Emilie Tësinskâ
(P rah a)
Z ZACHOWANEJ W CZECHOSŁOWACJI KORESPONDENCJI MARII SKŁODOWSKIEJ-CURIE
Niewielka część obszernej korespondencji M arii Skłodow skiej-Curie znajduje się w archiwach czechosłowackich. Z jednej stro n y jest to skrom ny ilościowo, lecz bardzo w ażny m ateriał źródłowy do dziejów cze chosłowackiej radiologii, naśw ietlający kontakty nauki czechosłowackiej z nauką światową, z drugiej zaś strony m am y do czynienia z istotną czę ścią korespondencji naukow ej Marii Skłodowskiej-Curie, zasługującą n a uwzględnienie w zbiorowym w ydaniu tej korespondencji.
Zam iarem tego artykułu nie jest prezentacja pełnego w ykazu listów M arii Skłodowskiej-Curie znajdujących się w Czechosłowacji, już choćby dlatego, że zestaw listów, na którym arty k u ł został oparty, jest niekom pletny. Chodzi raczej o to, żeby za pomocą przykładów z dotychczas zgromadzonej korespondencji i w naw iązaniu do rozw oju czechosłowa ckiej radiologii wspom niane listy udokum entow ać oraz przedstaw ić ich charakter, a także podać miejsce, w których są przechowywane.
Zachowaną w Czechosłowacji korespondencję M arii Curie podzielić można na kilka grup według tem atu i adresatów, do których była skie rowana; podział ten w znacznej mierze odpowiada również rozmieszcze niu korespondencji w zbiorach kilku archiwów. Jedną grupę tw orzą listy poświęcone dostawom ru dy uranow ej z Jaehym ova, bądź pozostałościom powstałym po przerobie rudy przy produkcji farb uranow ych. Korespon dencja ta sięga jeszcze czasów monarchii austro-w ęgierskiej. Pierw szą dostawę, do tej pory bezwartościowego odpadu, z Jaehym ova małżonko wie Curie otrzym ali w roku 1898. Dzięki poparciu prezesa w iedeńskiej akademii nauk, Edw arda Suessa, decyzją rządu wiedeńskiego przesłano im wyłącznie za cenę kosztów przewozu 100 kg jachymovskich odpa dów. Z tych resztek, w skutek przerobu w zasadzie pozbawionych uranu, małżeństwo Curie w raz z G ustave Bém ontem jeszcze w ty m sam ym roku
510 E. TéÈinskâ
w yodrębnili dwa nowe silnie promieniotwórcze pierw iastki: polon i rad *. Później małżonkowie Curie składali dalsze zamówienia na jachymowską rudę uranow ą lub jej odpady. K orespondencja z tym związana przecho wywana jest obecnie w C entralnym Archiw um Państw ow ym w Pradze (Statni ustfedni archiv — w skrócie StJA).
W roku 1918 jachymovskie kopalnie ru d y uranow ej i h u ty przeszły pod zarząd nowo powstałego niepodległego państw a czechosłowackiego. Ponieważ w czasie pierwszej w ojny światowej wydobycie spadło, dostawy za granicę w pierwszych latach powojennych ograniczono. Na późniejszy okres odłożono też realizację prośby francuskiego M inisterstw a Odbu dowy Przem ysłu (de la Reconstitution industrielle) o nadesłanie kilku ton jachymovskiej rud y uranow ej. Prośbę tę przedłożono rządowi czechosło wackiemu na początku roku 1919 za pośrednictwem ambasady czecho słowackiej w Paryżu. Inicjatorką tego kroku była M aria Curie. Rudę miano w ykorzystać do produkcji radu dla centralnego in sty tu tu radiolo gicznego, którego powołanie było częścią projektu stw orzenia we Francji przem ysłu substancji promieniotwórczych. P ro jek t rozpatryw any był przez specjalny kom itet doradczy francuskiego M inisterstw a Odbudowy Przem ysłu. Członkiem kom itetu była m.in. M aria Curie, która zapropo now ała podjęcie próby uzyskania kilku ton ru d y uranow ej „drogą przy jacielskiego porozumienia z rządem czechosłowackim”. Do prośby dołą- • czono ofertę interesującą z punktu widzenia początków organizacji cze chosłowackiej radiologii: „Na w ym ianę i w celu zacieśnienia przyjaciel skich kontaktów pomiędzy F rancją a ziemiami czechosłowackimi Madam Curie byłaby chętna przyjąć do swego laboratorium pracowników nau kowych Waszego kraju. Uzyskałaby też dla nich kilka stypendiów ” 2.
Jako przykład „handlow ej” korespondencji Marii Curie z Czechosło
1 O o d k ry ciu w blen d zie sm olistej polonu i ra d u , n ow ych silnie p ro m ie n io tw ó rcz y ch p ie rw ia stk ó w , u k az ały się in fo rm ac je w n a s tę p u ją c y c h p u b lik acjach : P. C u r i e , M. C u r i e : S u r un e su b sta n c e n o u v e lle r a d io -a c tiv e , co n ten u e dans
la p e c h b le n d e . „C om ptes ren d u s de l’A cadém ie des Sciences P a r is ” 1898 Vol. 127 s. 175—178; P. C u r i e , M. C u r i e , G. B é m o n t : S u r un e n o u v e lle su b sta n ce
■fortement r a d io -a c tiv e , co n ten u e d a n s la p e c h b le n d e . Tam że s. 1215— 1217. N a k o ń cu in fo rm a c ji o o d k ry ciu ra d u , pod k resk ą , um ieszczono n a s tę p u ją c e podziękow a nie Ê. Suessow i, k tó re rów n ież w y ja ś n ia pochodzenie użytego surow ca:
Q u ’il nous so it p e r m is d e r e m e r c ie r ic i M. S u e ss, C o rre s p o n d a n t d e l’In s titu t, P r o fe s se u r à l’U n iv e r s ité d e V ien n e. G râ ce à son b ie n v e illa n te in te r v e n tio n , nous a v o n s o b te n u d u g o u v e r n e m e n t a u tr ic h ie n l ’e n o vi, à titr e g ra c ie u x , d e 100 k g 'd’un
ré s id u d e tr a ite m e n t d e p e c h b le n d e d e J o a c h im sta h l, n e c o n te n a n t p lu s d ’uran e, m a is c o n te n a n t d u p o lo n iu m e t d u ra d iu m . C et e n v o i fa c ilite r a b ea u co u p n os r e ch e rc h e s (s. 1217—1218).
