• Nie Znaleziono Wyników

Z zachowanej w Czechosłowacji korespondencji Marii Skłodowskiej-Curie

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Z zachowanej w Czechosłowacji korespondencji Marii Skłodowskiej-Curie"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

Emilie Tësinskâ

(P rah a)

Z ZACHOWANEJ W CZECHOSŁOWACJI KORESPONDENCJI MARII SKŁODOWSKIEJ-CURIE

Niewielka część obszernej korespondencji M arii Skłodow skiej-Curie znajduje się w archiwach czechosłowackich. Z jednej stro n y jest to skrom ny ilościowo, lecz bardzo w ażny m ateriał źródłowy do dziejów cze­ chosłowackiej radiologii, naśw ietlający kontakty nauki czechosłowackiej z nauką światową, z drugiej zaś strony m am y do czynienia z istotną czę­ ścią korespondencji naukow ej Marii Skłodowskiej-Curie, zasługującą n a uwzględnienie w zbiorowym w ydaniu tej korespondencji.

Zam iarem tego artykułu nie jest prezentacja pełnego w ykazu listów M arii Skłodowskiej-Curie znajdujących się w Czechosłowacji, już choćby dlatego, że zestaw listów, na którym arty k u ł został oparty, jest niekom ­ pletny. Chodzi raczej o to, żeby za pomocą przykładów z dotychczas zgromadzonej korespondencji i w naw iązaniu do rozw oju czechosłowa­ ckiej radiologii wspom niane listy udokum entow ać oraz przedstaw ić ich charakter, a także podać miejsce, w których są przechowywane.

Zachowaną w Czechosłowacji korespondencję M arii Curie podzielić można na kilka grup według tem atu i adresatów, do których była skie­ rowana; podział ten w znacznej mierze odpowiada również rozmieszcze­ niu korespondencji w zbiorach kilku archiwów. Jedną grupę tw orzą listy poświęcone dostawom ru dy uranow ej z Jaehym ova, bądź pozostałościom powstałym po przerobie rudy przy produkcji farb uranow ych. Korespon­ dencja ta sięga jeszcze czasów monarchii austro-w ęgierskiej. Pierw szą dostawę, do tej pory bezwartościowego odpadu, z Jaehym ova małżonko­ wie Curie otrzym ali w roku 1898. Dzięki poparciu prezesa w iedeńskiej akademii nauk, Edw arda Suessa, decyzją rządu wiedeńskiego przesłano im wyłącznie za cenę kosztów przewozu 100 kg jachymovskich odpa­ dów. Z tych resztek, w skutek przerobu w zasadzie pozbawionych uranu, małżeństwo Curie w raz z G ustave Bém ontem jeszcze w ty m sam ym roku

(3)

510 E. TéÈinskâ

w yodrębnili dwa nowe silnie promieniotwórcze pierw iastki: polon i rad *. Później małżonkowie Curie składali dalsze zamówienia na jachymowską rudę uranow ą lub jej odpady. K orespondencja z tym związana przecho­ wywana jest obecnie w C entralnym Archiw um Państw ow ym w Pradze (Statni ustfedni archiv — w skrócie StJA).

W roku 1918 jachymovskie kopalnie ru d y uranow ej i h u ty przeszły pod zarząd nowo powstałego niepodległego państw a czechosłowackiego. Ponieważ w czasie pierwszej w ojny światowej wydobycie spadło, dostawy za granicę w pierwszych latach powojennych ograniczono. Na późniejszy okres odłożono też realizację prośby francuskiego M inisterstw a Odbu­ dowy Przem ysłu (de la Reconstitution industrielle) o nadesłanie kilku ton jachymovskiej rud y uranow ej. Prośbę tę przedłożono rządowi czechosło­ wackiemu na początku roku 1919 za pośrednictwem ambasady czecho­ słowackiej w Paryżu. Inicjatorką tego kroku była M aria Curie. Rudę miano w ykorzystać do produkcji radu dla centralnego in sty tu tu radiolo­ gicznego, którego powołanie było częścią projektu stw orzenia we Francji przem ysłu substancji promieniotwórczych. P ro jek t rozpatryw any był przez specjalny kom itet doradczy francuskiego M inisterstw a Odbudowy Przem ysłu. Członkiem kom itetu była m.in. M aria Curie, która zapropo­ now ała podjęcie próby uzyskania kilku ton ru d y uranow ej „drogą przy­ jacielskiego porozumienia z rządem czechosłowackim”. Do prośby dołą- • czono ofertę interesującą z punktu widzenia początków organizacji cze­ chosłowackiej radiologii: „Na w ym ianę i w celu zacieśnienia przyjaciel­ skich kontaktów pomiędzy F rancją a ziemiami czechosłowackimi Madam Curie byłaby chętna przyjąć do swego laboratorium pracowników nau­ kowych Waszego kraju. Uzyskałaby też dla nich kilka stypendiów ” 2.

Jako przykład „handlow ej” korespondencji Marii Curie z Czechosło­

1 O o d k ry ciu w blen d zie sm olistej polonu i ra d u , n ow ych silnie p ro m ie n io ­ tw ó rcz y ch p ie rw ia stk ó w , u k az ały się in fo rm ac je w n a s tę p u ją c y c h p u b lik acjach : P. C u r i e , M. C u r i e : S u r un e su b sta n c e n o u v e lle r a d io -a c tiv e , co n ten u e dans

la p e c h b le n d e . „C om ptes ren d u s de l’A cadém ie des Sciences P a r is ” 1898 Vol. 127 s. 175—178; P. C u r i e , M. C u r i e , G. B é m o n t : S u r un e n o u v e lle su b sta n ce

■fortement r a d io -a c tiv e , co n ten u e d a n s la p e c h b le n d e . Tam że s. 1215— 1217. N a k o ń ­ cu in fo rm a c ji o o d k ry ciu ra d u , pod k resk ą , um ieszczono n a s tę p u ją c e podziękow a­ nie Ê. Suessow i, k tó re rów n ież w y ja ś n ia pochodzenie użytego surow ca:

Q u ’il nous so it p e r m is d e r e m e r c ie r ic i M. S u e ss, C o rre s p o n d a n t d e l’In s titu t, P r o fe s se u r à l’U n iv e r s ité d e V ien n e. G râ ce à son b ie n v e illa n te in te r v e n tio n , nous a v o n s o b te n u d u g o u v e r n e m e n t a u tr ic h ie n l ’e n o vi, à titr e g ra c ie u x , d e 100 k g 'd’un

ré s id u d e tr a ite m e n t d e p e c h b le n d e d e J o a c h im sta h l, n e c o n te n a n t p lu s d ’uran e, m a is c o n te n a n t d u p o lo n iu m e t d u ra d iu m . C et e n v o i fa c ilite r a b ea u co u p n os r e ­ ch e rc h e s (s. 1217—1218).

