Czy zakazaѴ uczestnikom zgromadzeҞ zasҝaniania
twarzyӓ Analiza prezydenckich projektÓw zmiany Prawa
o zgromadzeniach
Bartosz Wilk, wilkbartosz@tlen.pl
Uniwersytet SzczeciÚski, WydziaÙ Prawa i Administracji ul. Narutowicza 17a, 70-240 Szczecin
Streszczenie
W artykule dokonano analizy projektów zmiany ustawy – Prawo o zgromadzeniach, wnoszonych przez Prezydenta RP. Analiza dotyczyÙa propozycji zakazania uczestniczenia w zgromadzeniach osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°. Projekty analizowano pod ktem speÙnienia konstytucyjnych warunków ograniczania wolnoïci i praw czÙowieka i oby-watela. Po dokonaniu analizy orzeczenia TrybunaÙu Konstytucyjnego z 2004 r. oraz projektów z 2011 r. i 2013 r. autor stanÙ na stanowisku, Če proponowany zakaz jest ograniczeniem zbyt daleko ingerujcym w wolnoï° zgromadzeÚ.
SÙowa kluczowe: wolnoï° zgromadzeÚ, Prawo o zgromadzeniach, Konstytucja RP, ograniczanie wolnoïci i praw,
porzdek publiczny, bezpieczeÚstwo publiczne.
Should covering of faces be banned for the participants of manifestations? The analisys of presidential projects about the change in the Law of assembly
Abstract
The article analyzes the projects of change Law on Assemblies, presented by the President. The analysis concerned the proposal to prohibit people, who can not be identiÞ ed, to participate in the assemblies. The projects were analyzed for the fulÞ llment of the conditions of limiting constitutional rights and freedoms of man and citizen. Following an analysis of the judgment of the Constitutional Court in 2004 and projects from 2011 and 2013, author stood by the position that the proposed prohibition is a restriction too far interfering to the freedom of assembly.
Keywords: freedom of assembly, the Law on Assemblies, Constitution, limiting the freedoms and rights, public policy, public security.
Wprowadzenie
Wolnoï° zgromadzeÚ zostaÙa uregulowana w art. 57 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej1, który stanowi o tym,
Če kaČdemu zapewnia si¿ wolnoï° organizowania pokojowych zgromadzeÚ i uczestniczenia w nich. Ograniczenia tej wolnoïci okreïla w swych przepisach m. in. ustawa – Prawo o zgromadzeniach2.
Wolnoï° zgromadzeÚ jest takČe gwarantowana przez regulacje mi¿dzynarodowe. Stanowi o niej: art. 11 europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw CzÙowieka i Podstawowych Wolnoïci3 oraz art. 21 Mi¿dzynarodowego Paktu Praw
Oby-watelskich i Politycznych4. Wolnoï° ta ma fundamentalne znaczenie w paÚstwie demokratycznym, bowiem stanowi
sposób wyraČania opinii, pogldów i stanowisk przez obywateli. Ma to znaczenie zarówno dla samej jednostki (jako prze-jaw jej autonomii), jak i dla spraw publicznych, gdyČ stanowi form¿ spoÙecznej komunikacji5. UmoČliwienie korzystania
z wolnoïci zgromadzeÚ jest warunkiem koniecznym do realizacji innych konstytucyjnych wolnoïci i praw (np. prawa
wyraČania pogldów uj¿tego w art. 54 Konstytucji RP)6. Dzi¿ki wolnoïci zgromadzeÚ obywatele mog wpÙywa° na
sposób dziaÙania wÙadzy publicznej, a przez to poïrednio sprawowa° zwierzchnictwo jako Suweren7.
W literaturze wskazuje si¿ na dwa elementy konieczne do zaistnienia zgromadzenia, których Ùczne speÙnienie
odróČ-1 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.04.odróČ-1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
2 Ustawa z dn. 5.07.1990 r. Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. z 2013 r., poz. 397), dalej jako: Prawo o zgromadzeniach.
3 Konwencja o Ochronie Praw Czáowieka i Podstawowych WolnoĞci sporządzona w Rzymie dn. 4.11.1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 4 MiĊdzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dn. 19.12.1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). 5 P. Suski, Zgromadzenia i imprezy masowe, Warszawa 2010, s. 89.
6 Zob. J. Blicharz, Prawo o zgromadzeniach, Warszawa 2013, s. 15.
7 P. Czarny, B. NaleziĔski, WolnoĞü zgromadzeĔ, Warszawa 1998, s. 19. Zob. wyrok Trybunaáu Konstytucyjnego z dn. 18.01.2006 r., K 21/05, Legalis nr 72315.
nia nadto zgromadzenie od innego zebrania ludzi w jednym miejscu i w jednym czasie. Pierwszym z nich jest zgrupo-wanie co najmniej kilku ludzi w jednym miejscu (w tym przejawia si¿ kolegialny wymiar zgromadzenia), drugim nato-miast jest wewn¿trzny, psychologiczny zwizek pomi¿dzy osobami zgromadzonymi8. Wskazuje si¿, Če „ten psychiczny
zwizek osób uczestniczcych w zgromadzeniu zakÙada ch¿° wzajemnej wymiany pogldów lub opinii, a wi¿c, operujc j¿zykiem socjologii – pewn interakcj¿, zachowania uczestników winny by° nakierowane na wzajemne oddziaÙywanie”9.
W zwizku z tym, per exemplum, zebranie ludzi w kinie tudzieČ teatrze nie jest zgromadzeniem, gdyČ ludzi skÙadajcych si¿ na te zgrupowania nie wiČe ch¿° wspólnego wyraČenia stanowiska czy opinii. W tym przypadku brakuje elementu interakcji uczestników.
Omawiana konstrukcja odnoszca si¿ do zgromadzeÚ jest, z punktu widzenia normatywnego, wolnoïci. Organy paÚstwa powinny, co do zasady, przyj° wobec niej biern postaw¿ (non facere). Inaczej jest natomiast w przypadku pra-wa (uprawnienia), które wymaga do swojej realizacji aktywnej postawy innego podmiotu, na którym ciČy skorelopra-wany z danym prawem (uprawnieniem) obowizek. W odniesieniu do wolnoïci zgromadzeÚ, poČdanym byÙby brak regulacji prawnych w tym zakresie.
