Sobczak, Jacek
"Litwa Zawilejska w XV i w pierwszej
połowie XVI wieku", Zbysław
Wojtkowiak, Poznań 1980 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 544-547
Z bysław W ojtkow iak, L itw a Z aw ilejska w X V i w pierw szej połowie X V I
w iek u , U n iw e rsy te t im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu, Seria H istoria
n r 85, Poznań 1980, ss. 141.
P roblem s tru k tu ry ad m in istrac y jn ej oraz podziałów te ry to rialn y ch W iel kiego K sięstw a Litew skiego nie był dotychczas głębiej analizow any w p ra cach h isto ry k ó w polskich, jak k o lw iek poświęcili m u nieco u w a g i H en ry k Ł ow m iański i S ew ery n W ysłouch. P o d ję li n a to m ias t tę k w estię uczeni ro s y j scy 1 .1. L appo 1 i M. K. L ju b a w s k i2. Z bysław W ojtkow iak w sw ej m onografii, stanow iącej skróconą w ersję p racy doktorskiej, w y k azu je że nie w szystkie tezy zaw arte w dziełach w spom nianych w yżej h isto ry k ó w rosyjskich m ogą się ostać, a w każdym razie, że nie w szystkie m ożna odnieść do badanego przezeń obszaru.
A u to r recenzow anej ro zp raw y postaw ił sobie za zadanie przed staw ien ie s tru k tu ry ad m in istra c y jn o -te ry to rialn e j „L itw y Z aw ilejsk iej”. P ra g n ą ł też zrekonstruow ać podziały tery to rialn e tego obszaru n a m niejsze jednostki w X V w ieku i pierw szej połowie XV I w i e k u 3. P raca z n a tu ry rzeczy w ybiega jed n ak poza ta k określone pole badań. Podjęto w niej bow iem tak ż e próbę sprecyzow ania pew nych pojęć z zakresu ad m in istracji w e w n ętrzn ej W ielkiego K sięstw a L itew skiego i określenia elem entów składow ych litew skiej s tr u k tu r y ad m inistracyjnej. Z m ierzając do osiągnięcia tego celu A u to r s ta ra ł się do ciec istoty p raw n o -ad m in istra c y jn e j poszczególnych jednostek podziału te r y torialnego. U siłował też ustalić różnice i podobieństw a m iędzy litew sk im po w iatem a chorążstw em , włością a ciw uństw em , dążył też do zbadania zasad ich w zajem nego przen ik an ia się.
M ateriał zgrupow ał Z. W ojtkow iak w pięciu rozdziałach poprzedzonych w arsztato w y m w stępem , w k tó ry m uzasadniono w y b ó r tem atu , s c h a ra k te ry zowano zakres rzeczowy, chronologiczny i tery to ria ln y pracy, a także p rz ed staw iono tezy ro zp raw y i omówiono w y k o rz y stan e źródła i opracow ania.
Baza źródłow a p ra cy n ie jest obszerna i nie może być uzn an a za w y c ze r pującą w sytuacji, gdy nie udało się A utorow i dotrzeć do podstaw ow ego dla podjętego tem a tu m ate ria łu , jak im są o ry g in ały ksiąg M e tr y k i L itew skiej. S u m iennie w y k o rz y stał nato m iast Z. W ojtkow iak inform acje zaw a rte w tr a n s k ry p cji M e tr y k i L ite w s k ie j i w licznych pub lik acjach źródeł mieszczących się w M etryce. D ane z ty ch źródeł stanow ią podstaw ow y trzo n m ate ria łu źródło wego pracy. N ie do końca w ykorzystano jed n ak chyba S u m a r iu s z M e tr y k i
L itew skiej. Pom inięto też n iek tó re m niej znane księgi M e tr y k i L ite w s k ie j
przechow yw ane w bibliotekach i arch iw ach polskich, w szczególności zaś, ob ej m ującą okres od 1440 do 1506, księgę przechow yw aną w Bibliotece C zarto ry s kich 1 i rękopis A rchiw um R adziw iłłów zaw ierający w pisy z la t 1511— 1516