2 SÜA. F ond Ü Sp, 1919, inv. ć. 398, k a rt. 5. 2, sign. 1818. Z acytow ano w edług odpisu czeskiego p rz e k ła d u listu. O znaczenia zbiorów a rc h iw aln y c h zachow ujem y o ry g in aln e, sto so w an e w C zechosłow acji. P rz y czym : fo n d = zbiór, inv. ć. = n r in ­ w e n ta rz a , k a rt. &. = n r teczki (pudła), sign. = sy g n a tu ra .

(4)

Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 511

w acją załączamy odpis jej listu (zob. A n eks poz. 1, list z 29 I 1924) do radcy ministerialnego, dyrektora generalnego państw ow ych kopalń i h u t przy M inisterstwie Robót Publicznych, O. M a y e ra 3. Pani Curie prosi w nim — powołując się na uzgodnienia z roku 1922 — o dostarczenie 336 kg pozostałości siarczanów, zaw ierających pierw iastki ziem rzadkich i aktyn. Przesyłka miała być adresow ana bezpośrednio do fabryki A r- m eta de Lisie w N ogent-sur-M am e, gdzie M. Curie otrzym ała pomiesz­ czenia do prowadzenia badań naukowych. W liście z 26 III 1924 Państw o­ w y Zarząd K opalń (Statni bańska sprava) w Jachym ovie inform uje panią Curie, że dostawa została w ysłana w m arcu tegoż roku 4.

P rzy realizacji zamówień dla Laboratorium Curie i załatw ianiu spraw urzędowych, związanych z dostawami często pomagał „czechosłowacki uczeń” M arii Curie, jeden z czołowych organizatorów czechosłowackiej radiologii, F rantiśek Behounek. W związku z tym problem atyce dostaw jachymovskiej rudy, odpadów i próbek, tow arzyszy bogata koresponden­ cja między M. Curie a F. Behounkiem, którą ze względu na jej zasadni­ czy ch arakter zaliczyć należy do korespondencji naukow ej i naukow o-or- ganizacyjnej, dokum entującej kontakty naukowe pomiędzy czechosło­ wacką radiologią a M arią Curie.

Inicjatorem naw iązania kontaktów naukow ych czechosłowackiej r a ­ diologii z M arią Curie był prawdopodobnie Bohumir K ućera (1874— 1921), profesor fizyki eksperym entalnej na U niw ersytecie K arola w P r a ­ dze, k tó ry sam aktywnie pracow ał nad problem atyką promieniotwórczo­ ści. W roku 1906 w „Physikalische Z eitschrift” ukazała się w spólna praca B. K ućery i B. Maska poświęcona badaniom prom ieniow ania radiotelluru (polonu) 5. Omówiono w niej także niektóre w yniki badań naukow ych M arii Curie. Zaprezentowano też m.in. nowe w yjaśnienie zjawiska tzw. zam iany osłon, opisanego przez M. Curie w roku 1900 6. P raca spotkała

* SÜA. F o n d ÜSp, 1924—2&, inv. ć. 208, 6. j. 805/7368. L is t o p u b lik o w a ła L. K u b ä t o v a : P ra m e n y k b ä n sk e ćin n o sti v J a c h y m o v e . „S b o rn ik p ro d ś jin y p firo d n ic h v§d a te c h n ik y ” P ra h a 1967 t. 12 s. 297.

4 „P ań stw o w y Z arząd K o p alń w Jach y m o v ie in fo rm u je M. C urie, że n a p o d ­ sta w ie p o lecenia M in iste rstw a R obót P u b liczn y ch w y sy ła n a a d re s fa b ry k i sześć paczek o w adze n e tto 268 kg z zam ów ionym i siarczan am i. SÜA. F ond ÜSp, 1924— 26, inv. ć. 398, k a rt. ć. 202, sign. 805.

5 B. K u c e r a, B. M a s e k : Ü b er d ie S tr a h lu n g d e s R a d io te llu rs I., II., III. „P h y sk a lisc h e Z e itsc h rift” 1906 s. 337—340, 630— 640, 650—654. P ra c ę tę o p u b lik o ­ w ano n a jp ie rw w ję zy k u czeskim . Zob. B. K u ć e r a , B. M a ä e k : S tu d ie o zd r e n i

ra d io te llu ru I., II. „R ozpravy C eske ak a d em ie cis. F ra n tiś k a Jo se fa p ro vedy, slo

-vesn o st a umend” tr. II., 1906 ć. 5 i 35 ss. 11 i 26.

9 M. C u rie zaobserw ow ała, że p rą d jo n iz ac y jn y w y w ołany w kom orze jo n i­ z a cy jn ej prom ien io w an iem a, k tó re p rze d w ejściem do ko m o ry przeszło p rze z d w ie cien k ie sty k a ją c e się ze sobą osłony, po zm ianie k o lejn o ści osłon (w s to ­ su n k u do k ie ru n k u p rom ieniow ania) zm ien ia się. Z jaw isko to sc h a ra k te ry z o w a ła ja k o sk u te k tra n sfo rm a c y jn e g o d ziała n ia osłon n a p rom ieniow anie. Je g o isto ty 17 — K w a r t . H N iT 2/88

(5)

512 E. TeSin sk ä

się z odzewem bezpośrednio na łam ach czasopisma 7 i podobno zaowoco­ w ała też osobistą korespondencją pomiędzy B. K ućerą a M. Curie 8. I choć korespondencji te j na razie nie możemy bezpośrednio udokumentować, jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że znacząca praca K ućery i Maska była M. Curie znana.