2 SÜA. F ond Ü Sp, 1919, inv. ć. 398, k a rt. 5. 2, sign. 1818. Z acytow ano w edług odpisu czeskiego p rz e k ła d u listu. O znaczenia zbiorów a rc h iw aln y c h zachow ujem y o ry g in aln e, sto so w an e w C zechosłow acji. P rz y czym : fo n d = zbiór, inv. ć. = n r in w e n ta rz a , k a rt. &. = n r teczki (pudła), sign. = sy g n a tu ra .
Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 511
w acją załączamy odpis jej listu (zob. A n eks poz. 1, list z 29 I 1924) do radcy ministerialnego, dyrektora generalnego państw ow ych kopalń i h u t przy M inisterstwie Robót Publicznych, O. M a y e ra 3. Pani Curie prosi w nim — powołując się na uzgodnienia z roku 1922 — o dostarczenie 336 kg pozostałości siarczanów, zaw ierających pierw iastki ziem rzadkich i aktyn. Przesyłka miała być adresow ana bezpośrednio do fabryki A r- m eta de Lisie w N ogent-sur-M am e, gdzie M. Curie otrzym ała pomiesz czenia do prowadzenia badań naukowych. W liście z 26 III 1924 Państw o w y Zarząd K opalń (Statni bańska sprava) w Jachym ovie inform uje panią Curie, że dostawa została w ysłana w m arcu tegoż roku 4.
P rzy realizacji zamówień dla Laboratorium Curie i załatw ianiu spraw urzędowych, związanych z dostawami często pomagał „czechosłowacki uczeń” M arii Curie, jeden z czołowych organizatorów czechosłowackiej radiologii, F rantiśek Behounek. W związku z tym problem atyce dostaw jachymovskiej rudy, odpadów i próbek, tow arzyszy bogata koresponden cja między M. Curie a F. Behounkiem, którą ze względu na jej zasadni czy ch arakter zaliczyć należy do korespondencji naukow ej i naukow o-or- ganizacyjnej, dokum entującej kontakty naukowe pomiędzy czechosło wacką radiologią a M arią Curie.
Inicjatorem naw iązania kontaktów naukow ych czechosłowackiej r a diologii z M arią Curie był prawdopodobnie Bohumir K ućera (1874— 1921), profesor fizyki eksperym entalnej na U niw ersytecie K arola w P r a dze, k tó ry sam aktywnie pracow ał nad problem atyką promieniotwórczo ści. W roku 1906 w „Physikalische Z eitschrift” ukazała się w spólna praca B. K ućery i B. Maska poświęcona badaniom prom ieniow ania radiotelluru (polonu) 5. Omówiono w niej także niektóre w yniki badań naukow ych M arii Curie. Zaprezentowano też m.in. nowe w yjaśnienie zjawiska tzw. zam iany osłon, opisanego przez M. Curie w roku 1900 6. P raca spotkała
* SÜA. F o n d ÜSp, 1924—2&, inv. ć. 208, 6. j. 805/7368. L is t o p u b lik o w a ła L. K u b ä t o v a : P ra m e n y k b ä n sk e ćin n o sti v J a c h y m o v e . „S b o rn ik p ro d ś jin y p firo d n ic h v§d a te c h n ik y ” P ra h a 1967 t. 12 s. 297.
4 „P ań stw o w y Z arząd K o p alń w Jach y m o v ie in fo rm u je M. C urie, że n a p o d sta w ie p o lecenia M in iste rstw a R obót P u b liczn y ch w y sy ła n a a d re s fa b ry k i sześć paczek o w adze n e tto 268 kg z zam ów ionym i siarczan am i. SÜA. F ond ÜSp, 1924— 26, inv. ć. 398, k a rt. ć. 202, sign. 805.
5 B. K u c e r a, B. M a s e k : Ü b er d ie S tr a h lu n g d e s R a d io te llu rs I., II., III. „P h y sk a lisc h e Z e itsc h rift” 1906 s. 337—340, 630— 640, 650—654. P ra c ę tę o p u b lik o w ano n a jp ie rw w ję zy k u czeskim . Zob. B. K u ć e r a , B. M a ä e k : S tu d ie o zd r e n i
ra d io te llu ru I., II. „R ozpravy C eske ak a d em ie cis. F ra n tiś k a Jo se fa p ro vedy, slo
-vesn o st a umend” tr. II., 1906 ć. 5 i 35 ss. 11 i 26.
9 M. C u rie zaobserw ow ała, że p rą d jo n iz ac y jn y w y w ołany w kom orze jo n i z a cy jn ej prom ien io w an iem a, k tó re p rze d w ejściem do ko m o ry przeszło p rze z d w ie cien k ie sty k a ją c e się ze sobą osłony, po zm ianie k o lejn o ści osłon (w s to su n k u do k ie ru n k u p rom ieniow ania) zm ien ia się. Z jaw isko to sc h a ra k te ry z o w a ła ja k o sk u te k tra n sfo rm a c y jn e g o d ziała n ia osłon n a p rom ieniow anie. Je g o isto ty 17 — K w a r t . H N iT 2/88
512 E. TeSin sk ä
się z odzewem bezpośrednio na łam ach czasopisma 7 i podobno zaowoco w ała też osobistą korespondencją pomiędzy B. K ućerą a M. Curie 8. I choć korespondencji te j na razie nie możemy bezpośrednio udokumentować, jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że znacząca praca K ućery i Maska była M. Curie znana.