1 1 . 1 . L a p p o , v e l i k o e K n j a ź e s t v o L i t o v s k o e v o v t o r o j po l o v i n e X V I s t o l e t i j a . L i t o v s k o - - r u s s k i j p o v e t i i e g o s e j m i k , J u r j e v 1911. 2 M . K . L j u b a v s k i J , O b l a s t n o e d e l e n i e i m e s t n o e u p r a v l e n i e L i t o v s k o - R u s s k o v o G o s u d - r - s t v a v o v r e m e n i i i z d a n i j a P e r v o g o L i t o v s k o g o S t a t u t a , M o s k w a 1892. 3 N i e k t ó r y m i z z a g a d n i e ń p o r u s z o n y c h w r e c e n z o w a n e j p r a c y z a j ą ł s i ę Z . W o j t k o w i a k w e w c z e ś n i e j o p u b l i k o w a n y c h a r t y k u ł a c h w s z c z e g ó l n o ś c i w r o z p r a w i e L i t w a Z a w i l e j s k a . Z d z i e j ó w p o d z i a ł ó w w e w n ę t r z n y c h W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o p r z e d r e f o r m ą a d m i n i s t r a c y j n ą w p o ł o w i e X V I w i e k u , R o c z n i k i H i s t o r y c z n e , 1980, W a r s z a w a — P o z n a ń 1981, s s . 39— 65, k t ó r e j u s t a l e n i a z o s t a ł y p r a w i e w c a ł o ś c i p o w t ó r z o n e w r o z d z i a l e I r e c e n z o w a n e j p r a c y . P o r . t e ż Z . W o j t k o w i a k , P o w i a t G i e d r o j c i e . Z z a g a d n i e ń s p e c y f i k i a d m i n i s t r a c y j n o - t e r y t o r i a l n e j W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o p r z e d r e f o r m ą 1565—1556 r o k u , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1978 t . 43, z . 2, s s . 7—24. 4 A G A D , A r c h i w u m P o t o c k i c h , 15— 30 i 66.
5 4 5
i 1516—15185. Nie sposób w ysunąć żadnych zastrzeżeń do z eb ran ej przez A u to ra lite ra tu ry przedm iotu. O dnotow ać z u znaniem w y p ad a oparcie się n a najnow szych opracow aniach litew skich zarów no opublikow anych w ZSRR, ja k i w USA czy w e Włoszech.
W ykład rozpoczyna A u to r od przed staw ien ia w rozdziale I obszaru L itw y Z aw ilejskiej w s tru k tu rz e ad m in istracy jn o -tery to rialn ej W ielkiego K sięstw a Litew skiego. Z w raca uwagę, że przesłanki topograficzne, specyfika obszaru -wydzielonego a rte rią w odną, spow odow ały p rzypisanie tem u obszarow i o d ręb ności. Na ty m g runcie pow stało pojęcie „Z aw ilia”. Zostało ono upow szechnio n e przez k an celarię wielkoksiążęcą, k tó ra używ ała tego te rm in u zawsze w określonej sytuacji, operując pojęciem stro n y zaw ilejskiej jako przeciw sta w n y m stro n ie oszm iańskiej. N adanie obszarow i Z aw ilia znam ion politycz no-ekonom icznych było zdaniem Z. W ojtkow iaka w y tw o rem XV I h is to rio g ra fii, k tó ra znała nazw ę Zaw ilie i dość ko n sek w en tn ie ją stosow ała. W ystępuje o n a przy ty m zarów no w latopisach litew skich, jak i k ro n ik ach krzyżackich oraz w dziele M acieja S tryjkow skiego. A u to r sk łan ia się przy ty m do poglądu, że obszar Zaw ilia p o k ry w a się w zasadzie z p lem ien n ą ziem ią dziaw ołtow ską, zd aje sobie jed n a k sp raw ę z dyskusyjności te j tezy, jako że w sk ła d Zaw ilia w chodził p ow iat b rasław sk i leżący daleko poza D ziawołtwą.
