Galos, Adam
"Polskie biblioteki ludowe w zaborze
pruskim i na terenie Rzeszy
Niemieckiej w latach 1843-1939", Jan
Wróblewski, Olsztyn 1975 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 386-389
Z ło ży ła się n a ń ró w n ie ż ś lą s k a b io g ra fia J e r z e g o E rtle g o , b u d o w n ic z e g o k o ścio ła, d z ia ła ją c e g o też n a te re n ie W iln a. S w o je w y w o d y p o ró w n a w c z e a u to r i lu s tr u je z a ró w n o p la n a m i ró ż n e g o ty p u je z u ic k ic h b u d o w li b a ro k o w y c h , j a k i b o g a c tw e m in te r p r e t a c j i fa s a d , a ta k ż e d e ta li a rc h ite k to n ic z n y c h . B u d o w lę ś w ię to lip s k ą ro z p a tr u je ró w n ie ż ja k o p ie rw o w z ó r d la p o z o sta ły c h zało że ń k o ścio łó w o d p u sto w y c h n a o b sza rz e W a rm ii. W sk a z u je n a a n a lo g ie i ró ż n ic e .
W s u m ie o p ra c o w a n ie J ó z e fa P o k le w s k ie g o d a je rz e te ln y i p e łn y o b ra z a r t y s ty c z n y i h is to ry c z n y te g o w y so k ie j k la s y z a b y tk u , d o ró w n u ją c e g o k o n c e p c jo m a r c h ite k tu r y e u ro p e js k ie j. S z k o d a je d y n ie , że p rz y p is y s ą t a k n ie c z y te ln ie ro zło żo n e. K a ż d y ro z d z ia ł m a o so b n e. N a leż y p o d k re ś lić je d n a k ż e d o g łę b n ą z n ajo m o ść l i t e r a t u r y p rz e d m io tu — w szczeg ó ln o ści o d n o szą c ą s ię d o a r c h i t e k t u r y b a ro k o w e j.
S z k o d a też, że w y d a w n ic tw o n ie o p a trz y ło ro z p r a w y stre sz c z e n ie m w ję z y k u ro s y js k im , k s ią ż k a b o w ie m m a r ó w n ie ż is to tn e z n a c z e n ie w b a d a n i a c h n a d a r c h i t e k t u r ą W ileń szczy zn y .
D ru g a p o z y c ja — to b o g a to ilu s tro w a n e p o p u la rn e w y d a w n ic tw o a lb u m o w e b is k u p a J a n a O b łą k a , k tó re g o z ało że n ie m je s t p o p u la r y z a c ja d z ie jó w z a b y tk ó w W a r m ii i d a w n y c h P r u s — w a ż n y c h d o k u m e n tó w p o lsk ie g o m e c e n a tu a r ty s ty c z nego. O p ra c o w a n ie s k ła d a się z n a s tę p u ją c y c h części: p o w s ta n ie i u p a d e k Ś w ię te j L ip k i, o d ro d z e n ie Ś w ię te j L ip k i, b u d o w a b a ro k o w e g o k o ś c io ła w Ś w ię te j L ip ce, Ś w ię ta L ip k a p o d z a b o re m p ru s k im , Ś w ię ta L ip k a w o d ro d z o n e j P o lsc e.
A u to r s w o ją o p o w ieść ro z p o c z y n a c z te rn a s to w ie c z n ą le g e n d ą d o ty c z ąc ą m ie j scow ości, a k o ń c z y k r ó tk i m ro z d z ia łe m W o d ro d zo n e j P o lsce, w k tó r y m m ię d z y in n y m i w sp o m in a o d b u d o w ę i p o rz ą d k o w a n ie z d e w a s to w a n e g o I I w o jn ą ś w ia to w ą w n ę trz a , p o d k re ś la z a s łu g i je d n e g o z p ie rw s z y c h w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im k o n s e r w a to r ó w w o je w ó d z k ic h — m g r C ec y lii V e tu la n i.