Bezpośrednie kontakty naukowe z M arią Skłodowską-Curie, udoku­ mentowane bogatą korespondencją, nawiązał później F rantiśek Behounek (1898—1973). Do zainteresow ania Behounka promieniotwórczością przy­ czynił się właśnie B. K ućera, jego wykładowca fizyki na Uniwersytecie Karola. W roku 1920, jeszcze przed ukończeniem studiów uniw ersyteckich, Behounek uzyskał z M inisterstwa Szkolnictwa i Oświaty Narodowej jed­ no ze stypendiów rządu francuskiego (5000 franków fran cu sk ich )9 na badawczy pobyt we F rancji od listopada 1920 r. do końca sierpnia roku 1921. W ybrał Laboratorium Curie w paryskim Instytucie Radowym. P ro­ fesora K ućerę poprosił o list polecający do pani Curie, k tóry miał mu pomóc (i podobno rzeczywiście pomógł) w przyjęciu go do pracy w La­ boratorium 10. O pobycie i pracy naukow ej Behounka w Laboratorium Curie najlepiej świadczy opinia Marii Curie w ystaw iona Behounkowi przed końcem jego pobytu (nosi datę 21 VII 1921), prawdopodobnie prze­ znaczona dla M inisterstwa Szkolnictwa i Oświaty Narodowej (zob. A neks poz. 2)

Staż Behounka w Laboratorium Curie miał norm alny przebieg. Pod­

je d n a k nie w y jaśn iła. K u ć e ra i M asek w sw ej p racy pośw ięconej prom ien io w an iu ra d io te llu ru objaśnili to zjaw isko, w ychodząc z założenia, że p ro m ie n io w an ie p rze­ chodząc przez m a te rię za ła m u je się i ro zp rasz a (przypuszczenie to p rec y z u ją angiel­ skim te rm in e m sc a tte rin g of th e a -r a y s) ty m b ard ziej, im w yższy je st cięż ar ato*- m ow y śro d o w isk a rozpraszającego. R ozpraszanie się cząsteczek a podczas p rz e ­ chodzenia przez m aiterię nieco później b ad a li H ans G eiger i E rn e st M ardsen, w y ­ n ik i zaś ty c h b a d a ń posłużyły E rn e sto w i R u th erfo rd o w i do o p rac o w a n ia p la n e­ ta rn e g o m odelu atom u.

7 Zob. E. M e y e r : D ie A b so rp tio n d e r a -S tra h le n vo n R a d io te llu r (R a d iu m F)

in M eta llen . „P h y sk a lisc h e Z e itsc h rift” 1906 s. 917—920; B. K u ć e r a ; Z e rstreu n g

d e r a -S tr a h le n in M eta llen . E in ige B e m e rk u n g e n z u m A u fs a tz d e r H e rrn E dgar M e y e r. T am że 1907 s. 103— 107.

8 W zm ianki o osobistej k o resp o n d e n cji pom iędzy B. K u će rą a M. C u rie po­ ja w ia ją się w e w spom nieniach osób im w spółczesnych, sk ąd tra f iły do k ilk u oko­ licznościow ych a rty k u łó w pośw ięconych K ućerze. B ezpośredniego p o tw ie rd z en ia te j k o resp o n d en cji nie u d ało się je d n a k znaleźć.

9 C hodziło o sty p e n d ia przeznaczone p rzede w szy stk im d la stu d iu ją c y c h język fra n c u sk i. O uzy sk an iu sty p en d iu m b a rd z ie j szczegółowo zob. S a k a d e m ik e m B e -

h o u n k e m o je h o ń lo ze v h is to rii naH ra d io lo g ie a r o li n a h o d y a r o m a n tik y v je h o ii v o t e . „C eskoslovensky casopis pro fy z ik u ” S ekce A 21, 1971 s. 433—437.

10 O braz p rac y n au k o w ej i życia w L a b o ra to riu m C u rie m a lu ją liczne póź­ n iejsze w sp o m n ie n ia F. B ehounka.

11 A rc h iv Ćeskeho vysokeho ućeni te ch n ic k eh o (ĆVUT). F ond F ra n tiś k a B e­ hou n k a. K orespondencja. A neks poz. 2 je st odpisem opinii.

(6)

Z za c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ło d o w s k i e j - C u r i e 513

czas pierwszego trym estru uczęszczał na w ykłady M. Curie i odbywał praktykę radiologiczną. Dopiero po tym przystąpił do właściwej pracy naukowej. Jako tem at samodzielnej pracy M aria Curie zaproponowała Bëhounkowi zbadanie krzyw ej w yrażającej przebieg czasowy nasyconego prądu jonizacyjnego powstającego w zam kniętej komorze jonizacyjnej pod w pływem emanacji radu i produktów jego rozpadu. Głównym celem pracy było sprawdzenie istnienia pew nej anomalii w tym przebiegu, któ­ rą już wcześniej odkryła M. Curie, i ew entualne sprecyzowanie jej cha­ rakteru oraz w yjaśnienie przyczyn. Przeprowadzone przez Behounka po­ m iary potw ierdziły istnienie anomalii (odchylenia od teoretycznego prze­ biegu krzyw ej jonizacyjnej). Nadejście w akacji i koniec stypendium przerw ały pracę Behounka nad tym problemem. We wspom nianej opinii M. Curie w yraziła zdanie, że przed opublikowaniem w yniki badań nale­ żałoby uzupełnić (czyli wyjaśnić przyczynę anomalii). Opinię zakończyła słowami: Il serait désirable que Mr Behounek pût reprendre ce travail

après les vacances pour obtenir des résultats définitifs. Drugi pobyt Be­

hounka w Laboratorium Curie trw ał od stycznia do lipca 1922 r. W m ię­ dzyczasie ukończył on studia na U niw ersytecie K arola i został asystentem w Państw owym Instytucie Radiologicznym Republiki Czechosłowackiej (Stâtni radiologicky ustav ôeskoslov. republiky v Praze). Na jego zapy­ tanie z 26 XI 1921, czy mógłby powrócić do Laboratorium i kontynuow ać rozpoczętą pracę, w liście M. Curie z 30 XI 1921 otrzym ał zapewnienie, że do Laboratorium może powrócić z chwilą gdy otrzym a zezwolenie od czechosłowackich organów państwowych (zob. A neks poz. 3 ) 12.