Niemniej jednak w polskim systemie prawnym obecne s regulacje dotyczce róČnych konstytucyjnych wolnoïci. Wynikaj one z dwóch wzgl¿dów. Po pierwsze, s one wprowadzane w celu zapewnienia efektywniejszego realizowania wolnoïci. Po drugie, regulacje prawne ograniczaj wolnoïci celem ochrony innych konstytucyjnych wartoïci (do których naleČ przede wszystkim pozostaÙe wolnoïci i prawa czÙowieka i obywatela).
W niniejszym artykule omówione zostan przepisy Prawa o zgromadzeniach (oraz proponowane ich zmiany), nale-Čce do drugiej grupy, czyli te, które zmierzaj do ograniczenia wolnoïci zgromadzeÚ celem ochrony innych konstytucyj-nych wartoïci. Ograniczanie konstytucyjkonstytucyj-nych wolnoïci i praw nie moČe nast¿powa° w drodze arbitralkonstytucyj-nych rozstrzygni¿° ustawodawcy. Wykluczenie owego woluntaryzmu ustawodawczego jest istot demokratycznych ustrojów, w których szczególn rol¿ peÙni wolnoïci i prawa, chronione przed ich nadmiernym ograniczaniem tudzieČ unicestwieniem. Z tego powodu, na pocztku omówione zostan warunki, które musz by° speÙnione w przypadku ograniczania konstytucyj-nych wolnoïci i praw czÙowieka i obywatela, a w dalszej kolejnoïci zostan poddane analizie w porzdku chronologicz-nym wniesione przez Prezydenta RP projekty ustaw (tzw. projekty prezydenckie10), nowelizujcych Prawo o
zgromadze-niach w zakresie, w jakim przewidywaÙy one zakaz udziaÙu w zgromadzezgromadze-niach osób, których wygld (np. zasÙoni¿cie twarzy11) uniemoČliwiaÙ ich identyÞ kacj¿. Przeprowadzona analiza dotyczy stanu prawnego na 31.12.2014 r.
Warunki ograniczania konstytucyjnych wolnoҲci i praw czҝowieka i obywatela
Przepisy Prawa o zgromadzeniach w duČej mierze reglamentuj wolnoï° zgromadzeÚ. NaleČy z naciskiem podkre-ïli°, Če o ile dopuszczalnym jest ingerowanie w konstytucyjne wolnoïci i prawa, o tyle musz zosta° speÙnione pewne wa-runki. Wynikaj one z przepisów Konstytucji RP, zgodnie z którymi ograniczenia w tym zakresie mog by° ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy s konieczne w demokratycznym paÚstwie dla jego bezpieczeÚstwa lub porzdku publicznego bdĊ dla ochrony ïrodowiska, zdrowia i moralnoïci publicznej albo wolnoïci i praw innych osób12.
Ograni-czenia nie mog nadto narusza° istoty wolnoïci i praw13.
W literaturze wskazuje si¿, Če normy wysÙowione w przytoczonym art. 31 ust. 3 Konstytucji RP daj podstaw¿ do wyróČnienia dwóch aspektów reglamentowania konstytucyjnych wolnoïci i praw: aspektu formalnego i aspektu mate-rialnego14. Aspekt formalny sprowadza si¿ do ustanawiania ograniczeÚ w ustawie. Materialny aspekt zaï wskazuje
kon-stytucyjne wartoïci, dla ochrony których konkon-stytucyjne wolnoïci i prawa mog by° ograniczane. S to zgodnie z treïci
8 P. Czarny, B. NaleziĔski, dz. cyt., s. 14. 9 TamĪe.
10 Z uwagi na tak zakrojony przedmiot niniejszego artykuáu nie zostaáy poddane analizie tzw. poselskie projekty ustaw. W tym wzglĊdzie interesujący, gdyĪ kontrowersyjny, jest projekt z dnia 15.06.2014 r. (wpáynąá do Sejmu w dniu 27.06.2014 r.) dotyczący zmiany Prawa o zgromadzeniach, wniesiony przez posáów klubu parlamentarnego Solidarna Polska. Projekt ten zakáadaá, Īe rada gminy moĪe stanowiü szczegóáowe przepisy dotyczące zgromadzeĔ. Projekt ten spotkaá siĊ z negatywną opinią Komisji Ustawodawczej ze wzglĊdu na wątpliwoĞci konstytucyjne, skutkiem czego nie nadano projektowi dalszego biegu.
11 W tytule niniejszego artykuáu posáuĪono siĊ zwrotem „zasáanianie twarzy”. Jest to, rzecz jasna, okreĞlenie potoczne, uĪywane czĊsto w jĊzyku mediów. Niemniej jednak „zasáanianie twarzy” w sposób skrótowy i obrazowy podkreĞla, co byáo z jednej strony celem projektowanych zmian, a z drugiej strony – stanem rzeczy, który zostaáby osiągniĊty, gdyby owe zmiany weszáy w Īycie.
12 Art. 31 ust. 3 zd. 1, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, dz. cyt. 13 Art. 31 ust. 3 zd. 2, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej…, 14 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2008, s. 101.
polskiej ustawy zasadniczej: bezpieczeÚstwo, porzdek publiczny, ochrona ïrodowiska, zdrowie, moralnoï° publiczne, wolnoïci i prawa innych ludzi15.
W nast¿pnej kolejnoïci wskaza° moČna restrykcje dotyczce dopuszczalnoïci i zakresu ograniczania konstytucyjnych wolnoïci i praw. Po pierwsze, ograniczenia te s dopuszczalne, gdy nie ma innego sposobu ochrony wskazanych kon-stytucyjnych wartoïci16. Po drugie, ograniczenia musz by° proporcjonalne, co oznacza, Če „mog (…) nast¿powa° tylko
w zakresie niezb¿dnym (minimalnie koniecznym). Podstawow miar ustalenia tego, co jest niezb¿dne, a co nadmierne, jest porównanie rangi (znaczenia) interesu publicznego, któremu dane ograniczenie ma sÙuČy°, i rangi (znaczenia) prawa czy wolnoïci indywidualnej, której ograniczenie to ma dotyka°”17. Po trzecie, nie mog narusza° istoty wolnoïci i praw,
czyli powodowa° tego co, moČna byÙoby okreïli° jako „unicestwienie sensu caÙej ochrony tego prawa lub wolnoïci”18.
