R ecenzje
233
Irina A ndrejew na P i ę t r o w a : Ew olucija fo rm graficzeskogo izobrażen ija p ieriodiczeskoj sistiem y elem ien tow . M oskwa 1985 24 ss.
Om awiana broszura stanow i tekst autoreferatu dysertacji autorki na stopień kandydata nauk chem icznych, której obrona odbyła się 31 października 1985 r. w siedzibie Instytutu Historii Przyrodoznawstw a i Techniki AN ZSRR w M oskwie. N aukowym promotorem dysertacji był znany historyk chem ii D. N. Trifonow, zaś recenzentam i — G. P. Łuczinski i N. B. M ichajłow.
Pow stanie w spom nianej dysertacji w skazuje na aktualność tytułow ego tem atu, podejm owanego od w ielu lat nie tylko w Związku Radzieckim ale także i na Za chodzie. Mowa o tym w rozdziale pierwszym , zatytułow anym Z asady s y s te m a ty
za c ji graficznego przedstaw ian ia form u kładów okresow ych p ie rw ia stk ó w . Autorka
stwierdza, że chronologicznie pierwszą próbę takiej system atyzacji podjął M. A. B ło c h 1 (1934), który przedstawił 10 układów okresow ych autorstw a D. I. M ende- lejew a i 31 innych form. Próba ta — zdaniem I. A. Pietrow ej — nie m iała w ar tości z punktu w idzenia historii nauki, poniew aż nie zaw ierała żadnych kom en tarzy. Następną próbę podjęli Am erykanie G. N. Quam i M. B. Quam — rówinietż w 1934 r. Opisali oni 100 form układów okresowych, dzieląc je na sześć typów: 1) krótkie form y tablic (typ D. I. M endelejewa); 2) długie form y tablic (typ A. Wernera); 3) długie form y tablic (typ T. Bayleya); 4) spiralne rozm ieszczenie pierw iastków (typ H. Baumhauera); 5) śrubowe rozm ieszczenie p ierw iastków (typ W. Harkinsa); 6) inne. Z kolei Holender J. W. van Spronsen (1969) zadem onstrował 50 form układów okresowych, analizując zasady ich konstrukcji etc. D alej autorka w spom ina Am erykanina G. K auffm ana (1969), który uogólnił prace am erykańskich badaczy w zakresie system atyzacji pierw iastków chem icznych. M owa też o pracy radzieckiego historyka chem ii W. I. Siem iszina (1969), który w szystk ie form y ukła dów okresow ych sprowadził do dw u typów : 1) geom etrycznego (graficznego) i 2) klatkow ego. Autorka stwierdza, że w próbie tej brak odniesień do źródeł pier wotnych.
Jednak — zdaniem I. A. Pietrow ej — najpełniejszym dziełem podejm ującym tem atykę k lasyfikow ania układów okresowych pierw iastków jest m onografia am e rykańskiego badacza Edwarda G. Mazursa: G raphic R epresen tation s of th e P eriodic
S y ste m During One H undred Y ea rs (1974). Stanow i ona rozszerzoną w ersję książki
tegoż autora: T y p e s of G raphic R epresen tation of th e P eriodic S y s te m of C h em i
cal E lem ents (1957; autorka błędnie podaje datę w ydania — 1956). Autorka ra
dziecka stwierdza, że Mazurs przyjął za podstawę sw ej klasyfikacji układów okre sow ych (czyli klasyfikacji istniejących okresowych k lasyfikacji pierw iastków ) kry terium czysto strukturalne, podczas gdy treściow a strona problem u pozostała poza zasięgiem jego zainteresowań. Będąc w posiadaniu książki M azursa z 1974 r., mo gę stwierdzić, że tak jest rzeczyw iście, ale uważam, że św iadczy to o atrakcyjności owej książki. W każdym razie autorka w iele z niej skorzystała, jako z n ajw ybit niejszej dotychczas m onografii na św iecie na w skazany tem at.
Sądząc po broszurze I. A. Pietrowej, nie proponuje ona żadnej nowej k lasy fikacji układów okresowych, pełniąc w yłącznie rolę historyka chem ii. Jej dyser tacja jest pierwszą na ten tem at syntezą podjętą w ostatnich latach w Związku Radzieckim.
1 Oczywiście M. A. Błoch nie był pierwszym uczonym poruszającym proble m atykę dotyczącą dziejów badań nad form ami graficznym i układu okresowego. W cześniej zajm owali się tym i sprawami: F. P. V enable (1896), G. Rudorf (1900, 1904), H. M oissan (1904), A. E. Garret (1909), C. Schm idt (1917) i inni. Praca M. A. Błocha z 1934 r. jest niew ątpliw ie pierwszą w Związku Radzieckim próbą system atyzacji graficznego przedstaw iania form układu okresowego.