W sp o só b z w ięz ły w o p a rc iu o d o ty c h c za so w e b a d a n i a a u to r r e j e s t r u j e w sz y s tk ie n a jw a ż n ie js z e d z ie ła s z tu k i z n a jd u ją c e się n a z e w n ą trz i w e w n ą tr z k o ścio ła. O d c z y tu je ró w n ie ż tre ś c i ik o n o g ra fic z n e z a b y tk u , w szczeg ó ln o ści z aś fre s k ó w m a lo w a n y c h p rz e z M a c ie ja M e y e ra z L id z b a r k a . W y m ie n ia część n a z w is k p o ls k ic h , k tó r e t a k b o g a to u m ie szc z o n e s ą w m a la rs k ie j k o m p o z y c ji M ey e ra . P ó ź n ie js z e p ra c e m a la rs k ie w k a p lic a c h m a lo w a ł p ra w d o p o d o b n ie F is c h e r i n a s tę p n ie w 1803 r o k u J a n M o se r z B isz ty n k a .
I s to tn ą częścią o p ra c o w a n ia s ą m a te ria ły ilu s tr a c y jn e . Ś w ię ta L i p k a n ig d y b o w ie m n ie b y ła w ż a d n y m w y d a w n ic tw ie t a k b o g a to u d o k u m e n to w a n a . F o to g ra fie , m im o n ie n a jle p s z e j ja k o ś c i p a p ie ru , z n a k o m ic ie w p r o w a d z a ją w k lim a t z a b y tk u , p o d k r e ś la j ą jeg o n ie p o sp o lite w a lo ry a rty s ty c z n e . A lb u m b ę d zie w y so c e p rz y d a tn y b a d a c z o m p r a c u ją c y m n a d b a ro k ie m W a rm ii i d a w n y c h P r u s . S ta n o w i on n ie ja k o u z u p e łn ie n ie o p ra c o w a n ia J ó z e fa P o k le w sk ieg o . K a m ila W r ó b le w s k a J a n W ró b le w sk i, P o ls k ie b ib lio te k i lu d o w e w z a b o rz e p r u s k im i n a te r e n ie R z e s z y N ie m i e c k ie j w la ta c h 1843—1939, R o z p ra w y i M a te ria ły O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o , n r 46, O ls z ty n 1975, ss. 396. A u to r o p u b lik o w a ł p o p rz e d n io s p o rą lic z b ę a r ty k u łó w n a t e m a t szczeg ó ło w y ch z a g a d n ie ń z d z ie jó w b ib lio te k a r s tw a w z a b o rz e p ru s k im , o b e cn ie p o „ d łu g o le tn ic h b a d a n i a c h ”, j a k s a m p isze , o g ło sił o b s z e rn ą p ra c ę , p o ś w ię c o n ą c a łe m u z a g a d n ie n iu w c ią g u n ie m a l s tu la t. D łu g ie p rz y g o to w a n ia u m o ż liw iły w y z y s k a n ie sze ro k ie g o z e s ta w u źró d eł. W ró b le w sk i s ię g n ą ł w ię c do d w u d z ie s tu k ilk u a rc h iw ó w i z b io ró w rę k o p is ó w . Z e s ta w ie n ie c za so p ism w y k a z u je w rę c z n ie w ia ry g o d n ą lic z b ę 120 ty tu łó w i ok o ło 1300 ro c z n ik ó w (p ra w d a , że p rz y części ty tu łó w A u to r z az n a c zy ł, t e b y ły w n ic h lu k i). S p o r a j e s t ta k ż e lis ta in n y c h ź ró d e ł d ru k o w a n y c h i lite r a t u r y . D la o k re s u do 1918 r o k u n a jw ię k s z e z n a c z e n ie p o s ia d a ła p r a s a , d la o k re s u m ię d z y w o je n n e g o szczeg ó ln ie is to tn e b y ły r a p o r ty p o ls k ic h p la c ó w e k d y p lo m a ty c z n y c h . T e m a t je s t ta k s z e ro k i (o d y s k u sy jn o ś c i je g o z a k r e s u w sp o m n ę n iż e j), że n ie p o d o b ie ń s tw e m b y ło w y z y sk a n ie w sz y stk ie g o , n ie m n ie j j e d n a k to , czy m A u to r d y sp o n o w a ł, p o z w o liło M u n a z e b ra n ie o g ro m n e g o m a te r ia łu , co w y w a r ło k o r z y s tn y w p ły w n a p ra c ę .