Bezpośrednie kontakty naukowe z M arią Skłodowską-Curie, udoku mentowane bogatą korespondencją, nawiązał później F rantiśek Behounek (1898—1973). Do zainteresow ania Behounka promieniotwórczością przy czynił się właśnie B. K ućera, jego wykładowca fizyki na Uniwersytecie Karola. W roku 1920, jeszcze przed ukończeniem studiów uniw ersyteckich, Behounek uzyskał z M inisterstwa Szkolnictwa i Oświaty Narodowej jed no ze stypendiów rządu francuskiego (5000 franków fran cu sk ich )9 na badawczy pobyt we F rancji od listopada 1920 r. do końca sierpnia roku 1921. W ybrał Laboratorium Curie w paryskim Instytucie Radowym. P ro fesora K ućerę poprosił o list polecający do pani Curie, k tóry miał mu pomóc (i podobno rzeczywiście pomógł) w przyjęciu go do pracy w La boratorium 10. O pobycie i pracy naukow ej Behounka w Laboratorium Curie najlepiej świadczy opinia Marii Curie w ystaw iona Behounkowi przed końcem jego pobytu (nosi datę 21 VII 1921), prawdopodobnie prze znaczona dla M inisterstwa Szkolnictwa i Oświaty Narodowej (zob. A neks poz. 2)
Staż Behounka w Laboratorium Curie miał norm alny przebieg. Pod
je d n a k nie w y jaśn iła. K u ć e ra i M asek w sw ej p racy pośw ięconej prom ien io w an iu ra d io te llu ru objaśnili to zjaw isko, w ychodząc z założenia, że p ro m ie n io w an ie p rze chodząc przez m a te rię za ła m u je się i ro zp rasz a (przypuszczenie to p rec y z u ją angiel skim te rm in e m sc a tte rin g of th e a -r a y s) ty m b ard ziej, im w yższy je st cięż ar ato*- m ow y śro d o w isk a rozpraszającego. R ozpraszanie się cząsteczek a podczas p rz e chodzenia przez m aiterię nieco później b ad a li H ans G eiger i E rn e st M ardsen, w y n ik i zaś ty c h b a d a ń posłużyły E rn e sto w i R u th erfo rd o w i do o p rac o w a n ia p la n e ta rn e g o m odelu atom u.
7 Zob. E. M e y e r : D ie A b so rp tio n d e r a -S tra h le n vo n R a d io te llu r (R a d iu m F)
in M eta llen . „P h y sk a lisc h e Z e itsc h rift” 1906 s. 917—920; B. K u ć e r a ; Z e rstreu n g
d e r a -S tr a h le n in M eta llen . E in ige B e m e rk u n g e n z u m A u fs a tz d e r H e rrn E dgar M e y e r. T am że 1907 s. 103— 107.
8 W zm ianki o osobistej k o resp o n d e n cji pom iędzy B. K u će rą a M. C u rie po ja w ia ją się w e w spom nieniach osób im w spółczesnych, sk ąd tra f iły do k ilk u oko licznościow ych a rty k u łó w pośw ięconych K ućerze. B ezpośredniego p o tw ie rd z en ia te j k o resp o n d en cji nie u d ało się je d n a k znaleźć.
9 C hodziło o sty p e n d ia przeznaczone p rzede w szy stk im d la stu d iu ją c y c h język fra n c u sk i. O uzy sk an iu sty p en d iu m b a rd z ie j szczegółowo zob. S a k a d e m ik e m B e -
h o u n k e m o je h o ń lo ze v h is to rii naH ra d io lo g ie a r o li n a h o d y a r o m a n tik y v je h o ii v o t e . „C eskoslovensky casopis pro fy z ik u ” S ekce A 21, 1971 s. 433—437.
10 O braz p rac y n au k o w ej i życia w L a b o ra to riu m C u rie m a lu ją liczne póź n iejsze w sp o m n ie n ia F. B ehounka.
11 A rc h iv Ćeskeho vysokeho ućeni te ch n ic k eh o (ĆVUT). F ond F ra n tiś k a B e hou n k a. K orespondencja. A neks poz. 2 je st odpisem opinii.
Z za c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ło d o w s k i e j - C u r i e 513
czas pierwszego trym estru uczęszczał na w ykłady M. Curie i odbywał praktykę radiologiczną. Dopiero po tym przystąpił do właściwej pracy naukowej. Jako tem at samodzielnej pracy M aria Curie zaproponowała Bëhounkowi zbadanie krzyw ej w yrażającej przebieg czasowy nasyconego prądu jonizacyjnego powstającego w zam kniętej komorze jonizacyjnej pod w pływem emanacji radu i produktów jego rozpadu. Głównym celem pracy było sprawdzenie istnienia pew nej anomalii w tym przebiegu, któ rą już wcześniej odkryła M. Curie, i ew entualne sprecyzowanie jej cha rakteru oraz w yjaśnienie przyczyn. Przeprowadzone przez Behounka po m iary potw ierdziły istnienie anomalii (odchylenia od teoretycznego prze biegu krzyw ej jonizacyjnej). Nadejście w akacji i koniec stypendium przerw ały pracę Behounka nad tym problemem. We wspom nianej opinii M. Curie w yraziła zdanie, że przed opublikowaniem w yniki badań nale żałoby uzupełnić (czyli wyjaśnić przyczynę anomalii). Opinię zakończyła słowami: Il serait désirable que Mr Behounek pût reprendre ce travail
après les vacances pour obtenir des résultats définitifs. Drugi pobyt Be
hounka w Laboratorium Curie trw ał od stycznia do lipca 1922 r. W m ię dzyczasie ukończył on studia na U niw ersytecie K arola i został asystentem w Państw owym Instytucie Radiologicznym Republiki Czechosłowackiej (Stâtni radiologicky ustav ôeskoslov. republiky v Praze). Na jego zapy tanie z 26 XI 1921, czy mógłby powrócić do Laboratorium i kontynuow ać rozpoczętą pracę, w liście M. Curie z 30 XI 1921 otrzym ał zapewnienie, że do Laboratorium może powrócić z chwilą gdy otrzym a zezwolenie od czechosłowackich organów państwowych (zob. A neks poz. 3 ) 12.