Podczas swego drugiego pobytu Behounek udowodnił, że anom alia spowodowana jest przemieszczaniem się i osadzaniem aktywnego osadu (rozpadowych produktów emanacji) w przestrzeni kom ory jonizacyjnej pod w pływem (wskutek dyfuzji) gazu (emanacji) i pola elektrostatycznego Wszystko to zmienia w arunki jonizacji, a zatem także w artości prądu jonizacyjnego wytw arzanego przez aktyw ny osad. Bardzo pozytywnie w ypadła końcowa ocena pracy Behounka dokonana przez M. Curie (dato­ wana 31 VII 1922). M. Curie stw ierdziła, że Behounek ma dobre zadatki do prowadzenia samodzielnej pracy naukow ej 13. W yniki badań opubliko­ wane zostały w roczniku czw artym „Journal de Physique et le R adium ” w 1923 r. 14 O tym, że praca Bëhounka została przez radiologów dostrze­

12 Tamże. Aneks poz. 3 jest odpisem listu.

15 Tamże. W ocenie stw ierdza się: J ’ai ég a lem en t p laisir à dire q u ’il [B ehou­ nek] s’est m o n tré capable de p ren d re désorm ais l’in itia tiv e , en ce q u i concerne la direction d u tra va il, de com biner lu i m ê m e ses d isp o sitifs e x p é r im e n ta u x , de les e x éc u te r ou d ’en su rv e ille r l’ex é c u tio n à l ’atelier, en fin , de m e n e r à bien des séries de m esu res fa ite s avec beaucoup de soin et de précision et d ’en étu d ier1, les résu lta ts au m o ye n de considérations théoriques.

14 F. B ë h o u n e k : S u r une anom alie dans la décroissance de l’ém a n tio n d u ra d iu m en présence de son dép ô t actif. „Journal de Physique et R adium ” 1923

(7)

514 E. TëSin skd

żona, świadczy choćby obszerne jej omówienie przez Otto H ahna n a ła­

m ach „Physikalische B erichte”. Podane przez Behounka w yjaśnienie przy­ czyn pow staw ania anomalii H ahn uznał za zadawalające 15.

Behounek jeszcze kilka razy na krótko odwiedzał Laboratorium Curie w Paryżu, zwłaszcza w związku z powołaniem do życia i budową w P ra ­ dze Państwowego Instytutu Radiologicznego 16. Niezależnie od tych bez­ pośrednich kontaktów F. Behounek utrzym yw ał z M arią Curie stosunko­ wo regularną korespondencję17. Szereg listów M. Curie do Behounka znajduje się w zbiorach Archiw um Czeskiej Wyższej Uczelni Technicznej (Archiv ĆVUT) oraz w archiw um In sty tu tu do Spraw Badania, Produkcji i W ykorzystyw ania Radioizotopów (Üstav pro vyzkum, vyrobu a vyuzti radioizotopu)18.

P om ijając kilka wiadomości osobistego i rodzinnego charakteru przed­ m iotem tych listów są przede w szystkim zagadnienia związane z pracą badawczą. Oprócz w spom nianych już „spraw handlow ych” chodzi na przykład o koleżeńską pomoc. Tak w liście z 28 I 1922 M. Curie prosi Behounka o zdobycie szklanych zaworów do ap aratu ry doświadczalnej 1!\ W liście z 23 grudnia 1927 r. M. Curie zwraca się do Behounka z prośbą o podanie param etrów elektrom etru Wolfa, który m iała zam iar zakupić 20.

W korespondencji M. Curie z Behounkiem w ystępuje też spraw a przy­ gotowań i udziału Behounka w dwóch w ypraw ach do Bieguna Północne­ go: Roalda Amundsena, Lincolna Ellsw ortha i Umberto Nobilego w roku

15 „P hy sik alisch e B e ric h te ” 1923 s. 943.

18 P ań stw o w y In s ty tu t R adiologiczny R e p u b lik i C zechosłow ackiej fo rm a ln ie po­ w o łan y został do życia d ecyzją R a d y M in istró w z 8 sie rp n ia 1919 r. Je d n a k rz e ­ czyw istą działalność rozpoczął dopiero po przezw yciężeniu początkow ych k o m p li­ k a c ji, przed e w szy stk im personalnego c h a r a k te ru (nagłe zgony pierw szych d y re k ­ to ró w I n s ty tu tu : w ro k u 1920 Ju liu s a S uchego i w ro k u 1921 B. K ućery).

D la p rz y k ła d u celem trzyty g o d n io w eg o p o b y tu B eh o u n k a w L a b o ra to riu m C u ­ rie w p aź d ziern ik u 1923 r. było p rze k o n su lto w an ie sp ra w zw iązanych z u zu p e łn ie­ n ie m a p a r a tu r y P ań stw o w eg o In s ty tu tu Radiologicznego o raz uzyskanie d la Cze­ chosłow acji pow tórnego m iędzynarodow ego w zo rca radow ego.

17 Z ac h o w ała się też k o resp o n d e n cja pom iędzy F. B ëhounkiem a I re n ą Jo - lio t-C u rie. D otyczy p rzew ażnie ich w sp ó ln y ch b a d a ń n a d o k reślen iem zasięgu p ro ­ m ien io w an ia a R aC ; w y n ik i ty c h b a d a ń opublik o w an o w ro k u 1926. Zob. I. C u r i e , F. B ë h o u n e k : E tu d e d e la co u rb e d e B ra g g r e la tiv e a u x ra y o n s d u r a d iu m Cf. „ J o u rn a l de P h y siq u e e t R a d iu m ” 1926 s. 125—128.