W dalszej cz¿ïci artykuÙu zostan przeanalizowane regulacje zawarte w prezydenckich projektach zmiany Prawa o zgromadzeniach, w kontekïcie omówionych przesÙanek i warunków reglamentowania wolnoïci i praw czÙowieka i obywatela.
Ustawa z 2004 r. nowelizujѱca Prawo o zgromadzeniach
Prawo o zgromadzeniach zostaÙo uchwalone 5.07.1990 r.19 W 1999 r. miaÙa miejsce zmiana brzmienia art. 2 tego aktu
prawnego zwizana z wejïciem w Čycie ustawy o ochronie terenów byÙych hitlerowskich obozów zagÙady20. Istotn
zmian¿ przyniósÙ 2.04.2004 r., gdyČ wówczas przyj¿to ustaw¿ nowelizujc dwa akty prawne: Prawo o zgromadzeniach i Prawo o ruchu drogowym21. Co waČne, Prezydent RP przed podpisaniem ustawy (co jest warunkiem wejïcia w Čycie)
w dniu 22.09.2004 r. zÙoČyÙ wniosek do TrybunaÙu Konstytucyjnego, którego przedmiotem byÙo prewencyjne zbadanie22
konstytucyjnoïci jej przepisów.
Ustawa nowelizujca z 2004 r. regulowaÙa m. in. kwestie zawiadomienia organu gminy o zgromadzeniu (wprowa-dzajc obowizek zawiadomienia organu gminy w taki sposób, aby wiadomoï° o zgromadzeniu dotarÙa nie póĊniej niČ na 7 dni przed dat zgromadzenia, gdy przewidywalna liczba uczestników zgromadzenia nie przekracza 100 osób, co stanowiÙo wydÙuČenie terminu z dotychczasowych 3 dni do 7 dni); czy wymagane elementy, które musi zawiera° zawia-domienie o zgromadzeniu. Te przepisy nie zostaÙy zakwestionowane przez Prezydenta RP.
Zakwestionowano jednak zgodnoï° z Konstytucj RP przepisu ustawy nowelizujcej, który wprowadzaÙ zakaz uczestnictwa w zgromadzeniach osób, których wygld zewn¿trzny uniemoČliwia ich identyÞ kacj¿23.
Zakwestionowa-no takČe przepis ustawy Zakwestionowa-nowelizujcej24, który uprawniaÙ do rozwizania zgromadzenia w sytuacji, gdy osoby te byÙy
uczestnikami manifestacji25, jak równieČ przepis wprowadzajcy odpowiedzialnoï° organizatora zgromadzenia za
szko-d¿ wyrzdzon przez uczestnika zgromadzenia podczas jego przebiegu lub bezpoïrednio po jego rozwizaniu26.
Wszyst-kie zakwestionowane przepisy zostaÙy uznane przez TrybunaÙ Konstytucyjny27 za niezgodne z Konstytucj RP.
Istotna z punktu widzenia problemu badawczego poruszonego w niniejszym artykule, jest argumentacja TrybunaÙu Konstytucyjnego dotyczca niekonstytucyjnoïci zakazu uczestniczenia w zgromadzeniu osób, których wygld uniemoČ-liwiaÙ identyÞ kacj¿.
Prezydent we wniosku do TrybunaÙu Konstytucyjnego wskazaÙ, Če taka regulacja ogranicza wolnoï° zgromadzeÚ poprzez zastosowanie niejasnych i nieprecyzyjnych przepisów, co powoduje niepewnoï° adresatów tych przepisów co do zakresu ich praw i obowizków, a nadto niepewnoï° co do skutków prawnych zachowaÚ niezaleČnych od woli i
dzia-15 Zob. przypis 12.
16 Zob. orzeczenie Trybunaáu Konstytucyjnego z dn. 26.04.1995 r.,. K 11/94, Legalis nr 10252. 17 L. Garlicki, dz. cyt., s. 102.
18 D. Górecki (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2009, s. 92. 19 Ustawa z dn. 5.07.1990 r. – Prawo o zgromadzeniach, Dz. U. Nr 51, poz. 297.
20 Ustawa z dn. 7.05.1999 r. o ochronie terenów byáych hitlerowskich obozów zagáady (Dz. U. Nr 41, poz. 412 ze zm.). Wprowadzona tą ustawą zmiana art. 2 Prawa o zgromadzeniach polegaáa na dodaniu do wskazanej jednostki redakcyjnej fragmentustanowiącego o tym, Īe wolnoĞü zgromadzeĔ podlega ograni-czeniom przewidzianym jedynie przez ustawy, niezbĊdnym do ochrony m. in. Pomników Zagáady.
21 Ustawa z dn. 2.04.2004 r. o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach oraz ustawy – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. Nr 51, poz. 297 ze zm.). 22 Uprawnienie Prezydenta RP do prewencyjnej kontroli przepisów ustaw, czyli przed podpisaniem, wynika z art. 122 ust. 3 Konstytucji RP.
23 Art. 1 pkt 1, Ustawa o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach , dz. cyt., Art. 1 pkt 1 ustawy nowelizującej, zmieniaá art. 3 ust. 2 Prawa o zgroma-dzeniach.
24 Art. 1 pkt 6,Ustawa o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach… 25 Art. 12 ust. 1 pkt 4, Prawo o zgromadzeniach, dz. cyt.
26 Art. 1 pkt 5,Ustawa o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach, dz. cyt. 27 Wyrok Trybunaáu Konstytucyjnego z dn. 10.10.2004 r., Kp 1/04, Legalis nr 66027.
ÙaÚ uczestników zgromadzenia. Podniesiono takČe, Če przepisy te umoČliwiaj wÙadzom publicznym rozwizywanie zgromadzeÚ bez wzgl¿du na ich przebieg.