Podczas swego drugiego pobytu Behounek udowodnił, że anom alia spowodowana jest przemieszczaniem się i osadzaniem aktywnego osadu (rozpadowych produktów emanacji) w przestrzeni kom ory jonizacyjnej pod w pływem (wskutek dyfuzji) gazu (emanacji) i pola elektrostatycznego Wszystko to zmienia w arunki jonizacji, a zatem także w artości prądu jonizacyjnego wytw arzanego przez aktyw ny osad. Bardzo pozytywnie w ypadła końcowa ocena pracy Behounka dokonana przez M. Curie (dato wana 31 VII 1922). M. Curie stw ierdziła, że Behounek ma dobre zadatki do prowadzenia samodzielnej pracy naukow ej 13. W yniki badań opubliko wane zostały w roczniku czw artym „Journal de Physique et le R adium ” w 1923 r. 14 O tym, że praca Bëhounka została przez radiologów dostrze
12 Tamże. Aneks poz. 3 jest odpisem listu.
15 Tamże. W ocenie stw ierdza się: J ’ai ég a lem en t p laisir à dire q u ’il [B ehou nek] s’est m o n tré capable de p ren d re désorm ais l’in itia tiv e , en ce q u i concerne la direction d u tra va il, de com biner lu i m ê m e ses d isp o sitifs e x p é r im e n ta u x , de les e x éc u te r ou d ’en su rv e ille r l’ex é c u tio n à l ’atelier, en fin , de m e n e r à bien des séries de m esu res fa ite s avec beaucoup de soin et de précision et d ’en étu d ier1, les résu lta ts au m o ye n de considérations théoriques.
14 F. B ë h o u n e k : S u r une anom alie dans la décroissance de l’ém a n tio n d u ra d iu m en présence de son dép ô t actif. „Journal de Physique et R adium ” 1923
514 E. TëSin skd
żona, świadczy choćby obszerne jej omówienie przez Otto H ahna n a ła
m ach „Physikalische B erichte”. Podane przez Behounka w yjaśnienie przy czyn pow staw ania anomalii H ahn uznał za zadawalające 15.
Behounek jeszcze kilka razy na krótko odwiedzał Laboratorium Curie w Paryżu, zwłaszcza w związku z powołaniem do życia i budową w P ra dze Państwowego Instytutu Radiologicznego 16. Niezależnie od tych bez pośrednich kontaktów F. Behounek utrzym yw ał z M arią Curie stosunko wo regularną korespondencję17. Szereg listów M. Curie do Behounka znajduje się w zbiorach Archiw um Czeskiej Wyższej Uczelni Technicznej (Archiv ĆVUT) oraz w archiw um In sty tu tu do Spraw Badania, Produkcji i W ykorzystyw ania Radioizotopów (Üstav pro vyzkum, vyrobu a vyuzti radioizotopu)18.
P om ijając kilka wiadomości osobistego i rodzinnego charakteru przed m iotem tych listów są przede w szystkim zagadnienia związane z pracą badawczą. Oprócz w spom nianych już „spraw handlow ych” chodzi na przykład o koleżeńską pomoc. Tak w liście z 28 I 1922 M. Curie prosi Behounka o zdobycie szklanych zaworów do ap aratu ry doświadczalnej 1!\ W liście z 23 grudnia 1927 r. M. Curie zwraca się do Behounka z prośbą o podanie param etrów elektrom etru Wolfa, który m iała zam iar zakupić 20.
W korespondencji M. Curie z Behounkiem w ystępuje też spraw a przy gotowań i udziału Behounka w dwóch w ypraw ach do Bieguna Północne go: Roalda Amundsena, Lincolna Ellsw ortha i Umberto Nobilego w roku
15 „P hy sik alisch e B e ric h te ” 1923 s. 943.
18 P ań stw o w y In s ty tu t R adiologiczny R e p u b lik i C zechosłow ackiej fo rm a ln ie po w o łan y został do życia d ecyzją R a d y M in istró w z 8 sie rp n ia 1919 r. Je d n a k rz e czyw istą działalność rozpoczął dopiero po przezw yciężeniu początkow ych k o m p li k a c ji, przed e w szy stk im personalnego c h a r a k te ru (nagłe zgony pierw szych d y re k to ró w I n s ty tu tu : w ro k u 1920 Ju liu s a S uchego i w ro k u 1921 B. K ućery).
D la p rz y k ła d u celem trzyty g o d n io w eg o p o b y tu B eh o u n k a w L a b o ra to riu m C u rie w p aź d ziern ik u 1923 r. było p rze k o n su lto w an ie sp ra w zw iązanych z u zu p e łn ie n ie m a p a r a tu r y P ań stw o w eg o In s ty tu tu Radiologicznego o raz uzyskanie d la Cze chosłow acji pow tórnego m iędzynarodow ego w zo rca radow ego.