18 I n s ty tu t do S p ra w B ad an ia, P ro d u k c ji i W y k o rzy sty w an ia R adioizotopów je st bezp o śred n im k o n ty n u a to re m działalności P aństw ow ego In s ty tu tu R adiologicz­ nego. Z m ianę nazw y w prow adzono w ro k u 1959.

19 A rc h iw u m ĆVUT. F ond F ra n tilk a B ehounka. K orespondencja. W liście s tw ie rd z a się: [...] S i v o u s v e n e z p ro c h a in e m e n t a P a ris, vo u s se r a it-il p o ssib le

d e m ’a p p o r te r q u e lq u e s r o b in e ts d e v e r r e , p a r tic u liè r e m e n t b ie n tr a v a illé s , p o u r m e s e x p é rie n c e s? N ou s a v o n s, en ce m o m e n t-c i, q u e lq u e s d iffic u lté s à n o u s en p r o c u r e r à P a ris d e tr è s s a tisfa isa n ts, e t p e u t- ê tr e en a v e z - v o u r s d a n s v o tr e p a y s [...].

(8)

Z z a c h o w a n e j w C ze c h o sło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 515

1926 oraz Nobilego w roku 1928. M aria Curie wagą swego auto ry tetu pomogła Bëhounkowi w uzyskaniu środków finansow ych na udział w w y­ praw ie Amundsena, Ellswortha i Nobilego. Listem z m arca 1926 r., adre­ sowanym bezpośrednio do ówczesnego prezydenta Czechosłowacji, Tom a­ sza G. M asaryka 21, zwróciła się o poparcie naukowego udziału B ehounka w w yprawie. W korespondencji z czasów przygotow ań do w ypraw y oma­ wiano m.in. spraw ę udostępnienia polonu z Laboratorium Curie do jed­ nego z przyrządów Behounka, służącego do pom iaru elektryczności atmo­ sferycznej (ładunku elektrycznego zawartego w jednostce objętości po­ w ietrza) 22.

Podczas w ypraw y Amundsena, Ellswortha i Nobilego do Bieguna Pół­ nocnego Behounek wykonał cenne pom iary naukow e (później uzupełnił je swym i pomiarami z w ypraw y Nobilego w roku 1928), które przyczyniły się do odkrycia tzw. efektu szerokości geograficznej w prom ieniow aniu kosmicznym. Prowadził system atyczne obserwacje jonizacji i prom ienio­ twórczości w atmosferze; pom iary w ykonywał już podczas swej podróży z Pragi do bazy w ypraw y w Kingsbay na Szpicbergenie i w sam ej bazie. Jego przyrządy umieszczono też na pokładzie sterow ca Norge, gdzie po­ m iaram i zajął się uczestnik zaplanowanego przelotu n ad Biegunem Pół­ nocnym Finn M almgren. Wyniki pomiarów opublikował w roku 1926 w czasopiśmie „Journal de Physique et le R adium ” 23 oraz wspólnie z M almgrenem w „Protokołach Akademii P ary sk iej” 24. W roku 1929 praca ta stała się podstawą habilitacji Behounka na U niw ersytecie K a­ rola w dziedzinie promieniotwórczości i elektryczności atm osferycznej. Ponieważ wnioski dotyczące efektu szerokości geograficznej w prom ienio­ w aniu kosmicznym w ynikające z pomiarów Behounka były zaskakujące 2S,

21 List obecnie znajduje się w Archiw um Prezydenta CSRS.

22 W związku z tym w liście M. Curie do F. Behounka z 20 II 1926 (Archiwum ĆVUT, fond F rantiśka Behounka. Korespondencja, uczona pisze: [...] J ’ai e x a m in é [M. Curie] avec M lle C urie les p o ssibilités en ce qui concerne le p o lo n iu m dont vous a v e z besoin. Je ne puis vous p ro m e ttre p our u n e date prochaine la q u a n tité que vous d ém andez. N ous tro u v ero n s ce rta in em en t 5 o u 6.000 U.E.S. à v o u s e n ­ vo yer, m ais je ne p u is dès a u jo u rd ’hui v o u s p ro m e ttre p lu s car cela dépendera de la p ossibilité de récupérer le p o lonium qui est a c tu e lle m e n t en service pour des tr a v a u x en tra in [...].

28 F. B ë h o u n e k: R echerche sur l’élec tric ité et la ra d io a c tiv ité de l’a tm o ­ sphère a u S pitzberg. „Journal de Physique et R adium ” 1927 s. 161—181.

24 F. M a l m g r e n , F. B ë h o u n e k : M esures de la co n d u c tib ilité l’elec tri- que de l’atm o sp h ère dans la région de Pole Nord. „Comptes rendus de l’A kademie Sciences P a ris” 1927 s. 118*5—1187.

25 W brew wszelkim oczekiwaniom okazało się, że od około 60° szerokości geo­ graficznej gęstość strum ienia cząsteczek prom ieniow ania kosmicznego w atm osfe­ rze i ich energia w zasadzie nie zmienia się. Zob. też S b o rn ik re fe ra tu ze se m i- n â fe vën o va n é h o n e d o z itÿ m 80. n a ro zen in â m a k a d e m ik a F. B éh o u n k a , ko n a n é h o 27. fijn a 1978 v Praze. P rah a 1979.

(9)

E. TëS inskd

na początku praca Behounka przyjęta została z niedowierzaniem i czeka­ no na kolejne potwierdzenie tego efektu. Zapewne dlatego Behounek zwrócił się do Marii Curie, cieszącej się w dziedzinie promieniotwórczości ogromnym autorytetem , z prośbą o ocenę tej pracy. M aria Curie dołą­ czyła swą opinię do listu z 23 grudnia 1927 r. Pomimo iż pozytywnie w niej oceniła metodykę, opracowanie danych i głęboką analizę teore­ tyczną wyników, co do samych wniosków, w ynikających z badań, nie zajęła jednoznacznego stanow iska 26.