R e ce n zje i o m ó w ie n ia 387
I n n a rzecz, że w z n ac z n e j części p r a c a p o s ia d a w ła ś n ie c h a r a k t e r m a te ria ło w y , z n aleź ć w n ie j m o ż n a o g ro m n ą lic z b ę szczegółów , k tó r e d o m in u ją n a d s p ra w a m i o g ó ln y m i i cało śc io w y m o b ra z e m z a g a d n ie n ia . C h a r a k t e r p ra c y z d e c y d o w a ł ta k ż e 0 je j k o n s tru k c ji. N a r r a c y jn a je j część z a j m u je n ie w ie le w ię c e j n iż p o ło w ę c a łe j o b ję to ś c i (łączn ie z k r ó tk i m w s tę p e m i je sz c z e k ró ts z y m z ak o ń c z e n iem ), p o d c za s g d y p o n a d d w ie p ią te to w y k a z y i a n e k s y . Z w ła sz c z a w y k a z y (w y k a z b ib lio te k 1 w y k a z b ib lio te k a rz y ) s ą b a rd z o o b sze rn e .
Z a s a d n ic z y trz o n o p ra c o w a n ia z o s ta ł p o d z ie lo n y n a tr z y części c h ro n o lo g ic z n e: l a t a 1843— 1879, 1880— 1918 i 1918— 1939. D a ta p o c z ą tk o w a z ależ y od u s ta le n ia , k ie d y p o w s ta ły p ie rw s z e b ib lio te k i. D y s k u s y jn e je s t, czy lik w id a c ja T o w a rz y s tw a O św ia ty L u d o w e j i p o w s ta n ie T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h j e s t w a ż n ie js z y m p rz e ło m e m , n iż u tw o rz e n ie p ie rw s z e j z ty c h o rg a n iz a c ji. P o d e jrz e w a m , że o w y b r a n iu d a ty 1879/1880 z d e c y d o w a ł f a k t, iż w y z n a c z e n ie d a ty w c z e ś n ie jsz e j u c z y n iło b y p ie rw s z ą część z b y t szczu p łą. N a jw a ż n ie js z y je s t o k re s d ru g i, k tó r e m u A u to r p o ś w ię c ił p o n a d p o ło w ę te j części ro z p ra w y .
K s ią ż k a W ró b le w sk ie g o d o ty c z y z a g a d n ie n ia o d u ż y m z n a c z e n iu ; n ie o d d ziś w ia d o m o , że z a ró w n o w w a lc e o ję z y k , j a k sze rz e j o k u ltu r ę , u d o s tę p n ie n ie k sią ż k i w ię k sz y m g ru p o m sp o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o o d g ry w a ło n ie b a g a te ln ą ro lę . B ib lio te k i lu d o w e b y ły zaś w ty m z a k re s ie n a js k u te c z n ie js z y m n a rz ę d z ie m . W o b ec p o z b a w ie n ia lu d n o ś c i p o ls k ie j w d ru g ie j p o ło w ie X I X w ie k u w ła s n e j szk o ły , b ib lio te k i (obok sa m o k s z ta łc e n ia i p ra s y ) m ia ły w p e w n y m s to p n iu u z u p e łn ia ć te n b r a k ; T o w a rz y stw o C z y te ln i L u d o w y c h n a z y w a n o n ie k ie d y m in is te rs tw e m o ś w ia ty . C hoć je d n a k p is a n o o b ib lio te k a c h n ie je d n o k ro tn ie , n ie b y ło d o tą d o p ra c o w a n ia o t a k im z a k re s ie ch ro n o lo g ic z n y m i te ry to r ia ln y m , a z a r a z e m o p a rte g o n a p o d o b n ie s z e ro k im z e s ta w ie ź ró d e ł. N a le ż y to p o d k r e ś lić j a k n a js i ln ie j .
