Jasiński, Janusz
Przemiany w zakresie przymusu
mlewa na Warmii u schyłku XVIII i
na początku XIX wieku
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 229-242
JA N U SZ JA SIŃ S K I
P R Z E M IA N Y W Z A K R E S IE P R Z Y M U S U M L E W A N A W A R M II U S C H Y Ł K U X V III I N A P O C Z Ą T K U X I X W IE K U *
Z agadnieniem m ły n a rstw a w P ru sa c h K siążęcych zajął się przed 40 la ty W. R i e t z 1, lik w id a c ji zaś przy m u su m iew a w P ru sa c h W schodnich pośw ięcił nieco u w agi R. S t e i n 2. N ato m iast sp ra w ą p rzy m u su m iew a n a W arm ii dotychczas n ik t się nie in te re so w a ł3. T em u też zag ad n ien iu w o sta tn ie j ćw ierci X V III stulecia i w pierw szych la ta c h X IX w iek u pośw ięcony je st n iniejszy szkic. M a teriały źródłow e do tego te m a tu zachow ały się w W ojew ódzkim A rc h i w u m P ań stw o w y m w O lsztynie, szczególnie w zespole re je n c ji olsztyńskiej.
1. SPO ŁECZNA O R G A N IZA CJA M ŁYNARSTW A W PIER W SZY C H LATA CH PANO W A N IA PR U SK IEG O
Początków p rzy m u su m iew a w P ru sa c h K siążęcych n ależy doszukiw ać się w zarządzeniu z 1642 r., n ak azu jąc y m chłopom podległym w ład zy księcia k o rzy stać jed y n ie z m ły n ó w p a ń s tw o w y c h 4. W 1702 r. ogłoszono dla w si i m iasteczek m o n arch ii p ru sk ie j o rd y n ację za b ra n ia ją c ą p o d d an y m dow olnie w y b ierać m ły n y 5. T ym sam ym p rzy m u s m iew a sta ł się pow szecną zasadą u stro ju państw ow ego, chociaż n ie w szędzie był stosow any w prak ty ce. W P ru sa c h K siążęcych jeszcze w 1721 r. w ład ze p ru sk ie stw ie rd zały , że ludność n agm innie k o rzy sta po k ry jo m u z ż a r e n 6. T oteż w 10 la t później k ró l p ru sk i
* A rty k u ł n in iejszy sta n o w i fra g m e n t pracy d o k to rsk iej, p rzygotow anej na U niw ersytecie W arszaw sk im pod k ie ru n k ie m p ro f, d ra S. K i e n i e w i c z a .
1 W. R i e t z , B eiträge zu r G eschichte des M ü lle rg ew erb es im H erzo g tu m
P reu ssen h u 16. bis 18. J a h rh u n d e rt, Z e itsc h rift des h isto risch e n V ereins f ü r
den R e g ie ru n g s-E ezirk M a rien w e rd er, H. 55, 1917, ss. 1—42.
2 R. S t e i n , Die U m w a n d lu n g der A g ra rv erfa ssu n g O stpreussens d u rc h
die R eform des n e u n ze h n te n Ja h rh u n d erts, Je n a, Bd. 2, 1933, ss. 167— 175.
3 A rty k u ły F. A. K l o n o w s k i e g o : Z h isto rii i in w e n ta ry za c ji w ia tra k ó w
na W arm ii, M azurach i P ow iślu, Rocznik O lsztyński, t. 1, 1958, ss. 193—233
oraz: Z historii i in w e n ta ry za c ji m ły n ó w w o d n y c h na W a rm ii, M azurach
i P ow iślu, R ocznik O lsztyński, t. 2, 1959, ss. 173—193, o m aw iają zag ad n ien ie
z p u n k tu etnograficznego, k ład ąc n a c isk n a urząd zen ia techniczne w ia tra k ó w i m łynów .