C harakter przeważnie naukow o-organizacyjny ma urzędowa korespon­ dencja pomiędzy M arią Curie a Państw ow ym Instytutem Radiologicznym w Pradze. Jej przedm iotem były, na przykład, spraw y związane z kon­ trolnym i pomiarami czechosłowackich wzorców promieniowania oraz uzy­ skanie po raz w tóry czechosłowackiego wzorca radowego. Przykładem są listy M. Curie z 16 II 1925 i 17 IV 1925 adresowane do Vaclava Fe- lixa, dyrektora Państwowego In stytu tu Radiologicznego w latach 1921— 1933 (zob. A neks poz. 4 i 5) 27.

Oficjalnym ukoronowaniem kontaktów czechosłowackiej nauki z Ma­ rią Curie była jej w izyta w Czechosłowacji w czerwcu 1925 r., odbyta na zaproszenie rządu czechosłowackiego. Nawiązywała do pobytu M. Skło- dow skiej-Curie w Warszawie, gdzie uczona uczestniczyła w położeniu kam ienia węgielnego pod In sty tu t Radowy. Była to pierwsza i jedyna w izyta M. Curie w Czechosłowacji. W 1912 r. znalazła się M. Curie, co praw da, w śród w ybitnych osobistości zagranicznych zaproszonych na VI Kongres Radiologiczny (kongres poświęcony był elektroterapii ogólnej i medycznej oraz radiologii) — zorganizowany w Pradze w dniach 3—9 października 1912 r. — lecz z przyczyn zdrowotnych nie mogła na kongres przybyć. W yjaśniła to w liście z 19 m aja 1912 r., adresow anym do prze­ wodniczącego kom itetu organizacyjnego, profesora Juliusa Stoklasy (zob. ryc. 2 ) 28.

Przew odnikiem pani Curie podczas jej w izyty w Czechosłowacji w ro­ ku 1925 był F. Behounek. Oprócz imprez oficjalnych — wśród których znalazło się przyjęcie M. Curie przez ówczesnego prezydenta republiki

2* A rch iw u m ĆVUT. F ond F ra n tis k a B ëhounka. K orespondencja. W opinii n a zakończenie stw ie rd z a się: [...] Il e st d iffic ile d e se p ro n o n cer su r l’issu e fin a le

d e c e tte d iscu ssio n [o pochodzeniu p ro m ie n io w an ia kosm icznego] car la d o c u m e n ­

ta tio n e x p é r im e n ta le e st en co re in s u ffisa n te . O n p e u t, c e p e n d a n t, re c o n n a ître qu e l'e x a m e n d u p r o b lè m e , M. B ëh o u n ek a a p p o r té une m é th o d e s c ie n tifiq u e q u i e st e n tiè r e m e n t a son h o n n eu r [...].

27 A rch iw u m In s ty tu tu do S p ra w B ad an ia, P ro d u k c ji i W y k o rzy sty w an ia R a ­ dioizotopów . L isty o p u b lik o w a n e są m. in. J. Z a h â l k a : S ed e sâ t let Ü sta vu pro

v ÿ z k u m , v ÿ ro b u a v y u z itu radioisotopü. „R adioisotopy” 1979 s. 928—929.

28 L ist te n opublik o w an o w P a m d tc e p ro fe so ra Ju lia S to k la sy . S ou bor p r is p ë v k û

jeh o p fd te l a sp o lu p ra c o v n ïk û . P ra h a 1937 s. 501. Ryc. 2 je st re p ro d u k c ją w g te j p u b lik a cji.

(10)

Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 517

T. G. M asaryka w jego podpraskiej rezydencji w Łanach, uroczysta ko­ lacja w ydana na jej cześć przez m inistra robót publicznych w Domu Re­ prezentacyjnym m. st. Pragi i inne im prezy — M. Curie odwiedziła głów­ ne placówki naukow e czechosłowackiej radiologii: Państw ow y In sty tu t Radiologiczny w Pradze i stację gospodarczo-fizjologiczną przy Czeskiej Wyższej Uczelni Technicznej, kierow aną przez J. Stoklasę 29. Zwiedziła też urządzenia wydobywcze i w ytw órnię radu w Jachymowie. Poza tym zaw itała do K arlovych Varów i Chebu. Z pobytu M. Curie w Czechosło­ w acji zachowało się kilka fotografii i zapis filmowy. Z pobytu jej w y­ płynęły też nowe obustronne zobowiązania: o dostawach próbek z Jachy- mova, o konsultacji procesów produkcyjnych jachymovskiej w ytw órni substancji promieniotwórczych i inne, które później pojaw iają się w kon­ tynuow anej korespondencji.

Istnieje też kilka listów M. Curie o charakterze czysto kurtuazyjnym . Są to odpowiedzi na zaszczyty naukowe i tow arzyskie przyznaw ane jej przez różne instytucje. Listy te stanow ią jednak tylko m argines poważ­ nej korespondencji naukowej.

Jest możliwe i prawdopodobne, że dalsze badania dostarczą nam no­ wych przykładów korespondencji naukow ej pomiędzy M. Curie a nauką czechosłowacką, które uzupełnią obraz osobowości M arii Skłodowskiej- -C urie i wzbogacą spojrzenie na rozwój czechosłowackiej radiologii. Z obu tych punktów widzenia byłoby rzeczą interesującą i pożyteczną zapoznać się też z korespondencją przedstawicieli czechosłowackiej nauki adreso­ w aną do Marii Skłodowskiej-Curie.

* *

*

Na zakończenie przypadł mi w udziale m iły obowiązek podziękowa­ nia odpowiedzialnym pracownikom w ym ienianych w tekście archiwów za łaskawe udostępnienie zbiorów z korespondencją M. Skłodowskiej-Cu­ rie. Pragnę zachować ich życzliwość. Niemniej szczerze dziękuję doc. drowi hab. Jerzem u Róziewiczowi z In stytu tu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN za zachętę do napisania tego artykułu i za pomoc przy jego opublikowaniu w języku polskim.

Z języka czeskiego przełożył: Leon Kuciński

Weryfikacja tłumaczenia i recenzja artykułu: Jerzy Róziewicz

A rtykuł w płynął do redakcji we w rześniu 1987 r.