P r a c a w y sz ła sp o d p ió ra h is to ry k a k s ią ż k i i b ib lio te k a r s tw a , co n ie p o z o sta ło b ez w p ły w u n a c h a r a k t e r o p ra c o w a n ia . W k r ó tk i m w s tę p ie t r a f i a j ą się s fo rm u ło w a n ia w ą tp liw e , n a p rz y k ła d : lic z b a p o w ia tó w w p r o w in c ja c h p o ls k ic h n ie b y ła s t a ł a (ss. 15— 16); w se jm ie p r u s k im K o ło P o ls k ie n ie w sp ó łp ra c o w a ło z p a r tia m i p ro rz ą d o w y m i (s. 20), a co w a ż n ie js z e , w s tę p n ie j e s t d o s to so w a n y d o p o trz e b p ra c y . W ro z d z ia ła c h , s ta n o w ią c y c h z a s a d n ic z ą część p ra c y , b ib lio te k i ty lk o w m in im a l n y m s to p n iu tr a k to w a n e s ą ja k o część p o lsk ie g o s y s te m u o rg a n iz a c y jn e g o (ch o d zi m i zw łasz cz a o o k re s do 1918 r.), c h o ć w ia d o m o , że p o szc z eg ó ln e z w ią z k i p o łą c z o n e b y ły lic z n y m i w ię z a m i (n a p rz y k ła d p e rs o n a ln y m i). T o w y iz o lo w a n ie b ib lio te k s p o w o d o w ało , że w ie le r ó ż n y c h z ja w is k p o z o sta ło n ie w y ja ś n io n y c h (n a p r z y k ła d słab o ść b ib lio te k n a M a z u ra c h — p o r. d a n e n a s tr o n a c h 100, 125 — w y n ik a ła ze słab o śc i r u c h u p o lsk ie g o n a ty m te re n ie ; in n y p rz y k ła d , s k ą d in ą d d ro b n y , w ię k sz e tru d n o ś c i d z ia ła n ia w r e je n c ji b y d g o s k ie j w c za sie w o jn y — p o w . W itk o w sk i, s. 117 — w y n ik a ły z p o d p o rz ą d k o w a n ia je j z a stę p c z e j k o m e n d z ie w o js k o w e j w S z c ze c in ie , n a k t ó r e j czele s ta ł z n a n y z b e z w z g lę d n o śc i g en . V ie tin g h o ff; p o d o b n y c h p rz y k ła d ó w m o ż n a p o d a ć z n a c z n ie w ię ce j).
P r z e w a g a m a te r ia łu n a d w n io s k a m i w id o c z n a j e s t w ró ż n y c h fr a g m e n ta c h p ra c y , z a r ó w n o w k o n k re tn y c h szczeg ó łach (z n o w u ty lk o ja k o p rz y k ła d : A u to r n ie p ró b o w a ł w y ja ś n ić s k o k ó w w s ta n ie b ib lio te k n a te r e n ie ró ż n y c h p ro w in c ji, p o r. s. 125), j a k i w u ję c iu p e w n y c h p ro b le m ó w , łą c z ą c y c h s ię z ro z w o je m b ib lio te k . D y sk u s y jn y j e s t ju ż s a m z a k r e s p ra c y , c h y b a n ig d z ie w y ra ź n ie j n ie w y ja ś n io n y . N ie m a m za m ia r u d e fin io w a ć p o ję c ia b ib lio te k i lu d o w e j, ty m b a r d z ie j że u le g a ło ono z m ia n o m . W a ż n ie js z e je s t c h y b a s tw ie rd z e n ie , co u w z g lę d n ił A u to r. W części p ie rw s z e j o m ó w ił w s z y s tk ie w a ż n ie js z e in ic ja ty w y w ty m z a k re s ie . W części d ru g ie j, d o ty c z ąc e j o k re s u n a jb u jn ie js z e g o ro z w o ju c z y te ln i i b ib lio te k n a z ie m ia c h p o ls k ic h p o d z a b o re m p ru s k im , o g ra n ic z y ł się g łó w n ie d o d z ia ła ln o ś c i T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h , n ie w ie le w y c h o d z ą c p o z a n ią (ta k ż e w e w n ę tr z n a c e z u ra 1906 r. w y n ik a w y łą c z n ie z re o rg a n iz a c ji T o w a rz y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h ). T y m c z a se m b ib