17 Z ac h o w ała się też k o resp o n d e n cja pom iędzy F. B ëhounkiem a I re n ą Jo - lio t-C u rie. D otyczy p rzew ażnie ich w sp ó ln y ch b a d a ń n a d o k reślen iem zasięgu p ro m ien io w an ia a R aC ; w y n ik i ty c h b a d a ń opublik o w an o w ro k u 1926. Zob. I. C u r i e , F. B ë h o u n e k : E tu d e d e la co u rb e d e B ra g g r e la tiv e a u x ra y o n s d u r a d iu m Cf. „ J o u rn a l de P h y siq u e e t R a d iu m ” 1926 s. 125—128.
18 I n s ty tu t do S p ra w B ad an ia, P ro d u k c ji i W y k o rzy sty w an ia R adioizotopów je st bezp o śred n im k o n ty n u a to re m działalności P aństw ow ego In s ty tu tu R adiologicz nego. Z m ianę nazw y w prow adzono w ro k u 1959.
19 A rc h iw u m ĆVUT. F ond F ra n tilk a B ehounka. K orespondencja. W liście s tw ie rd z a się: [...] S i v o u s v e n e z p ro c h a in e m e n t a P a ris, vo u s se r a it-il p o ssib le
d e m ’a p p o r te r q u e lq u e s r o b in e ts d e v e r r e , p a r tic u liè r e m e n t b ie n tr a v a illé s , p o u r m e s e x p é rie n c e s? N ou s a v o n s, en ce m o m e n t-c i, q u e lq u e s d iffic u lté s à n o u s en p r o c u r e r à P a ris d e tr è s s a tisfa isa n ts, e t p e u t- ê tr e en a v e z - v o u r s d a n s v o tr e p a y s [...].
Z z a c h o w a n e j w C ze c h o sło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 515
1926 oraz Nobilego w roku 1928. M aria Curie wagą swego auto ry tetu pomogła Bëhounkowi w uzyskaniu środków finansow ych na udział w w y praw ie Amundsena, Ellswortha i Nobilego. Listem z m arca 1926 r., adre sowanym bezpośrednio do ówczesnego prezydenta Czechosłowacji, Tom a sza G. M asaryka 21, zwróciła się o poparcie naukowego udziału B ehounka w w yprawie. W korespondencji z czasów przygotow ań do w ypraw y oma wiano m.in. spraw ę udostępnienia polonu z Laboratorium Curie do jed nego z przyrządów Behounka, służącego do pom iaru elektryczności atmo sferycznej (ładunku elektrycznego zawartego w jednostce objętości po w ietrza) 22.
Podczas w ypraw y Amundsena, Ellswortha i Nobilego do Bieguna Pół nocnego Behounek wykonał cenne pom iary naukow e (później uzupełnił je swym i pomiarami z w ypraw y Nobilego w roku 1928), które przyczyniły się do odkrycia tzw. efektu szerokości geograficznej w prom ieniow aniu kosmicznym. Prowadził system atyczne obserwacje jonizacji i prom ienio twórczości w atmosferze; pom iary w ykonywał już podczas swej podróży z Pragi do bazy w ypraw y w Kingsbay na Szpicbergenie i w sam ej bazie. Jego przyrządy umieszczono też na pokładzie sterow ca Norge, gdzie po m iaram i zajął się uczestnik zaplanowanego przelotu n ad Biegunem Pół nocnym Finn M almgren. Wyniki pomiarów opublikował w roku 1926 w czasopiśmie „Journal de Physique et le R adium ” 23 oraz wspólnie z M almgrenem w „Protokołach Akademii P ary sk iej” 24. W roku 1929 praca ta stała się podstawą habilitacji Behounka na U niw ersytecie K a rola w dziedzinie promieniotwórczości i elektryczności atm osferycznej. Ponieważ wnioski dotyczące efektu szerokości geograficznej w prom ienio w aniu kosmicznym w ynikające z pomiarów Behounka były zaskakujące 2S,
21 List obecnie znajduje się w Archiw um Prezydenta CSRS.
22 W związku z tym w liście M. Curie do F. Behounka z 20 II 1926 (Archiwum ĆVUT, fond F rantiśka Behounka. Korespondencja, uczona pisze: [...] J ’ai e x a m in é [M. Curie] avec M lle C urie les p o ssibilités en ce qui concerne le p o lo n iu m dont vous a v e z besoin. Je ne puis vous p ro m e ttre p our u n e date prochaine la q u a n tité que vous d ém andez. N ous tro u v ero n s ce rta in em en t 5 o u 6.000 U.E.S. à v o u s e n vo yer, m ais je ne p u is dès a u jo u rd ’hui v o u s p ro m e ttre p lu s car cela dépendera de la p ossibilité de récupérer le p o lonium qui est a c tu e lle m e n t en service pour des tr a v a u x en tra in [...].
28 F. B ë h o u n e k: R echerche sur l’élec tric ité et la ra d io a c tiv ité de l’a tm o sphère a u S pitzberg. „Journal de Physique et R adium ” 1927 s. 161—181.
24 F. M a l m g r e n , F. B ë h o u n e k : M esures de la co n d u c tib ilité l’elec tri- que de l’atm o sp h ère dans la région de Pole Nord. „Comptes rendus de l’A kademie Sciences P a ris” 1927 s. 118*5—1187.
25 W brew wszelkim oczekiwaniom okazało się, że od około 60° szerokości geo graficznej gęstość strum ienia cząsteczek prom ieniow ania kosmicznego w atm osfe rze i ich energia w zasadzie nie zmienia się. Zob. też S b o rn ik re fe ra tu ze se m i- n â fe vën o va n é h o n e d o z itÿ m 80. n a ro zen in â m a k a d e m ik a F. B éh o u n k a , ko n a n é h o 27. fijn a 1978 v Praze. P rah a 1979.