29 J. S to k la sa ze sw ym i w sp ó łp raco w n ik am i za jm o w ał się t u m. in. w pływ em prom ieniotw órczości n a ko m ó rk i ro ślin n e i zw ierzęce oraz n a p rze b ieg a jąc e w nich procesy.

(11)

518 E. TëSin sk â

A N EK S [1]

F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R adium

L a b o ra to ire C u rie

1, R ue P ie rre C urie, P a ris 5e

P a ris le 29. J a n v ie r 1924 M onsieur le C onseiller M ayer D ire c te u r G én éral des M ines a u M in istère des T ra v a u x P ublic M onsieur le D irecteu r,

A la suite d ’u n e co rrespondance q u i a eu lie u fin 1922, vous avez b ie n voulu m ettite à la d isposition de m on L ab o rato ire , 336 kgs de su lfa te c o n ten a n t des te rre s ra re s e t l’ac tin iu m et p ro v e n a n t de la pech b len d e de St. Jo ach im stal.

L es éc h an tillo n s de ce su lfate que vous avez b ie n v oulu m e fa ire p a rv e n ir m ’o n t p a r u trè s in té re ssa n ts, d ’ap rè s l ’é tu d e p ré lim in a ire que en a été faite.

J ’e sp ère a v o ir m a ite n a n t le m oyen d ’e ffe c tu e r le tra ite m e n t de la to ta lité de c e tte m a tiè re , e t je vous se ra is trè s rec o n n aissan te de bien vou lo ir d o n n er des o rd re s p o u r que l’ex p é d itio n m ’e n soit fa ite au ssitô t que possible.

L e p re m ie r tra ite m e n t n e p o u v a n t ê tre fa it d an s m on L ab o rato ire , je d ési­ r e r a is que le p ro d u it soit a d re ssé d ire c te m e n t à l ’U sine A rm et de L isle à No- g e n t-su r-M a rn e , où je dispose d ’un p av illo n destin é a u x tra ite m e n ts de m a tiè re s qui a p p a rtie n n e n t à m on L ab o rato ire .

A gréez, je vous p rie, M onsieur le D irec teu r, l ’a ssu ra n c e de m es sen tim en ts les plus distingués.

M. C urie

P.S. A dresse p u o r l ’exp éd itio n : U sine A rm et de Lisle, ru e H oche, N o g en t-su r-M arn e. P riè re d ’in d iq u e r su r le colis* p o u r M. C urie

[2]

F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R adium

L a b o ra to ire C u rie

1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)

•Paris, le 21 ju illet 1921 N ote s u r le tra v a il de M r. F. BËH OUNEK

p e n d a n t l ’année scolaire 1920—21 M r F. BËH O U NEK a d ’abord suivi les cours e t les m a n ip u la tio n s à l’In s titu t du R adium . Il s’e s t ainsi m is au c o u ra n t des m éthodes de tr a v a il em ployées en r a ­ dioactivité.

I l a com m encé e n s u ite u n e re c h e rc h e s u r u n s u je t q u e je lu i ai proposé. C e tte rec h e rc h e a v a it po u r b u t d ’é tu d ie r avec soin les courbes de d écroissan­ ces du c o u ra n t d ’io n isatio n p ro d u it p a r l ’ém an a tio n e t ses p ro d u its de tra n s fo r­ m atio n , a fin de co n trô le r l ’ex isten ce de c e rtain e s anom alies qui a v a ie n t été ob­ servées a n té rie u re m e n t.

M r B ëhounek a ex é cu té ce tra v a il avec b e a u co u p de soin; il a obten u q u e l­ ques ré s u lta ts in té re ssa n ts, m ais il co n v ie n d ra it ce p en d a n t de les co m p léter a v a n t d ’en fa ire l ’o b je t d ’u n e publication.

I l se ra it d ésira b le que M r B ëhounek p û t re p re n d re ce tr a v a il a p rè s les v a ­ cances p o u r o b te n ir des ré su lta ts définitifs.

L e D ire c te u r du la b o ra to ire. M. C u rie

(12)

Z za c h o w a n e j w C z e c h o s l o w a c j i k o r e s p o n d e n c ji M. S k l o d o w s k i e j - C u r i e

519

*

[3]

F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R ad iu m

L a b o ra to ire C urie

1, R ue P ie rre -C u rie , P a ris (5e)

P a ris, le 30 N o v em b re 1921 M onsieur,

J ’a i re ç u v o tre le ttr e d u 26 N ovem bre, e t je vous co n firm e q u e vous p o u rre z re v e n ir à m on L a b o ra to ire p o u r y re p re n d re vos ex p é rien c es, dès q u e vous aurez, o b te n u l ’au to risa tio n de v o tre G ouv ern em en t.

Recevez, M onsieur, m es sa lu ta tio n s sincères.

M. C u rie [4]

F a c u lté des Sciences de P a ris In s titu t du R a d iu m

L a b o ra to ire C u rie

1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)

P a ris le 16 F é v rie r 1925 M o n sieu r F e lix

D ire c te u r de

l ’In s titu t du R a d iu m de P ra g u e M onsieur,

J e suis to u te disposée à fa ire e ffe c te u r les m e su re s de v o tre é ta lo n de r a d iu m q u e vous pouvez nous fa ire p a rv e n ir dès à p ré se n t, en le co n fia n t, si possib le, à u n e p ersone sû re q u i le tra n s p o r te ra e t n ous le re m e tr a d ire c te m e n t c e n tre u n reçu.

V euillez a g ré er, M onsieur, l’a s su ra n c e de m es se n tim e n ts distingués. M. C u rie [5]

F a c u lté des Sciences de P a ris In s titu t du R ad iu m

L a b o ra to ire C urie

1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)

P a ris le 17 A v ril 1925

M onsieur le P ro fe ss e u r Feli-[xJ D ire c te u r de l’I n s titu t

du R a d iu m de P ra g u e M onsieur,

J e n ’ai p u rép o n d re p lu s tô t à v o tre le ttr e a y a n t été ab sen te de P a ris p e n d a n t q u elq u e temps.