234
RecenzjeW rozdziale drugim, zatytułow anym Analiza h istoryczn on au kow ych form gra
ficznego przed sta w ia n a układu okresow ego p ie rw ia stk ó w (lata 1869— 1976), autor
k a zanalizow ała różne układy okresow e skonstruow ane w okresie od odkrycia układu okresowego przez D. I. M endelejew a. Szkoda, że zabrakło tu inform acji na tem at innych, w cześniejszych odkrywców , jak: A. E. Beguyer de Chancourtois, J. A. R. N ew lands, W. Odling, G. D. Hinrichs i J. L. Meyer. Widoczne jest, że autorka podąża za tym stereotypem utrwalonym w radzieckiej historii chemii, który nakazuje upatrywać w M endelejew ie jedynego odkrywcę układu okresowego. Dodam, że rozstrzygnięcie problemu, czy w spom niani badacze (wraz z M endele- jewem ) byli rzeczyw iście odkrywcam i układu okresowego, zależy od przyjęcia od powiednich konw encji odnośnie do użycia takich term inów, jak „odkrywca” i „układ okresow y”.
Sądząc po broszurze I. A. Pietrow ej, w ykorzystała ona nie tylk o dostępne jej książki, ale nadto liczne periodyki, jak: „Chemical A bstracts”, „Chemical N ew s”, „Philosophical M agazine”, „Journal of Science”, „Chemistry and Industry”, „Natu re”, „Journal o f Chemical Education”, „American Journal of S cience”, „Chemical R eview s”, „D iscovery”, „Journal of Am erican Chemical S ociety”, „Journal of the Chem ical S ociety” (London), „Journal of the Chemical R esearch” (London), „Zeit schrift für physikalische Chem ie”, „Berichte der Deutschen Chem ischen G esell schaft” i w iele innych. Zwraca uwagę rzetelność autorki wyrażająca się w pod kreśleniu pomocy ze strony książki E. G. Mazursa.
U podstaw analiz przeprowadzonych przez I. A. Piętrow ą legło kryterium chro nologiczne, pozw alające na periodyzację dziejów klasyfikow ania układów okreso w ych jako form graficznych. Kryterium to zostało w Związku Radzieckim wcześniej sform ułowane przez D. N. Trifonowa. Autorka podzieliła ow e dzieje na 8 okresów w zależności od stanu zaaw ansow ania (teoretycznego) koncepcji okresowości: 1) odkrycie prawa okresowości i opracowanie naturalnego układu pierwiastków czyli położenie podstaw koncepcji okresowości (marzec 1869—grudzień 1871); 2) stopnio w e um acnianie się praw a okresowości i utrw alenie się struktury układu okreso w ego (1872—1894); 3) przygotowanie fizycznego uzasadnienia praw a okresowości (1895— 1913); 4) fizyczne uzasadnienie prawa okresowości i opracowanie form alnej teorii układu okresowego pierw iastków (1914—1925); 5) początek opracowania teo rii kw antow o-m echanicznej układu okresowego pierw iastków (1926—1932); 6) po czątek sztucznej syn tezy pierwiastków (1933—1940); 7) synteza pierw iastków trans- uranowych (od 1940 r.); 8) pojaw ienie się teoretycznych koncepcji dotyczących „wysepek w zględnej stabilności” pierw iastków w obszarze dużych wartości Z i N (od połow y lat 60-ych XX w.). Autorka słusznie zwraca uwagę, że granice m iędzy w yróżnionym i okresam i m ają charakter um owny.
W autoreferacie stosunkowo m ało m iejsca poświęca się pierwszemu okresowi w dziejach klasyfikow ania układów okresowych, co jest rozw iązaniem o tyle traf nym, o ile uzna się go za okres specyficznie m endelejew ow ski. Zbyteczne b yło ted y powtarzanie tego, co inni autorzy radzieccy już napisali na ten temat. N ie muszę tutaj uzasadniać, że m endelejew iana stanow ią w radzieckim piśm iennictwie z zakresu historii chem ii najbardziej ilościowo- i jakościowo znaczący dział.