Przechodząc w n astęp n y m rozdziale do problem u s tr u k tu r y a d m in istra cy jn ej Z aw ilia przed refo rm am i la t 1565—1566 Z. W ojtkow iak słusznie zau w aża, że okres od X V do połow y XV I w ieku jest etap em k ształto w an ia now o czesnej s tr u k tu r y ad m in istracy jn ej W ielkiego K sięstw a. W yrazem tego jest używ anie w ty m czasie jednocześnie licznych i dość w ieloznacznych term in ó w n a oznaczenie jednostek podziału terytorialnego. Zgodzić się należy z A u to rem , że w tej sy tu a cji odtw orzenie elem entów s tr u k tu r y u stro jo w ej pań stw a jest m ożliw e n ie ty le przez analizę sam ych nazw jednostek tery to rialn y ch , k tó ry m i operow ano, a jedynie przez prześledzenie funkcji, jakie te jednostki pełniły. Pod ejm u jąc te n tru d Z. W ojtkow iak zastan aw ia się n ad w zajem nym i odniesieniam i włości i p ow iatu oraz p o w ia tu do chorążstw a i dw oru. O p iera jąc się n a m ate ria ła c h źródłow ych dotyczących Zaw ilia uzasadnia, że włość początków X V I stulecia nie może być trak to w a n a jako jednostka a d m in istra cyjnego podziału k ra ju , gdyż n azw y włość używ ano n a oznaczenie k o m p le k sów m ajątkow ych, p rz y czym w p rzy p ad k u dóbr w ielkoksiążęcych te re n w łoś ci m ógł się p okryw ać z pow iatem . W powiecie widzi n ato m iast jed y n ie okręg sądowniczy, którego nie m ożna utożsam iać z chorążstw em będącym jednostką organizacji służby w ojskow ej nie zawsze o d b ijającą podział ad m in istracy jn y . Poglądy A u to ra w te j k w estii w esprzeć m ożna b y przypom nieniem istnienia chorągw i tata rsk ich , g ru p u jący ch T ataró w -ziem ian w ed łu g k r y te riu m p le miennego, a p otem terytorialnego, nie pokryw ającego się jednak, p rz y n a j m niej początkowo, z g ranicam i powiatów .
P odziały ad m in istracy jn o -tery to rialn e L itw y zaw ilejskiej p rzed reform ą 1565— 1566 po d ejm u je k o lejn y rozdział. P rzed staw iając jednostki a d m in istra cyjne Zaw ilia, rozdzielono je n a obszary starego osadnictw a i te re n y nowo zagospodarow ane. Do pierw szych zaliczono p ow iaty k iern o w sk i i m ejszagol- ski, k tó re niegdyś, zdaniem Z. W ojtkow iaka, tw o rzy ły księstw o kiernow skie, a ponadto W iłkomirski i uciański. Na tere n ac h nowo zagospodarow anych z n a lazły się p o w iaty oniksztański, pieniański i uszpolski oraz po w iat brasław ski. Osobno w rozdziale IV z ajął się A utor ciw uństw em litew skim p o d k reśla
546
jąc jego znaczenie i nietypow ość w podziale ad m inistracyjnym . Omówiono p o zycję ciw una w ileńskiego w h iera rch ii urzędniczej, zajm ując się bliżej jego k o m p eten cjam i sądowniczym i. D alej zaś zajęto się ciw uństw em litew skim jako jednostką a d m in istracy jn o -te ry to rialn ą, przedstaw iono jego s tru k tu rę ad m in istracy jn ą i zasięg tery to rialn y . A u to r n a podstaw ie analizy m ate ria łu źródłow ego dosz-edł przy ty m do w niosku, że ciw uństw o w ileńskie usy tu o w an e m iędzy jednostkam i w łaściw ego podziału adm inistracyjnego (powiatami) po siadało szereg cech upo d ab n iający ch je do ty ch jednostek, co było w ynikiem b ra k u p o w iatu w ileńskiego przed reform ą. R eform a 1565— 1566, u stalając b a r dziej jednolitą s tru k tu rę adm in istrac y jn ą, przyw róciła ciw u ń stw u jed n o lity p ierw o tn y c h a ra k te r gospodarczego zaplecza W ilna.
Żałow ać w ty m m iejscu w ypada, że A u to r nie pokusił się o p rzed staw ie n ie zagadnienia ciw uństw a w ileńskiego n a tle całości ziem W ielkiego K się stw a Litew skiego. Nieliczne poró w n an ia z ciw uństw em trockim są zupełnie niew ystarczające. Szkoda, że nie dokonano p ró b y u stalen ia n a ile k o m p e te n cje ciw una w ileńskiego różniły się od zakresu obow iązków pozostałych ciw u- nów szczególnie żmudzkich.