Co ciekawe, Prokurator Generalny w zÙoČonym w ramach post¿powania przed TrybunaÙem Konstytucyjnym sta-nowisku w peÙni podzieliÙ zarzuty i popierajce je argumenty wskazane we wniosku Prezydenta RP. MarszaÙek Sejmu w zÙoČonym piïmie procesowym takČe podzieliÙ zarzuty podniesione przez Prezydenta RP.
TrybunaÙ Konstytucyjny wskazaÙ, Če Konstytucja RP nie wymaga, aby manifestowanie pogldów nast¿powaÙo w spo-sób jawny. Wiele miejsca poïwi¿cono temu, Če wielce niejednoznacznym i nieprecyzyjnym jest poj¿cie „wygld zewn¿trz-ny uniemoČliwiajcy identyÞ kacj¿ uczestnika”, przez co przepisy nie gwarantuj jednolitego stosowania ich przez orgazewn¿trz-ny wÙadzy publicznej, a nadto sprzyjaj arbitralnym rozstrzygni¿ciom. PrzywoÙano liczne orzecznictwo odnoszce si¿ do tego, Če konstytucyjny wymóg regulowania ograniczeÚ wolnoïci i praw w ustawie, nie sprowadza si¿ tylko do obowizku zachowania formy ustawy, ale oznacza takČe wymóg okreïlonej szczegóÙowoïci regulacji ustawowej28, która pozwoli po
zapoznaniu si¿ z brzmieniem przepisu wywnioskowa°, co i w jakich okolicznoïciach jest zakazane.
TrybunaÙ stwierdziÙ, Če regulacja nie jest konieczna w ïwietle przepisów ustawy o Policji29, które pozwalaj
reago-wa° na majce miejsce podczas zgromadzeÚ incydenty, a tym samym pozwalaj zapewni° bezpieczeÚstwo i porzdek publiczny, chronic przy tym wartoïci wyraČone w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Summa summarum, zakwestionowane przepisy zostaÙy uznane przez TrybunaÙ Konstytucyjny za niezgodne z polsk ustaw zasadnicz.
Projekt ustawy nowelizujѱcej z ƀžſſ r.
W dniu 11.11.2011 r. w Warszawie miaÙy miejsce zamieszki podczas odbywajcych si¿ na ulicach polskiej stolicy zgro-madzeÚ. Ich skutkiem byÙy znaczne szkody. W nast¿pstwie wydarzeÚ z 11.11.2011 r. Prezydent RP podjÙ dziaÙania zmie-rzajce do skorzystania z instytucji inicjatywy ustawodawczej30.
W dniu 24.11.2011 r. wpÙynÙ do Sejmu31 prezydencki projekt nowelizacji Prawa o zgromadzeniach. ZakÙadaÙ on
wprowadzenie zakazu posiadania przez uczestników, obok dotychczasowego zakazu posiadania broni, materiaÙów wybuchowych i innych niebezpiecznych narz¿dzi, takČe wyrobów pirotechnicznych oraz materiaÙów poČarowo
niebez-piecznych32. Kolejn zmian byÙo wprowadzenie obowizku zawiadamiania przez organ gminy Szefa Biura Ochrony
Rzdu w sytuacji, gdy zgromadzenie organizowane byÙoby w pobliČu obiektów podlegajcych ochronie BOR33. W tym
samym punkcie projektu ustawy nowelizujcej wprowadzono ograniczenie odbywania zgromadzeÚ organizowanych przez dwóch lub wi¿cej organizatorów w tym samym czasie, w miejscach lub na trasach przejïcia, które s toČsame lub w cz¿ïci pokrywajce si¿. Zgromadzenia takie, zgodnie z projektowan regulacj, mog si¿ odby°, jeČeli moČliwe jest od-dzielenie ich w taki sposób, aby ich przebieg nie zagraČaÙ Čyciu lub zdrowiu ludzi albo mieniu w znacznych rozmiarach. Przewidziano takČe procedur¿ post¿powania w takich sytuacjach (wezwanie organizatora zgromadzenia zgÙoszonego póĊniej do dokonania zmiany czasu lub miejsca albo trasy przejïcia uczestników)34.
Ustawa nowelizujca regulowaÙa obowizek nieprzerwanego posiadania przez przewodniczcego zgromadzenia wyróČników okreïlajcych jego funkcj¿, w które wyposaČa go organ gminy35, czy teČ wprowadzenie obowizku
delego-wania przez organ gminy przedstawiciela, jeČeli liczba przewidywanych uczestników jest wi¿ksza niČ 500 osób lub jeČeli istnieje niebezpieczeÚstwo naruszenia porzdku publicznego w trakcie trwania zgromadzenia36 (dotychczas
delegowa-nie przedstawicieli przez organ gminy byÙo bezwarunkowo fakultatywne). Projekt wprowadzaÙ do Prawa o zgromadze-niach rozdziaÙ 2a37, w którym ustanowiono przepisy karne.
Z punktu widzenia niniejszego artykuÙu istotne jest to, Če projekt przewidywaÙ wprowadzenie zakazu uczestniczenia
28 Zob. per exemplum wyrok Trybunaáu Konstytucyjnego z dn. 10.10.1998 r., K 39/03, OTK ZU nr 6/1998, poz. 99, tudzieĪ wyrok Trybunaáu Konstytu-cyjnego z dnia 12.01.2000 r., P 11/98, Legalis nr 46357.
29 Ustawa z dn. 6.04.1990 r. o Policji (Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 ze zm.). Istotne z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeĔstwa podczas zgromadzeĔ, w kontekĞcie uczestnictwa osób, których nie moĪna zidentyÞ kowaü, a które stwarzają niebezpieczeĔstwo naruszenia bezpieczeĔstwa i porządku publicznego, są uprawnienia policjantów uregulowane w art. 15 przytoczonej ustawy.
30 Inicjatywa ustawodawcza przysáuguje Prezydentowi RP na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji RP. 31 Druk sejmowy nr 35 z 2011 r.