lio te k i tw o rz y ła w ó w cz a s o g ro m n a lic z b a ró ż n e g o r o d z a ju z w ią z k ó w . T o p r a w d a , że d z ia ła ln o ś ć ty c h b ib lio te k j e s t z n a c z n ie tr u d n i e js z a do u c h w y c e n ia , że ź ró d ła o n ic h m ó w ią c e, n ie ra z b a rd z o f r a g m e n ta ry c z n e , s ą ro z rz u c o n e (a n ie r a z w ogóle ic h b r a k ). M oże k r y te r i u m d o b o ru w y n ik a ło z o g ra n ic z e n ia d o s tę p u do ty c h b ib lio te k d la n ie c z ło n k ó w d a n y c h zrz esz eń , ch o ć w p r a k ty c e d o s tę p te n b y ł n ie tr u d n y . N ie m n ie j, z p u n k t u w id z e n ia r o li o d g ry w a n e j p rz e z te k s ię g o z b io ry n a le ż a ły o n e j a k n a jb a rd z ie j do te m a ty k i p ra c y . S ą o n e z re s z tą u w z g lę d n ia n e w w y k a z a c h b ib lio te k i d z ia ła c z y , a le n ie
w te k śc ie p ra c y . A lb o te ż o ty m , że n a p rz y k ła d o rg a n iz a c je zaw o d o w e m ia ły b ib lio te k i, d o w ia d u je m y sią ze w z m ia n k i, w e d łu g k tó r e j po w o jn ie z o sta ły „ k się g o z b io ry n iszc z e jąc e w p iw n ic a c h ” (s. 177, m o w a t u j e s t o Z w ią z k u W z a je m n e j P o m ocy; p o n ie w a ż zaś ch o d zi o te re n e m ig ra c y jn y , m o ż e c h o d ziło ra c z e j o Z je d n o c z e n ie Z a w o d o w e P o lsk ie ). W ogóle w y k a z y s ą z n ac z n ie o b s z e rn ie js z e n iż s a m a p ra c a , w sp isie b ib lio te k a rz y w y m ie n ia n i s ą te ż p ra c o w n ic y t a k ic h b ib lio te k j a k T o w a r z y s tw a L ite ra c k o -S ło w ia ń s k ie g o czy T o w a rz y s tw a A k a d e m ik ó w G ó rn o ś lą z a k ó w w e W ro c ła w iu , o k tó ry c h w te k śc ie n ie m a w z m ia n k i (ty m r a z e m m o że i słu szn ie).
J e ż e li zaś ju ż m o w a o z a k re s ie p ra c y , s tw ie r d z ić m o ż n a , że w n ie je d n y m m ie js c u A u to r w y k ra c z a p o z a d z ia ła ln o ś ć s a m y c h b ib lio te k . P is z e w ię c n a p rz y k ła d o s p r a w a c h s z k o ln y c h (s. 49, 64 n n ), o w y d a w a n iu k s ią ż e k (s. 56), o z a g a d n ie n iu p is a n ia k s ią ż e k a la lu d u (s. 125 n n , ch o d zi t u b a rd z ie j o k w e s tię c z y te ln ic tw a n iż s a m y c h b ib lio te k ; p o ś re d n io m a to o c zy w iśc ie z w ią z e k ta k ż e z ty m i o s ta tn im i, a le ró w n ie d o b rz e m o ż n a b y z a ją ć się b liż e j d z ia ła ln o ś c ią Ig n a c e g o D a n ie le w sk ie g o , czy a k c ją e d y to rs k ą n ie k tó ry c h o rg a n ó w p ra s o w y c h lu b z w ią z a n y c h z n im i w y d a w n ic tw — „ G a z e ta G r u d z ią d z k a ” czy „ K a to lik ”), p ro p a g a n d z ie c z y te ln ic tw a p rz e z p ra s ę (s. 141, to z k o le i je s t ta k ż e p rz y k ła d e m tra fia ją c e g o się n ie k ie d y n ie d o sta te c z n e g o k r y ty c y z m u w o b e c ź ró d e ł — p ro p a g a n d a ta m ia ła n ie w ą tp liw ie z n a c z e n ie d la r u c h u n a ro d o w e g o , a le n ie ra z b y ła ta k ż e re k la m o w a n ie m w ła s n y c h w y d a w n ic tw d la celó w c zy sto k o m e rc ja ln y c h ), czy o rg a n iz o w a n iu w y sta w , g d y c h o d ziło b a rd z ie j o s p rz e d a ż k s ią ż e k n iż o b ib lio te k i (s. 144 n).