W zględy profesjonalne uw rażliwiają m nie na ujęcia drugiego i trzeciego okre sów wskazanej w yżej periodyzacji. Okres drugi przebiegał — zdaniem I. A. P ie trow ej — pod znakiem: 1) potwierdzania się prognoz D. I. M endelejew a w odnie sieniu do galu Ga, skandu Sc i germ anu Ge; 2) stabilizacji położenia niektórych m etali rzadkich w układzie okresowym ; 3) odkrycia takich pierwiastków , jak: Yb, Ho, Tm, Sm, Pr, Nd, Gd; 4) w ielości form graficznych układu okresowego. Ten ostatni aspekt był opracow yw any głów nie przez badaczy zachodnich, jak: T. B ay- ley, H. Bassett, T. Graham, F. Otto, F. Wiik, E. Reynolds. N iezależnie od form graficznych, dyskutowano w tym czasie takie problemy, jak: 1) m iejsce wodoru
R ecenzje
235
w układzie (L. Gibbes, T. B ayley, H. Wendt, T. Carnelley); 2) m iejsce m etali rzad kich (F. Wiik, E. Hutt, H. Bassett); 3) struktura VIII grupy (T. Carnelley, E. Hutt, W. Preyer); 4) problem górnej granicy układu; 5) m ożliwość istnienia grupy p ier w iastków m iędzy halogenam i a m etalam i alkalicznym i (L. Gibbes, G. J. Stoney, F. Flaw icki, J. Reed).
Dodam, że o w szystkich tych sprawach już pisali: J. W. van Spronsen w książce
The P eriodic S y ste m of Chem ical E lem ents. A H isto ry of th e F irst H undred Y ea rs
(1969) i E. G. Mazurs w w ym ienionej w yżej książce z 1974 r.
Okres trzeci przebiegał — zdaniem autorki — pod znakiem: 1) w ielkich f i zycznych odkryć przełomu X IX i X X w., które doprowadziły do opracowania m o delu atomu, odkrycia izotopii i ustalenia tezy, że ładunek jądra atomu (Z) jest liczbow o rów ny num erowi porządkowemu pierw iastka w układzie okresowym (od krycie to pociągnęła za sobą zm ianę m endelejew ow skiego sform ułow ania prawa okresowego); 2) odkrycia gazów szlachetnych i utw orzenia grupy zerow ej oraz ostatecznego sform ułow ania pojęcia okresu; 3) badań nad m etalam i rzadkim i i u sta lenia ich m iejsca w układzie; 4) odkrycia p ierw iastków prom ieniotwórczych, co stworzyło pew ne trudności związane ze strukturą układu okresowego.
W okresie tym po raz pierw szy zostały zaproponowane: 1) odmiany krótkiej form y układu okresowego z pierwiastkam i „m ostkow ym i” — b yło to rozw inięcie m endelejew ow skiej idei pierw iastków typow ych (F. Venable, H. Biltz, C. B ene dicks); 2) w arianty półdługiej form y z „uśrednionym ” rozm ieszczeniem p ierw iast ków z krótkich okresów nad pierwiastkam i półdługich okresów (V. von Richter, S. Meyer) i bez powszechnie przyjętego podziału na okresy (G. F. Horsley); 3) w a riant długiej form y z rozerwanym i krótkim i i półdługim i okresam i (A. Werner); 4) współczesny wariant drzewiastej form y ((J. Thom sen, E. Bauer) oraz rozgałęzio nej lem niskaty (W. Crookes).
Autorka radziecka uważa, że w e wskazanym okresie dyskutowano następujące problemy: 1) położenie wodoru w układzie (B. K. Em erson, J. Thom sen, P. J. F. Rang, J. M. Radlik); 2) położenie m etali rzadkich (P. J. F. Rang, B. Brauner. J. W. Retgers, J. Thomsen, A. Werner); 3) struktura VIII grupy (O. Masson); 4) poło żenie gazów szlachetnych (O. Masson, P. J. F. Rang, P. Lecoq de Boisbaudran, J. Thomsen); 5) struktura pierw szego okresu (J. M. Radik, B. K. Emerson, J. R. Rydberg); 6) problem dolnej granicy układu (J. Thomsen, R. M. D eeley, B. K. Em er son, J. R. Rydberg, D. I. M endelejew); 7) problem górnej granicy układu (A. W er ner).
Dalsze fragm enty autoreferatu I. A. Pietrow ej poruszają k w estie związane z chem ią i fizyką współczesną.
O publikowanie dysertacji I. A. Pietrow ej z pew nością nastąpi w niedalekiej przyszłości. Dla czytelników znających książki zw łaszcza J. W. van Spronsena i E. G. Mazursa oraz kilka innych na zbliżone tem aty interesujące będzie porów nanie ustaleń poszczególnych autorów. Na podanie nowych faktów z dziejów „w e w nętrznych” chem ii raczej nie należy liczyć, ponieważ te zostały już skrupulatnie ustalone i podane do publicznej wiadomości. Zapewne w ystąpią różnice w u ję ciach m etodologicznych i narracji historycznej. W obu tych podejściach m ożna się jeszcze spodziewać w ielu interesujących k on trow ersji2.
S tefan Zam ecki
(Warszawa)
2 Swoją drogą dobry to zwyczaj publikow ania autoreferatów z rozpraw na stopień naukowy. U powszechnienie go w naszym kraju z pew nością przyczyniłaby się do bardziej ukierunkowanego obiegu naukowych inform acji w śród sp ecjali stów.