32 Art. 1 pkt 2 lit, Druk sejmowy nr 35… 33 Art. 1 pkt 2, Druk sejmowy nr 35… 34 Art. 1 pkt 4, Druk sejmowy nr 35… 35 Art. 1 pkt 7 lit. c, Druk sejmowy nr 35… 36 Art. 1 pkt 8, Druk sejmowy nr 35… 37 Art. 1 pkt 10, Druk sejmowy nr 35…
w zgromadzeniach osób, których rozpoznanie z powodu ubioru, zakrycia twarzy lub zmiany jej wygldu nie jest
moČli-we38. Planowano obciČy° organizatora wymogiem poinformowania organu gminy o planowanym udziale w
zgroma-dzeniu tych osób39. WypeÙnienie tego obowizku powodowaÙoby, Če w stosunku do zgÙoszonych uczestników, których
rozpoznanie nie b¿dzie moČliwe, nie obowizywaÙby zakaz uczestniczenia w manifestacji.
W uzasadnieniu projektu nowelizacji wskazano, Če przyj¿te regulacje pochodzce z 1990 r. wymagaj dostosowania do zaistniaÙych nowych zjawisk spoÙecznych, które nie byÙy znane ustawodawcy w 1990 r. Celem projektu byÙa ochrona wolnoïci zgromadzeÚ przez inne osoby (ochrona tej wolnoïci w przypadku tzw. kontrmanifestacji), a takČe ochron¿ zdrowia i mienia40, tudzieČ zapewnienie porzdku publicznego i bezpieczeÚstwa osób trzecich i mienia41.
W odróČnieniu od ustawy z 2004 r. projekt z 2011 r. nie zakÙadaÙ bezwzgl¿dnego zakazu uczestniczenia w zgromadze-niu osób, których rozpoznanie jest niemoČliwe. Osoby takie mogÙyby bra° udziaÙ w zgromadzeniach, jeČeli organizator zgromadzenia powiadomiÙby o tym organ gminy. Zaprojektowano zatem zakaz warunkowy uzaleČniony wyÙcznie od dokonania przez organizatora zgÙoszenia.
Propozycja omawianego zakazu nie znalazÙa poparcia juČ na wst¿pnym etapie procedowania ustawy42. Forum
Oby-watelskiego Rozwoju w zÙoČonej opinii43 wskazaÙo na to, Če obecnie obowizujce Prawo o zgromadzeniach jest regulacj
wystarczajc, gdyČ pozwala skutecznie zapobiega° aktom przemocy. Zaznaczono nadto, Če „projekt nowelizacji (…) jest przykÙadem jednej z tych ustaw, które pisane byÙy pod wpÙywem wydarzeÚ, które mog powodowa° niezadowolenie spoÙeczne. (…) Wprowadzanie zmian pod wpÙywem jednostkowych wydarzeÚ, odbħ ajcych si¿ gÙoïnym echem w ïro-dowiskach masowego przekazu, nie odpowiada zatem zasadom prawidÙowej legislacji”44. Poza tym, na niedoskonaÙoïci
owego projektu zwracaÙy uwag¿ opinie legislacyjne ekspertów Biura Analiz Sejmowych45.
Efektem prac parlamentarnych byÙa ustawa z dnia 14.09.2012 r.46 podpisana przez Prezydenta RP w dniu 4.10.2012 r.
Uwzgl¿dniaÙa ona zawarte w projekcie propozycje regulacji (cho° zmodyÞ kowane w toku procesu legislacyjnego) z istot-nym wyjtkiem – nie zawieraÙa przepisów dotyczcych zakazu udziaÙu w zgromadzeniu osób, których rozpoznanie z powodu ubioru, zakrycia twarzy lub zmiany jej wygldu nie b¿dzie moČliwe.
Podsumowujc analiz¿ prezydenckiego projektu z 2011 r. naleČy stwierdzi°, Če przewidywaÙ on wiele rozwizaÚ, które znalazÙy poparcie w parlamencie i które znajduj si¿ w obecnie obowizujcym Prawie o zgromadzeniach. Projekt przewidywaÙ warunkowy zakaz uczestniczenia w zgromadzeniach osób, których „rozpoznanie z powodu ubioru, za-krycia twarzy lub zmiany jej wygldu nie jest moČliwe”, uzaleČniony od zgÙoszenia informacji o udziale takich osób do organu gminy. Projektowana regulacja nie znalazÙa jednak poparcia, wskazywano na to, Če nie jest ona konieczna, a nadto zbyt daleko ingeruje w wolnoï° zgromadzeÚ. W dyskusji cz¿sto odnoszono si¿ do omawianego wyroku TrybunaÙu Kon-stytucyjnego z 2004 r.
Projekt ustawy nowelizujѱcej z ƀžſƁ r.
Zarówno w dniu 11.08.2012 r., jak i rok póĊniej, miaÙy miejsce podobne zdarzenia do tych z 2011 r. Zamieszki i po-wstaÙe w ich skutku straty materialne staÙy si¿ asumptem do kolejnego prezydenckiego projektu47 ustawy nowelizujcej
Prawo o zgromadzeniach. Oprócz inicjatywy ustawodawczej Prezydent RP skierowaÙ list do posÙów, w którym wyraziÙ nadziej¿ na poparcie dla projektu48. Wnioskodawca wskazaÙ w liïcie bezpoïredni przyczyn¿ projektu piszc: „Licz¿ na
to, Če wyraČone, po wydarzeniach 11 listopada br., wst¿pne poparcie wi¿kszoïci ugrupowaÚ parlamentarnych dla idei
38 Art. 1 pkt 1 lit. b, Druk sejmowy nr 35… 39 Art. 1 pkt 3 lit. b, Druk sejmowy nr 35… 40 Druk sejmowy nr 35 z 2011 r., s. 6. 41 Druk sejmowy nr 35…, s. 7.
42 JuĪ sprawozdanie podkomisji z 8.05.2012 r. w ramach prac po I czytaniu przewidywaáo skreĞlenie przepisów dotyczących zakazu udziaáu w zgroma-dzeniu osób, których rozpoznanie jest niemoĪliwe (zob. druk sejmowy nr 434 z 2012 r.).
43 Opinia Forum Obywatelskiego Rozwoju – FOR z dnia 6.03.2012 r. dotycząca przedáoĪonego przez Prezydenta RP projektu nowelizacji ustawy Prawo o zgromadzeniach (dostĊpna pod adresem: https://www.for.org.pl/pl/a/2090,Opinia-FOR-do-projektu-nowelizacji-ustawy-Prawo-o-zgromadzeniach, 29.12.2014 r.).
