naftowego Syberia W schodnia-O cean Spokojny. Ostatecznie zdecydow ano (choć oprócz m em orandum nie podpisano żadnego wiążącego kontraktu), że zostanie zbudow any rurociąg Skow orodino-D aąing84. K olejna w ażna kw estia dotyczy podpisanego porozum ienia o budow ie dw óch m ag i­ strali gazowych. W edług kontrahentów, tj. Gazpromu i China National Petroleum

Corporation, pierw sza zostanie oddana do użytku ju ż w roku 2011 i ona m a do­

starczać 3 0 -4 0 m ld m 3 gazu85.

O prócz Chin w ażnym rynkiem zbytu dla rosyjskich surow ców m a stać się również Japonia. Z powodu uzależnienia od ropy naftowej z Bliskiego W schodu (90% całości dostaw ), Japonia szuka m ożliw ości dy wersyfikacyjnych, w tym w zględzie niezw ykle w ażna je s t planow ana przez R osjan budow a rurociągu naftow ego Syberia W schod n ia-O cean Spokojny86.

81 W iększość ropy dostarcza Rosneft - 4 min to n w roku 2005, w edług danych m a on dostarczać około 8,9 min to n rocznie w ciągu następnych pięciu lat. Innym w ażnym dostaw cą rosyjskiej ropy je s t Łukoil, który przesyła około 4 m in ton paliw a rocznie. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 243.

82 Wielkość sprzedawanej Energii przez Rosję do ChRL wynosi 54,6% całości eksportu. Paramonov, V., Stro- kom, A., “Russian-Chinese Relations: Past, Present & Future”, Defence Academy ofthe United Kingdom, 2006, s. 10.

83 Wartym odnotow ania jest, że obecnie, nie m a takiej ilości ropy na pokrycie tego zamówienia. Larsson, R., ’’R ussia’s Energy...”, op.cit., s. 244.

84 Jako odnoga ropociągu Tajszet - Morze Japońskie. M. Menkiszak, Prezydent P utin w Chinach, „Komenta­ rze O SW ” 2006 http://osw .w aw .pl/pub/kom ent/2006/03/060323b.htm , 14.03.2007.

85 „Drugi projekt (...) będzie eksploatow ać złoża zachodniosyberyjskie. O bydw a gazociągi zaspokajać będą od 8 do 10% chińskiego zapotrzebow ania n a energię.” P. G ołdanow ski, Im perium Energeticum, „Stosunki M ię­ dzynarodow e” kw iecień-m aj 2006, Instytut Badań nad Stosunkam i M iędzynarodow ym i, s. 12.

86 W ładim ir Putin oświadczył, że pierw sza odnoga rurociągu z Tajszetu do Skorow odiny pow inna być odda­ na do użytkowania ju ż w 2008 roku. Rosyjski prezydent dał również do zrozumienia, że odnoga Japońska będzie budow ana szybciej, jeżeli Tokio w łączy się w większe finansow anie infrastruktury. Larsson, R., ’’R ussia’s Ener­ gy...”, op.cit., s. 248.

D la M oskw y priorytetem pozostaje dyw ersyfikacja odbiorców sw oich su­ row ców , w zw iązk u z czym nie dziw i fakt, że ru ro ciąg n afto w y S yberia W schodnia-O cean Spokojny będzie się rozgałęział. Takie rozw iązanie m oże w przyszłości pozw olić K rem low i n a specjalne traktow anie sw oich daleko­ w schodnich klientów. Tym bardziej, że region B liskiego W schodu nadal je s t niestabilny. D oskonale zdaje sobie z tego spraw ę Japonia uzależniona w 90% od ropy z tego regionu. Chiny zaś obaw iają się eskalacji konfliktu wokół Iranu, który je st ich głów nym dostaw cą ropy. Taki rozwój sytuacji spraw ia, że jeśli R osja upora się szybko z planow anym i inwestycjam i, m oże zyskać dodatkowy atut w bilateralnych stosunkach z Chinam i i Japonią.

3.3.6 Koncepcja utworzenia gazowego OPEC

9 -1 0 kw ietnia 2007 roku w stolicy Kataru, D o ha m iała m iejsce coroczna konferencja Forum P aństw E ksporterów G azu (Gas Exporting Countries Forum - G E C F)87. Państw a, które uczestniczyły w konferencji, k o n tro lu ją o k . 70% św iatow y ch z a so b ó w i p rzeszło 40% w y d o b y cia g azu n a św iecie. M im o w cześniejszej p ro pagandy o raz stan o w iska zdeklaro w an ych zw olen nikó w utw orzenia kartelu, nie doszło do porozum ienia w spraw ie pow ołania tej or­ ganizacji. P e w n ą niespodzianką jest, że to w łaśnie R osja odrzuciła ta k ą m oż­ liwość. R osyjski M inister Energii, W iktor Christienko, zdołał nakłonić resztę państw do przyjęcia propozycji stale działającego organu GECF, „który miałby pod przew odnictw em Rosji przygotow ać przyszłoroczną konferencję GECF w M oskw ie”88.