E. TëS inskd
na początku praca Behounka przyjęta została z niedowierzaniem i czeka no na kolejne potwierdzenie tego efektu. Zapewne dlatego Behounek zwrócił się do Marii Curie, cieszącej się w dziedzinie promieniotwórczości ogromnym autorytetem , z prośbą o ocenę tej pracy. M aria Curie dołą czyła swą opinię do listu z 23 grudnia 1927 r. Pomimo iż pozytywnie w niej oceniła metodykę, opracowanie danych i głęboką analizę teore tyczną wyników, co do samych wniosków, w ynikających z badań, nie zajęła jednoznacznego stanow iska 26.
C harakter przeważnie naukow o-organizacyjny ma urzędowa korespon dencja pomiędzy M arią Curie a Państw ow ym Instytutem Radiologicznym w Pradze. Jej przedm iotem były, na przykład, spraw y związane z kon trolnym i pomiarami czechosłowackich wzorców promieniowania oraz uzy skanie po raz w tóry czechosłowackiego wzorca radowego. Przykładem są listy M. Curie z 16 II 1925 i 17 IV 1925 adresowane do Vaclava Fe- lixa, dyrektora Państwowego In stytu tu Radiologicznego w latach 1921— 1933 (zob. A neks poz. 4 i 5) 27.
Oficjalnym ukoronowaniem kontaktów czechosłowackiej nauki z Ma rią Curie była jej w izyta w Czechosłowacji w czerwcu 1925 r., odbyta na zaproszenie rządu czechosłowackiego. Nawiązywała do pobytu M. Skło- dow skiej-Curie w Warszawie, gdzie uczona uczestniczyła w położeniu kam ienia węgielnego pod In sty tu t Radowy. Była to pierwsza i jedyna w izyta M. Curie w Czechosłowacji. W 1912 r. znalazła się M. Curie, co praw da, w śród w ybitnych osobistości zagranicznych zaproszonych na VI Kongres Radiologiczny (kongres poświęcony był elektroterapii ogólnej i medycznej oraz radiologii) — zorganizowany w Pradze w dniach 3—9 października 1912 r. — lecz z przyczyn zdrowotnych nie mogła na kongres przybyć. W yjaśniła to w liście z 19 m aja 1912 r., adresow anym do prze wodniczącego kom itetu organizacyjnego, profesora Juliusa Stoklasy (zob. ryc. 2 ) 28.
Przew odnikiem pani Curie podczas jej w izyty w Czechosłowacji w ro ku 1925 był F. Behounek. Oprócz imprez oficjalnych — wśród których znalazło się przyjęcie M. Curie przez ówczesnego prezydenta republiki
2* A rch iw u m ĆVUT. F ond F ra n tis k a B ëhounka. K orespondencja. W opinii n a zakończenie stw ie rd z a się: [...] Il e st d iffic ile d e se p ro n o n cer su r l’issu e fin a le
d e c e tte d iscu ssio n [o pochodzeniu p ro m ie n io w an ia kosm icznego] car la d o c u m e n
ta tio n e x p é r im e n ta le e st en co re in s u ffisa n te . O n p e u t, c e p e n d a n t, re c o n n a ître qu e l'e x a m e n d u p r o b lè m e , M. B ëh o u n ek a a p p o r té une m é th o d e s c ie n tifiq u e q u i e st e n tiè r e m e n t a son h o n n eu r [...].
27 A rch iw u m In s ty tu tu do S p ra w B ad an ia, P ro d u k c ji i W y k o rzy sty w an ia R a dioizotopów . L isty o p u b lik o w a n e są m. in. J. Z a h â l k a : S ed e sâ t let Ü sta vu pro
v ÿ z k u m , v ÿ ro b u a v y u z itu radioisotopü. „R adioisotopy” 1979 s. 928—929.
28 L ist te n opublik o w an o w P a m d tc e p ro fe so ra Ju lia S to k la sy . S ou bor p r is p ë v k û
jeh o p fd te l a sp o lu p ra c o v n ïk û . P ra h a 1937 s. 501. Ryc. 2 je st re p ro d u k c ją w g te j p u b lik a cji.
Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s ło w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k ł o d o w s k i e j - C u r i e 517
T. G. M asaryka w jego podpraskiej rezydencji w Łanach, uroczysta ko lacja w ydana na jej cześć przez m inistra robót publicznych w Domu Re prezentacyjnym m. st. Pragi i inne im prezy — M. Curie odwiedziła głów ne placówki naukow e czechosłowackiej radiologii: Państw ow y In sty tu t Radiologiczny w Pradze i stację gospodarczo-fizjologiczną przy Czeskiej Wyższej Uczelni Technicznej, kierow aną przez J. Stoklasę 29. Zwiedziła też urządzenia wydobywcze i w ytw órnię radu w Jachymowie. Poza tym zaw itała do K arlovych Varów i Chebu. Z pobytu M. Curie w Czechosło w acji zachowało się kilka fotografii i zapis filmowy. Z pobytu jej w y płynęły też nowe obustronne zobowiązania: o dostawach próbek z Jachy- mova, o konsultacji procesów produkcyjnych jachymovskiej w ytw órni substancji promieniotwórczych i inne, które później pojaw iają się w kon tynuow anej korespondencji.
Istnieje też kilka listów M. Curie o charakterze czysto kurtuazyjnym . Są to odpowiedzi na zaszczyty naukowe i tow arzyskie przyznaw ane jej przez różne instytucje. Listy te stanow ią jednak tylko m argines poważ nej korespondencji naukowej.
Jest możliwe i prawdopodobne, że dalsze badania dostarczą nam no wych przykładów korespondencji naukow ej pomiędzy M. Curie a nauką czechosłowacką, które uzupełnią obraz osobowości M arii Skłodowskiej- -C urie i wzbogacą spojrzenie na rozwój czechosłowackiej radiologii. Z obu tych punktów widzenia byłoby rzeczą interesującą i pożyteczną zapoznać się też z korespondencją przedstawicieli czechosłowackiej nauki adreso w aną do Marii Skłodowskiej-Curie.