P is z ą c o k o ń c u X IX i p o c z ą tk u X X w ie k u A u to r p o św ię c ił s p o ry fr a g m e n t ta k ż e tw o rz e n iu b ib lio te k n ie m ie c k ic h . S a m o z ało że n ie A u to ra b y ło n ie w ą tp liw ie słu sz n e , g d y ż k s ią ż k i z ty c h b ib lio te k , b a r d z ie j n a G ó rn y m Ś lą s k u czy n a M a z u ra c h n iż w W ie lk o p o lsc e , d o c ie ra ły ta k ż e do p o lsk ie g o c z y te ln ik a . M a te ri a ł ź ró d ło w y n ie p o z w o lił j e d n a k n a b liższe o k re ś le n ie , w j a k im s to p n iu b ib lio te k i te s ta n o w iły rz e c z y w is tą p rz e sz k o d ę d la ro z w o ju c z y te ln ic tw a k s ią ż e k p o ls k ic h ( n a jła tw ie j b y ło to zro b ić w o d n ie sie n iu do G ó rn e g o Ś lą s k a , co je s t z a s łu g ą p r o m o to ra te j a k c ji, K ü s te r a , k tó ry d o k ła d n ie ją o p isał). P o n a d to cało ść je s t n ie p e łn a (b ib lio te k i tw o rz y ły ta k ż e in n e o rg a n iz a c je , j a k n a p r z y k ła d H a k a ta ), a sp o ro te k s t u o d n o si się do c a ły c h N iem iec (m o w a je s t n a p rz y k ła d o s to w a r z y s z e n iu z B a w a rii, p ra k ty c z n ie b e z z n a c z e n ia d la P o la k ó w , s. 87). P r z y p is a n iu A u to r n ie r a z o p ie ra ł się n a in f o r m a c ja c h p ra s y p o ls k ie j. W y d a je m i się w ię c, że p rz y o b e c n y m sp o so b ie u ję c ia te g o u ry w k a , p o ś w ię c a n ie ty m b ib lio te k o m w ię c e j m ie js c a n iż p o ls k im sp o za T o w a r z y s tw a C z y te ln i L u d o w y c h j e s t p rz e sa d ą .
J a k w s p o m n ia łe m w y ż ej, b ib lio te k i p o ls k ie s ta n o w iły z w łasz cz a o d k o ń c a X I X w ie k u część p o lsk ie g o s y s te m u o rg a n iz a c y jn e g o , te g o d a s p o ln is c h e C e r n e in w e
s e n im p r e u s s is c h e n S ta a t, j a k to o k re ś lił L u d w ig B e r n h a r d . W ra z z c a ły m s y s te
m e m p o d le g a ły one p o w a ż n y m p rz e m ia n o m z a ró w n o ze w z g lę d u n a z m ie n ia ją c e s ię w a r u n k i (p rz e m ia n y p o lity k i a n ty p o ls k ie j, w z r o s t św ia d o m o śc i n a ro d o w e j), ja k i w e w n ę trz n y m . T e n e le m e n t p rz e m ia n z o sta ł w p ra c y , w m o im p rz e k o n a n iu , u w z g lę d n io n y w z b y t m a ły m s to p n iu . P r z y k ła d e m m o że b y ć sp o só b p o tr a k to w a n ia p o lity k i w ła d z p ru s k ic h . Z d ru g ie j s tr o n y T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h m ia ło d o sta te c z n ie d u ż e z n ac z e n ie, a b y p o szc z eg ó ln e u g ru p o w a n ia p o lity c z n e s ta r a ł y się u z y sk a ć w p ły w n a tę o rg a n iz a c ję . A u to r w s p o m n ia ł o n ie c h ę c i k le ry k a łó w w o b e c T o w a rz y s tw a O św ia ty L u d o w e j, co w ia d o m o z lite r a t u r y . Z a k o ń c z y ł to w z m ia n k ą o k o m p ro m is ie lib e ra łó w i k le ry k a łó w (s. 59). D o d a m , że w o b e c n o w y c h w a ru n k ó w
K u l t u r k a m f u b y ło to ra c z e j z w y cię stw o k le ry k a liz m u , g d y ż lib e ra liz m ja k o k i e
r u n e k p o lity c z n y n ik n ą ł. A le i T o w a rz y s tw o C z y te ln i L u d o w y c h p o d le g a ło w n a s tę p n y c h d zie się c io le cia c h , z w łasz cz a n a p o c z ą tk u X X w ie k u , p e w n y m p rz e m ia n o m (a n ie ty lk o re o rg a n iz a c jo m w e w n ę tr z n y m , o czy m A u to r n a p is a ł); p o ja w ia ły się w n im w p ły w y n a ro d o w e j d e m o k ra c ji itd . To, że w sz e lk ie r y w a liz a c je w z a b o rz e p r u s k im ła g o d z o n e b y ły h a s ła m i s o lid a rn o śc i n a ro d o w e j, n ie św iad c z y , że ich n ie by ło .