44 TamĪe, s. 1.
45 Zob. K. Skotnicki, Opinia prawna na temat prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych”, nr 2/2012, s. 113-118. Zob. takĪe M. Szydáo, Opinia prawna na temat projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach, „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych”, nr 2/2012, s. 119-146.
46 Ustawa z dn. 14.09.2012 r. o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. poz. 1115). 47 Projekt záoĪony w Sejmie w dniu 18.11.2013 r. (druk sejmowy nr 2023 z 2013 r.).
48 List Prezydenta RP do klubów parlamentarnych i do koáa parlamentarnego z 18.11.2013 r., http://www.prezydent.pl/download/gfx/prezydent/pl/defaul-taktualnosci/9/2731/1/20131118_projekt_ustawy.pdf (29.12.2014 r.)
zmiany ustawy, pozwoli na szybkie przyj¿cie rozwizaÚ sprzyjajcych bezpieczeÚstwu obywateli uczestniczcych i nie uczestniczcych w manifestacjach”49.
Projekt z 2013 r. przewiduje wprowadzenie zakazu uczestniczenia osób „których identyÞ kacja z powodu ubioru, zakrycia twarzy lub zmiany jej wygldu nie jest moČliwa”50. Na mocy projektowanej nowelizacji wskazanie zwizku
pomi¿dzy celem zgromadzenia a uczestniczeniem w nim osób, których identyÞ kacja z powodu „zakrycia twarzy” jest niemoČliwa, staje si¿ obligatoryjnym elementem zawiadomienia organu gminy o zgromadzeniu51. Zgodnie z kolejnym
proponowanym przepisem, jeČeli brak jest owego zwizku, a nadto jeČeli niemoČnoï° identyÞ kacji moČe spowodowa° zagroČenie dla bezpieczeÚstwa i porzdku publicznego, organ niezwÙocznie wzywa organizatora do odstpienia od pla-nowanego uczestnictwa tych osób52. W sytuacji, gdy organizator nie dostosuje si¿ do wezwania, organ gminy zakazuje
zgromadzenia53.
Zakazy uczestniczenia w zgromadzeniach osób majcych zasÙoni¿te twarze, przewidywane przez obydwa przeana-lizowane prezydenckie projekty ustaw, maj ten sam cel. JednakČe, o ile projekt z 2011 r. stanowiÙ o niemoČnoïci „rozpo-znania”, o tyle projekt z 2013 r. stanowi o niemoČnoïci „identyÞ kacji” osób z powodu ubioru, zakrycia twarzy lub zmiany jej wygldu54. Nadto, o ile udziaÙ osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°, na gruncie projektu nowelizacji z 2011 r. byÙ
moČliwy wówczas, gdy organizator wskazaÙ w zawiadomieniu udziaÙ takich osób, o tyle projekt z 2013 r. zakÙada, Če oprócz zgÙoszenia wymagane jest wykazanie zwizku pomi¿dzy „zakryciem twarzy” a celem zgromadzenia55. Ukazanie
takiego zwizku ciČyÙoby na organizatorze zgromadzenia. Na organie gminy spoczywaÙby natomiast obowizek stwier-dzenia istnienia (tudzieČ nieistnienia) tego zwizku oraz obowizek stwierstwier-dzenia (tudzieČ niestwierstwier-dzenia) zagroČenia bezpieczeÚstwa i porzdku publicznego poprzez udziaÙ w zgromadzeniu tych osób. W razie braku owego zwizku oraz zaistnienia zagroČenia dla wskazanych wartoïci zwizanych z uczestnictwem osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°, stanowiÙoby przesÙank¿ zakazania zgromadzenia56.
W uzasadnieniu projektu podkreïlono, Če proponowane regulacje stanowi kolejn prób¿ wprowadzenia przepisów zapobiegajcym „przeksztaÙcenia si¿ zgromadzeÚ pokojowych w manifestacje z udziaÙem agresywnych osób, których rozpoznanie nie jest moČliwe i którzy zagraČaj bezpoïrednio integralnoïci Þ zycznej innych osób lub mienia”57.
NaleČy z naciskiem wskaza°, Če podstaw zakazania zgromadzenia – zgodnie z projektem z 2013 r. – nie jest sam brak zwizku pomi¿dzy celem zgromadzenia i niemoČnoïci jego identyÞ kacji. Musi by° bowiem speÙniona jeszcze dru-ga przesÙanka – stwierdzenie przez ordru-gan gminy zagroČenia dla bezpieczeÚstwa i porzdku publicznego, zwizanego z uczestnictwem osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°58. Zgodnie z treïci projektowanej regulacji dopiero Ùczne
speÙnienie tych przesÙanek stanowi podstaw¿ materialnoprawn wydania decyzji zakazujcej zgromadzenia. Projekt z 2011 r. uzaleČniaÙ moČliwoï° uczestniczenia w zgromadzeniu „osób zamaskowanych” od zgÙoszenia przez organizatora planowanego ich uczestniczenia, nie zaï od stwierdzenia przez organ gminy speÙnienia jakichkolwiek przesÙanek.
Cel takiego uregulowania moČna znaleĊ° w treïci uzasadnienia do projektu z 2013 r. W piïmie tym przypomniano, omawiany w niniejszym artykule, wyrok TrybunaÙu Konstytucyjnego z 2004 r., w którym wskazano, Če zakaz uczest-nictwa w zgromadzeniach osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°, jest nieproporcjonalny, gdyČ dotyczy osób, w przy-padku których zasÙoni¿cie twarzy per se nie zagraČa wartoïciom konstytucyjnym. Zdaje si¿, Če z uwagi na to wskazanie
49 TamĪe.
50 Art. 1 pkt 1, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
51 Art. 1 pkt 2, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
52 Art. 1 pkt 3 lit. a, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
53 Art. 1 pkt 4, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
54 Art. 1 pkt 1, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
55 Zob. Art. 1 pkt 2, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023.
56 Zob. Art. 1 pkt 4, Przedstawiony przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej projekt ustawy o zmianie ustawy - Prawo o zgromadzeniach z 2013 r. druk sejmowy 2023. Wskazana jednostka redakcyjna przewiduje wprowadzenie do Prawa o zgromadzeniach przesáanki, której zaistnienie upowaĪnia organ gminy do wydania decyzji administracyjnej zakazującej zgromadzenia.