O statn i V I rozdział poświęcono przem ianom w s tru k tu rz e a d m in istrac y j n o -tery to rialn ej Z aw ilia po reform ie pow iatow ej 1565— 1566. A u to r przy p o m ina. że po refo rm ie litew ski p ow iat stał się okręgiem ad m in istracy jn y m , odpow iadającym okręgow i sądow niczemu, przy czym ustan o w ien ie sądów ziem skich i grodzkich n adaw ało n o w y c h a ra k te r te j jednostce. W podziale w e w n ę trzn y m zaniknąć w ięc m usiały d aw ne jednostki (włość, ciwuństwo), k tó ry m n ie przyznano k o m petencji okręgów sądowniczych, istn iały one jed n a k n a d al jako o biekty gospodarczo-m ajątkow e. W m yśl postanow ień re fo r m y 1565— 1566 n a obszarze Z aw ilia w m iejsce istn iejący ch ta m dotąd jed nostek ad m in istracy jn o -tery to rialn y ch utw orzono 3 pow iaty: brasław ski, w ił- k o m ierski i w ileński. Z. W ojtkow iak p o dejm uje próbę u sta le n ia przebiegu granic ty ch pow iatów . Zgodzić się w pełni należy z jego w nioskiem , iż p rz e m ian y w stru k tu rz e ad m in istracy jn o -tery to rialn ej Zaw ilia po re fo rm ie 1565—
1566 ro k u pow inny stać się przedm iotem odręb n y ch badań.
Pożytecznym uzupełnieniem p racy są dw a załączniki. W pierw szym przedstaw iono w form ie graficznej odnotow ane w źródłach fluktuacje, jakim u leg ły niższego rzędu jednostki ad m in istrac y jn o -te ry to rialn e — włości hospo- darsk ie — przechodząc czasowo lub n a stałe w ręce pry w atn e. Z obrazow ano też, w chronologicznym zestaw ieniu, k iedy i w jak im c h ara k te rze po jaw iają się w źródłach włości wielkoksiążęce, noszące znam iona jednostek podziału w ew nętrznego n a tere n ie pow iatów sprzed re fo rm y 1565— 1566 i ciw uństw a wileńskiego. W ten sposób w graficznym załączniku w rócił jed n ak A u to r do schem atu, w m y śl którego litew ski po w iat obejm ow ał szereg włości, a k tó r y ja k w y kazał w treści pracy, nie jest w p rz y p ad k u Z aw ilia w p ełn i zgodny z rzeczywistością. G raficzny załącznik u jaw n ia jak bardzo p raca Z. W o jtk o w iaka, wobec b ra k u dostatecznych p odstaw źródłow ych, m a c h a ra k te r hip o tezy badaw czej oraz ja k w iele tez jest w y n ik iem retrogresyw nego w niosko w ania.
D rugi z załączników jest w ykazem nam iestników — dzierżaw ców dw orów Zaw ilia przed refo rm ą 1565— 1566. N ie n egując jego bezspornej w artości, żało w ać jed n a k należy, że bez żadnego k o m en tarza ograniczył się A u to r do dzie w ięciu dw orów Z aw ilia i ciw uństw a w ileńskiego. Szkoda też, że nie podano w w ykazie podstaw źródłow ych stanow iących p rzesłanki dokonanych ustaleń.
5 47
W ypada tu jed n ak zauważyć, że ten sam w ykaz, w ściślejszej form ie z po d a niem d at dziennych i m iesięcznych roku, w k tó ry m po raz pierw szy i po raz ostatni odnotow ano w źródłach danego urzędnika, z zaznaczeniem ustalo n y ch d a t nom inacji •— opublikow ał Z. W ojtkow iak w in n y m m iejscu 6.