* *
*
Na zakończenie przypadł mi w udziale m iły obowiązek podziękowa nia odpowiedzialnym pracownikom w ym ienianych w tekście archiwów za łaskawe udostępnienie zbiorów z korespondencją M. Skłodowskiej-Cu rie. Pragnę zachować ich życzliwość. Niemniej szczerze dziękuję doc. drowi hab. Jerzem u Róziewiczowi z In stytu tu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN za zachętę do napisania tego artykułu i za pomoc przy jego opublikowaniu w języku polskim.
Z języka czeskiego przełożył: Leon Kuciński
Weryfikacja tłumaczenia i recenzja artykułu: Jerzy Róziewicz
A rtykuł w płynął do redakcji we w rześniu 1987 r.
29 J. S to k la sa ze sw ym i w sp ó łp raco w n ik am i za jm o w ał się t u m. in. w pływ em prom ieniotw órczości n a ko m ó rk i ro ślin n e i zw ierzęce oraz n a p rze b ieg a jąc e w nich procesy.
518 E. TëSin sk â
A N EK S [1]
F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R adium
L a b o ra to ire C u rie
1, R ue P ie rre C urie, P a ris 5e
P a ris le 29. J a n v ie r 1924 M onsieur le C onseiller M ayer D ire c te u r G én éral des M ines a u M in istère des T ra v a u x P ublic M onsieur le D irecteu r,
A la suite d ’u n e co rrespondance q u i a eu lie u fin 1922, vous avez b ie n voulu m ettite à la d isposition de m on L ab o rato ire , 336 kgs de su lfa te c o n ten a n t des te rre s ra re s e t l’ac tin iu m et p ro v e n a n t de la pech b len d e de St. Jo ach im stal.
L es éc h an tillo n s de ce su lfate que vous avez b ie n v oulu m e fa ire p a rv e n ir m ’o n t p a r u trè s in té re ssa n ts, d ’ap rè s l ’é tu d e p ré lim in a ire que en a été faite.
J ’e sp ère a v o ir m a ite n a n t le m oyen d ’e ffe c tu e r le tra ite m e n t de la to ta lité de c e tte m a tiè re , e t je vous se ra is trè s rec o n n aissan te de bien vou lo ir d o n n er des o rd re s p o u r que l’ex p é d itio n m ’e n soit fa ite au ssitô t que possible.
L e p re m ie r tra ite m e n t n e p o u v a n t ê tre fa it d an s m on L ab o rato ire , je d ési r e r a is que le p ro d u it soit a d re ssé d ire c te m e n t à l ’U sine A rm et de L isle à No- g e n t-su r-M a rn e , où je dispose d ’un p av illo n destin é a u x tra ite m e n ts de m a tiè re s qui a p p a rtie n n e n t à m on L ab o rato ire .
A gréez, je vous p rie, M onsieur le D irec teu r, l ’a ssu ra n c e de m es sen tim en ts les plus distingués.
M. C urie
P.S. A dresse p u o r l ’exp éd itio n : U sine A rm et de Lisle, ru e H oche, N o g en t-su r-M arn e. P riè re d ’in d iq u e r su r le colis* p o u r M. C urie
[2]
F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R adium
L a b o ra to ire C u rie
1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)
•Paris, le 21 ju illet 1921 N ote s u r le tra v a il de M r. F. BËH OUNEK
p e n d a n t l ’année scolaire 1920—21 M r F. BËH O U NEK a d ’abord suivi les cours e t les m a n ip u la tio n s à l’In s titu t du R adium . Il s’e s t ainsi m is au c o u ra n t des m éthodes de tr a v a il em ployées en r a dioactivité.
I l a com m encé e n s u ite u n e re c h e rc h e s u r u n s u je t q u e je lu i ai proposé. C e tte rec h e rc h e a v a it po u r b u t d ’é tu d ie r avec soin les courbes de d écroissan ces du c o u ra n t d ’io n isatio n p ro d u it p a r l ’ém an a tio n e t ses p ro d u its de tra n s fo r m atio n , a fin de co n trô le r l ’ex isten ce de c e rtain e s anom alies qui a v a ie n t été ob servées a n té rie u re m e n t.
M r B ëhounek a ex é cu té ce tra v a il avec b e a u co u p de soin; il a obten u q u e l ques ré s u lta ts in té re ssa n ts, m ais il co n v ie n d ra it ce p en d a n t de les co m p léter a v a n t d ’en fa ire l ’o b je t d ’u n e publication.
I l se ra it d ésira b le que M r B ëhounek p û t re p re n d re ce tr a v a il a p rè s les v a cances p o u r o b te n ir des ré su lta ts définitifs.
L e D ire c te u r du la b o ra to ire. M. C u rie
Z za c h o w a n e j w C z e c h o s l o w a c j i k o r e s p o n d e n c ji M. S k l o d o w s k i e j - C u r i e
519
*[3]
F a c u lté des Sciences de P a ris I n s titu t d u R ad iu m
L a b o ra to ire C urie
1, R ue P ie rre -C u rie , P a ris (5e)
P a ris, le 30 N o v em b re 1921 M onsieur,
J ’a i re ç u v o tre le ttr e d u 26 N ovem bre, e t je vous co n firm e q u e vous p o u rre z re v e n ir à m on L a b o ra to ire p o u r y re p re n d re vos ex p é rien c es, dès q u e vous aurez, o b te n u l ’au to risa tio n de v o tre G ouv ern em en t.
Recevez, M onsieur, m es sa lu ta tio n s sincères.