O becnie organizacja skupiająca producentów gazu ziem nego nie m oże po ­ w stać z w ielu powodów:

„1. O biektyw nych - rynek gazowy je s t nieelastyczny, ograniczony w ielolet­ nim i kontraktam i i stałym i połączeniam i rurociągow ym i.

2. Subiektyw nych - w ystępują rozbieżne interesy i m otyw acje polityczne państw eksportujących gaz”89.

W obec tego wszelkie zapowiedzi ze strony M oskwy trzeba uznać za element propagandy. W pływ a to bezpośrednio n a państw a im portujące błękitne paliwo jako czynnik psychologiczny. Perspektyw a utworzenia gazowego kartelu może być rozpatryw ana jak o próba kontrdziałań M oskw y w kierunku Karty E nerge­ tycznej UE. Pow oduje to w pew nym stopniu w zrost napięcia n a rynku gazo­

87 Z udziałem m inistrów energetyki czternastu państw, m.in. Rosji, Iranu, K ataru i Algierii. J Darczewska,

G azow y O P E C czy gazow y straszak?, „Tydzień N a W schodzie O SW ” 2007, nr 6, s. 2.

88 G rupa m iałaby koordynow ać badania w dziedzinie kształtow ania cen surow ca oraz planów w sferze tw o ­ rzenia infrastruktury transportow ej. R osja w zięła na siebie zadanie zorganizow ania tej grupy oraz dodatkow o zadeklarow ała koordynow anie w spółpracy producentów gazu n a rynkach św iatowych. Ibidem, s. 2.

w ym i utrzym anie wysokich cen surowca. W edług E. Paszyc z OSW, „sytuacja m oże się zm ienić za 10-15 lat, kiedy w raz z rozw ojem rynku gazu skroplonego (LNG) w zrośnie elastyczność dostaw i liczba kontraktów krótkoterm inow ych (...), w zw iązku z czym istnieje praw dopodobieństw o, że w przyszłości w raz ze zm ianą charakteru rynku gazow ego, głów ni producenci tego surow ca b ę d ą w stanie koordynow ać w spólnie plany inw estycyjne oraz politykę cenow ą”90. R osja zdaje sobie z tego spraw ę, dlatego stara się podejm ow ać w szelkie ini­ cjatywy, które pozw oliłyby jej n a zw iększenie kontroli nad wszystkim i proce­ sami dokonującym i się w sektorze gazowym. Jak n a razie R osja nie produku­ je gazu w form ie skroplonej, dlatego też trudno przew idzieć, czy odegra ona

znaczącą rolę w tym segmencie.

4. Rosyjska polityka energetyczna wobec Unii Europejskiej

U n ia E uropejska to jed e n z głów nych ko nsum entów energii n a świecie. W w ypadku zużycia gazu i ropy naftow ej, w stosunku do pozostałych źródeł energii w ynosi to odpow iednio 41% i 22% 91. W edług ekspertów łączna kon­ sum pcja energii w U E w ciągu najbliższych 30 lat wzrośnie o 25% 92. Zależność od im portu z Rosji pozostaje stosunkowo wysoka, gdyż około 50% gazu i 25% ropy pochodzi w łaśnie z tego kraju. Przew iduje się, że zależność ta z biegiem czasu będzie się w yraźnie pogłębiać93. Z drugiej strony, państw o rosyjskie po ­ zostaje także silnie uzależnione od sprzedaży sw oich surow ców do krajów Wspólnoty. Około 67% całego eksportu rosyjskiego gazu oraz 53% całości ropy w ysyłana jest do UE. Statystyki pokazują, iż R osja oraz U nia E uropejska b ęd ą skazane n a siebie pod względem współpracy energetycznej. Różnica jednak jest taka, że w zajem na zależność z upływ em czasu będzie rosła n a niekorzyść UE. Rosja, posiadając je d n ą trzecią św iatow ych zasobów gazu oraz znaczące ilo­ ści ropy naftowej, będzie kluczow ym partnerem W spólnoty. Obecne połącze­ nia infrastrukturalne94 po zw alają Gazpromowi n a sprzedaż błękitnego paliw a w yłącznie do k rajó w europejskich, jed n a k planow ane inw estycje n a rynku azjatyckim w niedalekiej p rzyszłości p o z w o lą rosyjskiem u koncernow i n a w ięk szą swobodę. W przypadku takiego scenariusza U nia Europejska, w w y­

90 Ibidem.

91 Yorkan, A., Energy Security o fth e European Union [w:] The Futurę o f European Energy Security, red. L. Jesień, K raków 2006, s. 65.