W sw o ich d o ty c h c z a s o w y c h p ra c a c h A u to r n a jw ię c e j z a jm o w a ł się p ó łn o c n y m i r e jo n a m i z a b o ru p ru s k ie g o . Z n a la z ło to sw ó j w y ra z ta k ż e w o m a w ia n e j p ra c y . P r o p o rc jo n a ln ie n a jw ię c e j je s t o P o m o rz u , W a r m ii i M a z u ra c h . Z o rg a n ó w pns-*>- w y c h n a js o lid n ie j, j a k się w y d a je , w y z y s k a n a z o sta ła „ G a z e ta T o r u ń s k a ” . W iele j e s t o to ru ń s k im p rz e d s ta w ic ie lu p o lic ji R ex ie, a n ic o Z a c h e rz e z P o z n a n ia czy M ä d le rz e z B y to m ia .
R e ce n zje i o m ó w ie n ia 389
T r a f i a j ą s ię ta k ż e u s te r k i szczeg ó ło w e. C z a sa m i A u to r coś sy g n a liz u je , a le czy te ln ik n ie d o w ia d u je się, o co chodzi, n a p r z y k ła d n ie w ia d o m o , j a k n a b ib lio te k i w p ły n ą ł o k re s p le b is c y tu ; p rz y k ła d d ro b n ie js z y — n ie w ia d o m o , d laczeg o z e s ta w d la b ib lio te c z e k ro b o tn ic z y c h z o sta ł s k r y ty k o w a n y p rz e z M in is te rs tw o S p r a w Z a g r a n ic z n y ch (s. 207). R z a d k ie są p o m y łk i (n a p r z y k ła d p o w ia t z g o rz elec k i to n ie G ó rn y Ś lą s k , s. 101; w 1909 ro k u n ie T o w a rz y s tw o k u P o p ie r a n iu N ie m c zy n y , a D e u tsc h e r
O s tm a r k e n v e r e in , czy li H a k a ta , s. 98) i p o w tó rz e n ia (ss. 156 i 170, 171 i 189; w części
o o k re s ie m ię d z y w o je n n y m , m o że n a s k u te k z b y tn ie g o r e f e r o w a n ia ra p o rtó w , co z d a r z a s ię w p ra c y , k ilk a ra z y p o w ta r z a j ą s ię p o d o b n e z d a n ia o z ły m s ta n ie b ib lio te k , z a w ie ra ją c y c h s t a r e i zn isz c z o n e k sią ż k i). C z a s a m i A u to r s ię g a ł d o n i e n a jle p s z y c h ź ró d e ł (o i n te r p e la c j a c h w s e jm ie p r u s k im p is a ł n a p o d s ta w ie p ra s y , s. 78). W y ją tk o w o z a m ie ś c ił c y ta t w tłu m a c z e n iu i (n ie p o tr z e b n ie ) t e k s t o ry g in a ln y w o d sy ła c z u (s. 92). N ie zaw sz e n a jsz c z ę ś liw s z a j e s t k o n s tr u k c ja (n a p r z y k ła d n a s. 150 u ry w e k o o fia ro d a w c a c h u m ie szc z o n y je s t w ś r o d k u f r a g m e n tu o c z y te l n ic tw ie ). P o z a w y m ie n io n y m i w e rra c ie , j e s t je sz c z e s p o ro p o m y łe k k o re k to rs k ic h . W p ra c y z n a j d u je się 46 ta b e l (a le b r a k ic h s p isu , p o d o b n ie j a k sp isu ok o ło 30 ilu s tra c ji). N ie w s z y s tk ie s p o rz ą d z o n e z o sta ły w sp o só b o d p o w ie d n i. N ie k ie d y c z y te ln ik o ty m , czego d o ty c z y ta b e la , m oże p rz e k o n a ć się d o p ie ro p o p rz e c z y ta n iu te k s tu , g d y ż je j ty t u ł j e s t n ie d o k ła d n y (n a p r z y k ła d n a s. 150 w ty tu le b r a k , że ta b e la d o ty c z y ty lk o W a rm ii, n a s tro n a c h 153— 154 — b r a k , że ch o d zi o ro k 1914). Z r z a d k a n ie d o m a g a in te r p r e t a c j a (s. 152 — o k re ś le n ie , że n a jb a r d z ie j p o c z y tn e b y ły k s ią ż k i re lig ijn e , je s t n ie p re c y z y jn e ) i te r m in y (s. 153 — co to z n ac z y „ lite r a t u r a ” ?).