M. C u rie [4]
F a c u lté des Sciences de P a ris In s titu t du R a d iu m
L a b o ra to ire C u rie
1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)
P a ris le 16 F é v rie r 1925 M o n sieu r F e lix
D ire c te u r de
l ’In s titu t du R a d iu m de P ra g u e M onsieur,
J e suis to u te disposée à fa ire e ffe c te u r les m e su re s de v o tre é ta lo n de r a d iu m q u e vous pouvez nous fa ire p a rv e n ir dès à p ré se n t, en le co n fia n t, si possib le, à u n e p ersone sû re q u i le tra n s p o r te ra e t n ous le re m e tr a d ire c te m e n t c e n tre u n reçu.
V euillez a g ré er, M onsieur, l’a s su ra n c e de m es se n tim e n ts distingués. M. C u rie [5]
F a c u lté des Sciences de P a ris In s titu t du R ad iu m
L a b o ra to ire C urie
1, R ue P ie rre C urie, P a ris (5e)
P a ris le 17 A v ril 1925
M onsieur le P ro fe ss e u r Feli-[xJ D ire c te u r de l’I n s titu t
du R a d iu m de P ra g u e M onsieur,
J e n ’ai p u rép o n d re p lu s tô t à v o tre le ttr e a y a n t été ab sen te de P a ris p e n d a n t q u elq u e temps.
P o u r ce q u i e s t de la c o n c e n tra tio n d u sel, je crois que la p e tite p ro p o rtio n de b a ry u m conten u e d an s vos éta lo n s ne p e u t p ro d u ire d ’in flu e n c e n o ta b le s u r les m esures. P o u r ce q u i est du m onde de fe rm e tu re du sel, il m ’est d ifficile d ’a p p ré c ie r l ’effect seco n d aire e t l’effec t d ’a b so rp itio n du bouchon, e t je cra in s d e n e p o u v o ir fa ire la co rrec tio n nécessaire. C e p an d a n t, si vos m e su re s co n c o rd aie n t avec celles de V ienne on p o u rra it p ro b ab le m en t co n clu re que la co rrectio n e s t de peu d ’im p o rta n ce c a r les dispositifs e x p é rim e n ta u x n e sont sans d o u te pas les m êm es à V ienne e t à P aris.
J ’a u to rise ra is b ie n v o lo n tiers M. B ëhounek à a s siste r a u x m e su re s à f a ire s u r ■vos étalo n s. L es m e su re s s e ra ie n t fa ite s p a r l ’em ployée ch a rg é d u S erv ice des m esu res, M adem oiselle G ala b e rt, sous m a su rv e illa n c e p erso n u elle. E lles d e m a n
520
E. T ë s in s k âd e ra ie n t au m oins u n e sem aine. Les fra is d ’étalo n n a g e a v a ie n t été fixé p a r la C om ission à 250 fran cs.
Q u an t à la d ate à la q u elle les m esu res p o u rra ie n t ê tre effectu ées je ne la d é s ire ra is p as tr è s proche, ca r n o tre S erv ice de m esures est en ce m om ent s u r ch a rg é de tra v a il, e t q u e la co m p araiso n des étalo n s d em an d e u n soin trè s p a r tic u lie r. J e p ré fé re ra is donc vous in fo rm e r d ’ici q u elq u e te m p s su r nos possi b ilité. J ’esp ère q u e ce r e ta rd n ’a pas d ’in c o n v en ie n ts p o u r vous p uisque vous avez d é jà les m e su re s de V ienne.
V euillez a g ré er, M onsieur, l ’assu ra n c e de m es se n tim e n ts d istingués. M. C u rie
Z z a c h o w a n e j w C z e c h o s lo w a c ji k o r e s p o n d e n c ji M. S k lo d o w s k i e j - C u r i e
521
F A C U L T É D E S S C I E N C E S D E P A R I S IN S T IT U T DU RADI UM n . ,----
P o rn , Ic23 Décembre
,92 7 L A B O R A T O I R E C U R I E 1, R u e P ic r re - C u r ie . P a r i s (5*) T i 'l, ( i o I I K I . I S SMonsieur BSHOUNEK
Pr é p a rateur
P R AG U E- PODOLI-SAWATORXUM
(Tchécoslovaquie)
Cher Monsieur*
Je vous envoie, ci-joint,la-
petite note a ' ap préciations sur vos tra
vaux, iue vojts a ‘
ave*, demandée . J»es
père nu'elle suffira pour le but pro
posé. S ’
il n'en était prs ainsi, v euil
les
d'en informer et je vous en enverrais
une autre tprùs les vacances du Jour de
1 'An .
Je désirerais avoir votre o-
pinion sur l 'élèctroinètre Wulf dont vous
vous êtes servi
:sensibilité au poten
tiel, sensibilité à la charge, chambre
d'ionisation d '
tc c o o p a g n e s e n t , stabilité.
Je vais peut-être acheter cet instruisent
et vous prie de aie dire à quelle Maison
je dois »'adresser pour en obtenir li
v raison et quel en est le p r i x .
Veuilles agréer, Cher M o n
sieur, l'assurance de aes meilleurs sen
timents .
522
E. T è i i n s k âFACULTÉ DES SCIENCES DE PARIS
J ÿ , lïitr C u u k r L A b O H A T O m E d* n m m m ctstnAhE J ta r ij-, le .-vY ... / <fy* s > ^ ta^JP t . / j f j t /* * 7 l r * . Ci»*, (/ * ^P-e- «-4fc4 ^ •’ A< * -r^ ststo*-* • , ^«-«h ^ < c A 2
/Ï+4UU** O ^ < ^ér /<• *É<su&d£e* / ayk**«
* S y**~ *^A» r5«=-" — W Ü Gjy+t-âru V«*# ^.«UÆ^iîfy .. <Â*~ ^ /^/'2< uy ^ O ' */ 4L* tt4BU^»# ^2» *u*£~ <+0°* •^4__ ^ ^ +V«rjU+ -&L*/ S^Z* -«„«..«■ -fft, t ,<fr4ü / <fW^ OL&zt ^ /£^K-# s2sy\*'~*i