92 Taki stan rzeczy oznacza, że w „2030 r. U nia Europejska będzie m usiała im portować 70% konsumowanej energii, podczas gdy obecnie w skaźnik ten w ynosi 50% ” . P. Swieboda, op.cit., s. 4.

93 Przew idyw any w zrost im portu rosyjskiego gazu do roku 2030 będzie w ynosił około 60%. Yorkan, A., op.cit., s. 66.

94 W przypadku ropy naftow ej, m ożliw ość transportu je s t znacznie łatw iejsza w w yniku użycia tankowców. W przypadku gazu obecna sieć gazociągów i rurociągów (nie licząc małego rynku LNG) je st praktycznie jedynym sposobem na transport błękitnego paliwa.

sokim stopniu uzależniona od im portu rosyjskiego surowca, będzie zm uszona dodatkow o konkurow ać o niego w dłuższej perspektyw ie z państw am i Azji: Chinam i, Japonią, K o reą P ołudniow ą oraz Indiam i. P ew n ą alternatyw ą dla ta ­ kiego stanu rzeczy pozostaje w ypracow anie wspólnej strategii energetycznej przez w szystkie państw a członkow skie UE, tylko w takim w ypadku m ożliw e będ zie zab ezp ieczen ie do staw suro w có w o raz sk u teczniejsze w yw ieranie w pływ u w kontaktach z państw am i-producentam i, w tym głów nie z Rosją. M oskw ą zdając sobie z tego sprawę, opiera swoje działania na próbach większej ekspansji rosyjskich koncernów, w tym Gazpromu, n a rynkach w ew nętrznych U nii oraz przede w szystkim n a p row adzeniu bilateralnych stosunków z p o ­ szczególnym i państw am i. Przykłady dowodzą, iż relacje dw ustronne z M o s­ k w ą różnią się w przypadku każdego państw a z osobna. U w arunkow ane j est to w głównej mierze interesami politycznym i i ekonomicznym i Rosji oraz danego państw a UE. Interesem K rem la w tym w ypadku je s t pogłębienie uzależnienia energetycznego U nii od Rosji oraz próba rozbijania w ew nętrznego W spólnoty dla uzyskania większej korzyści. Casus p aństw nadbałtyckich z jednej strony oraz N iem iec z drugiej, doskonale obrazuje rozbieżność w sposobie postępo­ w ania M oskw y z różnym i państw am i.

4.1. Stosunki energetyczne z wybranymi państwami UE

4.1.1. Litwa

P aństw o litew skie, podobnie ja k p ozostałe kraje bałtyckie, je s t w dużej m ierze uzależnione od im portu surow ców energetycznych z R osji95. D latego też energia oraz spraw y z n ią zw iązane s ą głów nym tem atem relacji rosyjsko- litewskich. W yjście Litw y ze Z w iązku R adzieckiego w 1991, m im o iż skutko­ wało odzyskaniem niepodległości, nie gwarantowało zmiany nastaw ienia Rosji. Już sam Borys Jelcyn dawał do zrozumienia, że R osja nie zapom niała o swoim „m niejszym bracie”, jej działania cechowały się próbam i odzyskania w pływ ów w W ilnie poprzez w yw ieranie odpow iedniej presji energetycznej. W 1 9 9 2 - 1993 roku R osja odcięła dostaw y surowców, była to pew nego rodzaju odpo­ w iedź n a żądania p aństw bałtyckich, które dom agały się opuszczenia ich tere ­ n ó w przez stacj onuj ące tam j eszcze woj ska rosyj skie96. W 1992 roku nastąpiły dw a kolejne odcięcia dostaw gazu i ropy. D rugie z nich, które m iało m iejsce w grudniu, spowodowało wstrzym anie prac w litewskiej rafinerii Możejki Nafta. W późniejszych latach następow ały kolejne problem y z przesyłem surow ców rosyjskich. Sam Transnieft w strzym ał dostaw y ropy dziew ięć razy. W edług

95 80% całości im portu ropy naftow ej oraz 75% całości dostaw gazu ziem nego pochodzi z Rosji. Berdike- eva, S., op.cit., s. 14.