W n ie z w y k le p ra c o w ic ie s p o rz ą d z o n y m w y k a z ie b ib lio te k sp o ro m ie jsc o w o śc i n ie u d a ło się A u to ro w i b liż e j u m ie jsc o w ić , co w części d a ło b y s ię n a p ra w ić , g d y b y s ię g n ą ł ta k ż e d o in n y c h , p o za w y k o rz y s ta n y m i, s p isó w m ie jsc o w o śc i (k o rz y s ta ł z n ie m ie c k ie g o z 1936 r o k u i p o lsk ie g o z 1967 ro k u ), a to ze w z g lę d u n a z m ia n y n a z w i w łą c z a n ie o s ie d li d o m ia s t. W ró w n ie im p o n u ją c y m w y k a z ie b ib lio te k a rz y , je ś li ju ż z az n a c zo n o fig u r o w a n ie n ie k tó r y c h w S ł o w n i k u p r a c o w n ik ó w k s ią ż k i
p o ls k ie j, to w a r to b y ło te ż s k o n fro n to w a ć z e s ta w ie n ie z P o l s k im s ło w n i k ie m b io g r a fic z n y m . B r a k n ie k tó ry c h im io n (np. K o c z o ro w s k i — A d o lf, K u s z te la n — J ó z e f K o n s ta n ty ) ro b i w ra ż e n ie , j a k b y A u to r z n ieg o n ie k o rz y s ta ł. W y k a z te n n ie z a s tę p u je , n ie s te ty , in d e k s u . W a n e k s ie z am iesz cz o n o k ilk a re g u la m in ó w i p o d o b n y c h p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h , z a c z e rp n ię ty c h p rz e w a ż n ie z p r a s y — je ś li d o b rz e ro z u m ie m , m a ją to b y ć ty p o w e p rz y k ła d y . N ie n a w s z y s tk ie z a g a d n ie n ia z w ró c iłe m je d n a k o w o b a c z n ą u w a g ę . W z w ią z k u z z a in te r e s o w a n ia m i A u to r a z a w ie ra o n a ta k ż e ta k ie u r y w k i j a k c h a r a k t e r y s ty k i k s ię g o z b io ró w czy s z k o le n ie b ib lio te k a rz y . W cało śc i ś w ia d c z y o o g ro m n y m w y s iłk u A u to ra , z e b r a n iu p rz e z N iego o g ro m n e g o m a te r ia łu , ch o ć tr u d n o m i się b y ło zgodzić ze w s z y s tk im i u ję c ia m i z a g a d n ie n ia .
A d a m G alos
W ła d y sła w G ę b ik , P o d w a r m iń s k im n ie b e m (O M ic h a le L e n g o w s k im ), W a r s z a w a 1974, L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a , ss. 250, n lb 5 + 5 7 ilu s tr. A u to r, p rz y ja c ie l z m a rłe g o w 1967 r o k u M ic h a ła L e n g o w sk ie g o , in te re s u je się je g o p o s ta c ią od w ie lu ju ż la t. P is a ł o n im często , g łó w n ie n a ła m a c h „ S ło w a n a W a r m ii i M a z u ra c h ”, w r o k u 1970 w y d a ł je g o O p o w ia d a n ia u c i e s n e 1, w d w a la ta p ó ź n ie j o p u b lik o w a ł o n im k r ó t k i s z k i c 2, a o m a w ia n ą p o z y c ję P o d w a r m iń s k im n ie b e m , p o p rz e d z ił o so b n y m z b io rk ie m p i e ś n i 3. W 1967 r o k u n a le ż a ł do in ic ja to ró w u tw o rz e n ia N a g ro d y R e g io n a ln e j im . M ic h a ła L e n g o w s k ie g o a w r o k u 1973, 1 M. K a jk a , M. L e n g o w s k i, O p o w ia d a n ia u c ie sn e , O ls z ty n 1970. O p ra c o w a ł W . G ę b ik . Z n a jd u je się t u 15 w ie rs z y L e n g o w sk ieg o . 2 W. G ę b ik , O M ic h a le L e n g o w s k im , p ie ż n ia r z u w a r m iń s k im . W s e tn ą r o c z n ic ę u r o d z in , O lsz ty n 1972. 3 M . L e n g o w sk i, M ó j ż y c io r y s (w y b ó r w ie r s z y ). W s tę p i o p ra c o w a n ie W . G ę b ik a, O ls z ty n 1974. T u t a j n a jw ię k s z y z b ió r, bo lic z ąc y 45 w ie rsz y .