D opełniają pracę w ykaz skrótów i streszczenie w języku niem ieckim . Żałow ać należy, że zabrakło w m onografii m iejsca n a indeks nazw geo g ra ficznych oraz spis źródeł i lite ra tu ry przedm iotu, k tó re w znaczny sposób u łatw iły b y k orzystanie z pracy. Szkoda, też że nie zadbano o opatrzen ie p r a cy w streszczenie w języku litew skim . T endencja zam ieszczania streszczeń prac dotyczących W ielkiego K sięstw a Litew skiego jedynie w języku n iem iec k im jest c h arak tery sty czn a zarów no dla h istoryków polskich, jak i lite w skich — tak, że szersze k rę g i czytelników n a L itw ie nie znających języka polskiego i w Polsce n ie znających litewskiego, nie mogą zapoznać się z tre ś cią ro zp raw w sw oim ojczystym języku i zmuszone są k o rzystać z niem iecko języcznych streszczeń.
K siążka przynosi 4 m apy. F ierw sza z nich ob razu je L itw ę Z aw ilejską w połowie X V I w ieku. D ruga praw dopodobnie — bow iem nie zadbano o jej p raw id ło w y opis i ty tu ł — przebieg gran ic m iędzy w ojew ództw em trockim a w ileńskim oraz włości zn ajd u jące się n a ty m pograniczu. Trzecia m apa u k a zu je rozwój w schodniej g ran icy pow iatu brasław skiego, a czw a rta obraz podziałów ad m in istrac y jn o -te ry to rialn y c h L itw y Z aw ilejskiej w X V i poło w ie X V I w ieku. Nie zadbano jed n ak o spis zam ieszczonych m ap oraz d o k ład niejszy ich opis. Czytelność m ap (szczególnie ostatn ie j z nich) jest n iestety niew ielka. W iną za to w y p ad a jed n ak obarczyć W ydawcę.
M onografię Z. W ojtkow iaka, mimo powyższych u w a g krytycznych, w y pada zaliczyć do prac znaczących dla b ad ań nad dziejam i W ielkiego K sięstw a Litew skiego. Ma ona istotne w arto ści poznawcze, w y jaśn ia bow iem w iele k w estii pom iniętych w dotychczasow ych o p ra co w a n iac h 1.
Ja cek Sobczak
F ry d e ry k E b erh a rd von Rochow, Przyjaciel Dzieci, to jest księga do czy
tania i u ży w a n ia dla uczącej się m łodzieży p ier w ej po n iem ie ck u napisana, a teraz na polski przetłum aczona p rzez ks, Jerzego Olecha, opracow ał
i w stępem poprzedził M arian P aw lak, Seria L ite ra tu ra W arm ii i M azur w D aw nych W iekach, W ydaw nictw o „Pojezierze”, O lsztyn 1982.
W okresie od XV I do X V III w ieku w P ru s ac h K rólew skich i Książęcych ukazało się około stu elem entarzy, g ram aty k , czytanek i słowniczków . Bez zbadania zaw artości ty ch podręczników , w y d a w a n y ch z m yślą o edukacji, m.in. m łodych M azurów , niepodobna m yśleć o m onograficznym opracow aniu dzie jów ośw iaty i szkolnictw a w ty m regionie. O publikow anie te k s tu podręcznika Rochowa bez w iększych skrótów (z w y ją tk ie m IV P r z y d a tk u ) stanow ić może in teresu jący p u n k t w yjścia do tego ty p u badań, co zresztą było tak że in ten cją M ariana P aw lak a, au to ra w stęp u do Przyjaciela Dzieci (s. X X V—XXVI).
Podręcznik Rochowa w yróżniał się w ielom a k o rzy stn y m i cecham i spo śród ówczesnych książek przeznaczonych dla szkół elem en tarn y ch . Przyjaciel
6 A G A D , A r c h i w u m R a d z i w i ł ł ó w , d z i a ł I I , 69/10.
7 Z . W o j t k o w i a k , U r z ę d n i c y z a r z ą d u l o k a l n e g o n a L i t w i e . T y t u l a r t u r a z a r z ą d ó w p o u > i a - t o i o y c h p r2e d r e f o r m ą a d m i n i s t r a c y j n ą 1565— 1566 r o k u . S t u d i a 2 r ó d ł o z n a w c z e , C o m m e n t a t i o n e s , t . 24, W a r s z a w a — P o z n a ń 1979, s s . 139—159.