P o u r ce q u i e s t de la c o n c e n tra tio n d u sel, je crois que la p e tite p ro p o rtio n de b a ry u m conten u e d an s vos éta lo n s ne p e u t p ro d u ire d ’in flu e n c e n o ta b le s u r les m esures. P o u r ce q u i est du m onde de fe rm e tu re du sel, il m ’est d ifficile d ’a p ­ p ré c ie r l ’effect seco n d aire e t l’effec t d ’a b so rp itio n du bouchon, e t je cra in s d e n e p o u v o ir fa ire la co rrec tio n nécessaire. C e p an d a n t, si vos m e su re s co n c o rd aie n t avec celles de V ienne on p o u rra it p ro b ab le m en t co n clu re que la co rrectio n e s t de peu d ’im p o rta n ce c a r les dispositifs e x p é rim e n ta u x n e sont sans d o u te pas les m êm es à V ienne e t à P aris.

J ’a u to rise ra is b ie n v o lo n tiers M. B ëhounek à a s siste r a u x m e su re s à f a ire s u r ■vos étalo n s. L es m e su re s s e ra ie n t fa ite s p a r l ’em ployée ch a rg é d u S erv ice des m esu res, M adem oiselle G ala b e rt, sous m a su rv e illa n c e p erso n u elle. E lles d e m a n ­

(13)

520

E. T ë s in s k â

d e ra ie n t au m oins u n e sem aine. Les fra is d ’étalo n n a g e a v a ie n t été fixé p a r la C om ission à 250 fran cs.

Q u an t à la d ate à la q u elle les m esu res p o u rra ie n t ê tre effectu ées je ne la d é s ire ra is p as tr è s proche, ca r n o tre S erv ice de m esures est en ce m om ent s u r ­ ch a rg é de tra v a il, e t q u e la co m p araiso n des étalo n s d em an d e u n soin trè s p a r ­ tic u lie r. J e p ré fé re ra is donc vous in fo rm e r d ’ici q u elq u e te m p s su r nos possi­ b ilité. J ’esp ère q u e ce r e ta rd n ’a pas d ’in c o n v en ie n ts p o u r vous p uisque vous avez d é jà les m e su re s de V ienne.

V euillez a g ré er, M onsieur, l ’assu ra n c e de m es se n tim e n ts d istingués. M. C u rie

(14)

Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s lo w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k lo d o w s k i e j - C u r i e

521

F A C U L T É D E S S C I E N C E S D E P A R I S IN S T IT U T DU RADI UM n . ,

----

P o rn , Ic

23 Décembre

,92 7 L A B O R A T O I R E C U R I E 1, R u e P ic r re - C u r ie . P a r i s (5*) T i 'l, ( i o I I K I . I S S

Monsieur BSHOUNEK

Pr é p a rateur

P R AG U E- PODOLI-SAWATORXUM

(Tchécoslovaquie)

Cher Monsieur*

Je vous envoie, ci-joint,la-

petite note a ' ap préciations sur vos tra­

vaux, iue vojts a ‘

ave*, demandée . J»es­

père nu'elle suffira pour le but pro­

posé. S ’

il n'en était prs ainsi, v euil­

les

d

'en informer et je vous en enverrais

une autre tprùs les vacances du Jour de

1 'An .

Je désirerais avoir votre o-

pinion sur l 'élèctroinètre Wulf dont vous

vous êtes servi

:

sensibilité au poten­

tiel, sensibilité à la charge, chambre

d'ionisation d '

t

c c o o p a g n e s e n t , stabilité.

Je vais peut-être acheter cet instruisent

et vous prie de aie dire à quelle Maison

je dois »'adresser pour en obtenir li­

v raison et quel en est le p r i x .

Veuilles agréer, Cher M o n ­

sieur, l'assurance de aes meilleurs sen­

timents .

(15)

522

E. T è i i n s k â

FACULTÉ DES SCIENCES DE PARIS

J ÿ , lïitr C u u k r L A b O H A T O m E d* n m m m ctstnAhE J ta r ij-, le .-vY ... / <fy* s > ^ ta^JP t . / j f j t /* * 7 l r * . Ci»*, (/ * ^P-e- «-4fc4 ^ •’ A< * -r^ ststo*-* • , ^«-«h ^ < c A 2

/Ï+4UU** O ^ < ^ér /<• *É<su&d£e* / ayk**«

* S y**~ *^A» r5«=-" — W Ü Gjy+t-âru V«*# ^.«UÆ^iîfy .. <Â*~ ^ /^/'2< uy ^ O ' */ 4L* tt4BU^»# ^2» *u*£~ <+0°* •^4__ ^ ^ +V«rjU+ -&L*/ S^Z* -«„«..«■ -fft, t ,<fr4ü / <fW^ OL&zt ^ /£^K-# s2sy\*'~*i

Cytaty

Powiązane dokumenty

The values of the pressure coefficient Ka in the active limit state were the basis for estimating the effect of increasing the load capacity and calculating the shear

Geneza i rozwój formacji policyjnych w Polsce od początków państwowości do czasów księstwa warszawskiego Kultura Bezpieczeństwa... Nauka – Praktyka – Refleksje Nr 24,

[r]

Przedstawił on tu zarys general­ nego programu rozwojowego Muzeum, w którym będą również uwzględnione zagad­ nienia historii techniki, szczególnie jednak

Dla uczazenia setnej rocznicy urodzin, iwybitnego polskiego geofizyka „Przegląd Geofizyczny” zamieścił w mrze 1/1962 artykuł M au rycy Pius Rudzki zawierający

Laboratoria Wydziału Chemii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej zostały zmodernizowane i wyposażone w aparaturę naukowo-badawczą oraz utworzono nowe, specjalistyczne

Także dla osób nigdy niezwiązanych z KUL Pani Profesor była najwyższym autorytetem naukowym i niedościgłym wzorem posługiwania się piękną polszczyzną, a także godnym

wnego jest odwrotna sytuacja z liczebnością kobiet zamężnych w stosunku do m ężczyzn żonatych, m ianowicie na wsi mieszka znacznie więcej kobiet zamężnych niż