57 Druk sejmowy nr 2023 z 2013 r., s. 4. 58 Art. 1 pkt 4, Prezydencki projekt z 2013 r.
TrybunaÙu Konstytucyjnego projektodawca zdecydowaÙ si¿ na regulacj¿, w której organ zobowizany jest dokona° oceny zasÙoni¿cia twarzy w kontekïcie zagroČenia dla bezpieczeÚstwa i porzdku publicznego.
Negatywnie projekt z 2013 r. ocenia HelsiÚska Fundacja Praw CzÙowieka (dalej jako: HFPC). W opinii datowanej na 9.10.2014 r.59 HFPC wskazuje na negatywne oceny projektu przez Rad¿ Ministrów RP60, Zwizek Powiatów Polskich oraz
Prokuratora Generalnego61. W piïmie zauwaČono na skutek projektowanych regulacji, który mógÙby polega° na
zgÙa-szaniu przez organizatora udziaÙu osób „zamaskowanych” z przezornoïci spowodowanej niemoČnoïci przewidzenia udziaÙu tych osób „zamaskowanych”. ProwadziÙoby to, zdaniem opiniodawców, do nieosigni¿cia celów przyïwieca-jcych projektodawcy. Konkludujc, przedstawiono ocen¿ o niezgodnoïci projektowanych zmian z Konstytucj RP oraz europejsk Konwencj o Ochronie Praw CzÙowieka i Podstawowych Wolnoïci. Zwrócono takČe uwag¿ na podj¿cie prac nad projektem po zamieszkach podczas „Marszu NiepodlegÙoïci”, wobec czego podniesiono, Če: „Prawo nie powinno by° tworzone pod wpÙywem nacisków i spoÙecznej presji, gdyČ pozbawione jest wtedy racjonalnoïci, która powinna przy-ïwieca° ustawodawcy”62.
Podsumowanie
W dyskusjach nad propozycjami zakazu udziaÙu w zgromadzeniach osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°, pada wiele argumentów przeciwko temu rozwizaniu. Prezydenckie projekty nowelizacji Prawa o zgromadzeniach moČna postrzega° jako propozycje zmian prawnych, które s tworzone pod wpÙywem incydentalnych zdarzeÚ (na co wska-zuje zwÙaszcza przytoczony list Prezydenta RP do klubów parlamentarnych i koÙa parlamentarnego z 18.11.2013 r.), co nie zasÙuguje na aprobat¿. Omówione w artykule prezydenckie inicjatywy ustawodawcze zwizane s z wydarzeniami majcymi miejsce od kilku lat w dniu 11 listopada. Wydarzenia te moČna postrzega° jako brak egzekucji obowizujcego prawa (zwÙaszcza przepisów Ustawy o Policji) oraz nieefektywnoï° przewidzianych sankcji karnych, nie zaï niedoskona-Ùoïci przepisów Prawa o zgromadzeniach.
Projekt z 2013 r. zostaÙ wniesiony pomimo negatywnych opinii wobec poprzedniej propozycji, procedowanej dwa lata wczeïniej, która nie znalazÙa poparcia parlamentarnego. Projektowi moČna zarzuci° nadto, Če ustalenie istnienia zwizku pomi¿dzy uczestnictwem w zgromadzeniu osób, których nie moČna zidentyÞ kowa°, a celem zgromadzenia podlegaÙoby ocenie, z natury rzeczy, doï° arbitralnej. Jest to ograniczenie wolnoïci zgromadzeÚ bardziej restrykcyjne, niČ zaproponowane w projekcie z 2011 r. Poprzednia propozycja przewidywaÙa wymóg zgÙoszenia planowanego uczestni-czenia w zgromadzeniu osób, których nie b¿dzie moČna zidentyÞ kowa°, natomiast projekt z 2013 r. przewiduje speÙnienie jeszcze innych przesÙanek.
Oczywistym celem projektowanych zmian jest zapewnienie bezpieczeÚstwa i porzdku publicznego poprzez uÙa-twienie organom ïcigania zidentyÞ kowania sprawców wykroczeÚ i przest¿pstw podczas zgromadzeÚ, które straciÙy cha-rakter pokojowy. NaleČy jednak zastanowi° si¿ nad koniecznoïci omawianych zmian i proporcjonalnoïci konkretnych uregulowaÚ. Omawiany zakaz moČe mie° zbyt daleko idce skutki, bowiem stwarza ryzyko zmniejszenia liczby zgroma-dzeÚ, gdyČ waČn ich cech jest moČliwoï° anonimowego wyraČania pogldów (jest to zwÙaszcza widoczne np. w przy-padku manifestacji pracowników przeciwko pracodawcy). W wielu przypadkach udziaÙ w okreïlonym zgromadzeniu moČe by° negatywnie oceniany przez inne osoby, co moČe nawet wiza° si¿ z negatywnymi skutkami spoÙecznymi czy osobistymi. Proponowane w prezydenckich projektach przepisy stwarzaj ryzyko arbitralnego zakazywania zgromadzeÚ oraz praktycznych rozbieČnoïci w stosowaniu projektowanego prawa przez róČne organy.
Zdaniem autora niniejszego tekstu wciČ aktualne s wskazania poczynione przez TrybunaÙ Konstytucyjny w wy-roku z 2004 r. Uzasadnienie owego wywy-roku oraz argumenty przeanalizowane w niniejszym tekïcie skÙaniaj autora do konstatacji, Če projektowane zmiany budz uzasadnione wtpliwoïci co do zgodnoïci z Konstytucj RP, ïciïlej zaï – speÙ-nienia warunków ograniczeÚ wolnoïci i praw czÙowieka i obywatela znajdujcych swoj podstaw¿ w art. 31 ust. 3 Kon-stytucji RP.
59 Opinia HelsiĔskiej Fundacji Praw Czáowieka do przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach (druk sejmowy 2023), s. 2, http://www.google.pl/url?url=http://www.hfhr.pl/wp-content/uploads/2014/10/HFPC_opinia_9102014.pdf&rct=j&q=&esrc=s&sa=U-&ei=xMagVJeUKsW3PI_vgJAF&ved=0CBMQFjAA&usg=AFQjCNE_yhx2paT8VESfkcPWc-YgbL5e6Q (29.12.2014 r.).
60 Opinia Rady Ministrów RP z dnia 30.05.2014 r., http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/DB59C72522CB6F38C1257CEB00371D91/%24File/2023-s. pdf (29.12.2014 r.)
61 Opinia Związków Powiatów Polskich z dnia 8.01.2014 r. oraz opinia Prokuratora Generalnego z dnia 7.01.2014 r. http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/76A30DFCA19EA7A5C1257C60002A385F/%24File/2023-001.pdf 29.12.2014 r. 62 Opinia HelsiĔskiej Fundacji Praw Czáowieka... dz. cyt., s. 6.
Regulacje zawarte w prezydenckich projektach ustaw nowelizujcych wydaj si¿ nie speÙnia° zwÙaszcza warunku koniecznoïci w demokratycznym paÚstwie, a nadto – warunku proporcjonalnoïci ograniczeÚ wolnoïci zgromadzeÚ w aspekcie celu, do których regulacja ma zmierza°. NaleČy mie° na uwadze, Če wolnoï° zgromadzeÚ jest fundamentaln wolnoïci w ustroju demokratycznym, natomiast ograniczenia konstytucyjnych wolnoïci i praw powinny mie° charakter wyjtkowy oraz powinny by° efektem istotnego (nie zaï sprowadzajcego si¿ do incydentalnych przypadków) zagroČe-nia dla konstytucyjnych wartoïci wyraČonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Akty prawne:
[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2.04.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.).
[2] Konwencja o Ochronie Praw CzÙowieka i Podstawowych Wolnoïci sporzdzona w Rzymie dnia 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). [3] Mi¿dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych otwarty do podpisu w Nowym Jorku dn. 19.12.1966 r. (Dz.U. z 1977 r. Nr 38,
poz. 167).
[4] Ustawa z dn. 6.04.1990 r. o Policji (Dz.U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 ze zm.). [5] Ustawa z dn. 5.07.1990 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2013 r., poz. 397).
[6] Ustawa z dn. 7.05.1999 r. o ochronie terenów byÙych hitlerowskich obozów zagÙady (Dz.U. Nr 41, poz. 412 ze zm.).
[7] Ustawa z dn. 2.04.2004 r. o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach oraz ustawy – Prawo o ruchu drogowym (Dz.U. Nr 51, poz. 297 ze zm.). [8] Ustawa z dn. 14.09.2012 r. o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. poz. 1115).
[9] Druk sejmowy nr 35 z 2011 r.. [10] Druk sejmowy nr 434 z 2012 r.. [11] Druk sejmowy nr 2023 z 2013 r.
Orzeczenia:
[12] Orzeczenie TrybunaÙu Konstytucyjnego z dn. 26.04.1995 r., K 11/94, Legalis nr 10252. [13] Wyrok TrybunaÙu Konstytucyjnego z dn. 10.10.1998 r., K 39/03, OTK ZU nr 6/1998, poz. 99. [14] Wyrok TrybunaÙu Konstytucyjnego z dn. 12.01.2000 r., P 11/98, Legalis nr 46357.
[15] Wyrok TrybunaÙu Konstytucyjnego z dn. 10.10.2004 r., Kp 1/04, Legalis nr 66027. [16] Wyrok TrybunaÙu Konstytucyjnego z dn. 18.01.2006 r., K 21/05, Legalis nr 72315.
Bibliografia:
[17] Blicharz J., Prawo o zgromadzeniach, Warszawa 2013. [18] Czarny P., NaleziÚski B., Wolnoï° zgromadzeÚ, Warszawa 1998. [19] Garlicki L., Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2008. [20] Górecki D. (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2009.
[21] Skotnicki K, Opinia prawna na temat prezydenckiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach, „ Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych”, 2012, nr 2.
[22] Suski P., Zgromadzenia i imprezy masowe, Warszawa 2010.
[23] SzydÙo M., Opinia prawna na temat projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgromadzeniach „Zeszyty Prawnicze Biura Analiz Sejmowych”, 2012, nr 2.
Netografia:
[24] Opinia HelsiÚskiej Fundacji Praw CzÙowieka do przedstawionego przez Prezydenta RP projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo o zgro-madzeniach, hĴ p://www.google.pl/url?url=hĴ p://www.hĢ r.pl/wp-content/uploads/2014/10/HFPC_opinia_9102014.pdf&rct=j&q=&esr-c=s&sa=U&ei=xMagVJeUKsW3PI_vgJAF&ved=0CBMQFjAA&usg=AFQjCNE_yhx2paT8VESĤ cPWc-YgbL5e6Q, 29.12.2014.
[25] Opinia Forum Obywatelskiego Rozwoju – FOR z dnia 6.03.2012 r. dotyczca przedÙoČonego przez Prezydenta RP projektu nowelizacji usta-wy Prawo o zgromadzeniach, hĴ ps://www.for.org.pl/pl/a/2090,Opinia-FOR-do-projektu-nowelizacji-ustausta-wy-Prawo-o-zgromadzeniach, 29.12.2014.
[26] List Prezydenta RP do klubów parlamentarnych i do koÙa parlamentarnego z 18.11.2013 r. hĴ p://www.prezydent.pl/download/gfx/prezy-dent/pl/defaultaktualnosci/9/2731/1/20131118_projekt_ustawy.pdf, 29.12.2014.
[27] Opinia Rady Ministrów RP z dnia 30.05.2014 r. ( hĴ p://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/DB59C72522CB6F38C1257CEB00371D91/%24Fi-le/2023-s.pdf), 29.12.2014.
[28] Opinia Zwizków Powiatów Polskich z dnia 8.01.2014 r. oraz opinia Prokuratora Generalnego z dnia 7.01.2014 r. (hĴ p://orka.sejm.gov.pl/ Druki7ka.nsf/0/76A30DFCA19EA7A5C1257C60002A385F/%24File/2023-001.pdf), 29.12.2014.