4 R. S t e i n , op. cit., Bd. 2, s. 107; F. A. K l o n o w s k i , Z h isto rii i in w e n
ta ry za cji m ły n ó w , s. 176; zob. też W. R i e t z, op. cit., s. 3. O ile w pobliżu
istn iały 2 m łyny p aństw ow e, pozw alano chłopom jech ać ze zbożem do w y b ra nego nrzez siebie p u n k tu przem iału.
5 F le c k e n -D o rff u n d A c k e r O rd n u n g (1702), § 58 Die M ü lle r sollen m it
a llen M ahlgästen rich tig e B ücher halten, d a m it sie n ic h ts a n d ers, rnohin
m alilen u n d die M ühlen d e fra u d ir e n können, w e n n die M üller a b e r n ich t
fö rd e rn k ö n n e n u n d sie n a ch d e r M ü h le n -O rd n u n g g e w a rte t haben, so soll der M ü lle r ihnen- e in e n Z e tte l geben, d a m it sie a u f eine andere M ühle fa h re n u n d da selb st ih r K o rn m a h len zu lassen, ein ander M üller aber, der n ich t b e rech tig t ist, solche M ahl-G äste a n zu n e h m e n u n d a n sich zu zie h en , soll k e in e n ohne d ergleichen Z e tte l annehm en...
6 R. S t a d e l m a n n , P reussens Könige in ih rer T ä tig k e it fü r die L a n d es
ogłosił edykt, k tó ry groził sa n k cjam i k a rn y m i za ich u ż y w a n ie 7. N atom iast p a te n t z 1736 r. w y raźn ie przypom inał, że „każdy chłop w in ien dokonyw ać p rzem iału w tym m łynie, k tó ry został m u w skazany, n ikom u też nie w olno jeździć ze zbożem do obcego m ły n a ” 8. P rzym usow i m iew a podlegali n ie ty lk o chłopi pańszczyźniani, ale tak że w olni w łaściciele, ja k chłopi chełm ińscy, a n a w e t szlachta, o ile nie posiadała u p ra w n ie ń m ły ń s k ic h 9.
J a k sp ra w a ta w y g ląd ała na W arm ii przed rozbiorem ? Z pow odu b ra k u jak ich k o lw iek opracow ań na ten te m a t tru d n o dać zdecydow aną odpow iedź. Je d n ak że n ie k tó re źródła w sk azu ją, że p rzym usu m iew a nie było. Nie zaw ie ra ją żadnych w zm ianek o p rzym usie m iew a p rz y w ile je i dok u m en ty w y s ta w ian e dla m łynów w X V II w ieku (np. d la chłopa chełm ińskiego Ja k u b a Sobie skiego w R usi w 1685 r . ) 10, ani też w la ta c h pięćdziesiątych i sześćdziesiątych X V III w ieku, k ied y to w okół uzd ro w ien ia życia gospodarczego n a W arm ii k rz ą ta ł się b ard zo energicznie g e n eraln y a d m in istra to r diecezji k a n o n ik Tom asz S z c z e p a ń sk in . W um ow ach dzierżaw nych odnośnie sto su n k u m ły n arza do k lien tó w upo m in an o jedynie, aby załatw iać ich k o lejn o o raz by nie popełniać nadużyć. G dyby p rzym us m iew a istn iał, m ły n arze m usieliby posiadać w ykazy csób zobow iązanych do tego p rzy m u su (M alilconsignation) i pro p o rcjo n aln ie do liczby tych osób w płacać odpow iednie sum y na rzecz bisk u p a , czy k ap itu ły . O rdynacja b isk u p a G rabow skiego z 1766 r. nie w niosła w te j sp raw ie nic n o w e g o 12, a ty lk o upo rząd k o w ała dotychczasow e przepisy. P rz y p o m n ia ła więc, że chłopi ja k o w ynagrodzenie za p rzem iał w inni Vie część zboża (M etze) oddaw ać m łynarzom , poza ty m zgodnie z zarządzeniam i b isk u p a Szyszkow - skiego (1633—1643) w in n i uiszczać opłatę w gotów ce (M ahlgeld). Chłopom zabroniono m leć zboże jed y n ie poza g ran icam i W arm ii (ausw ärtige M ühle) 13, n ato m iast pozw alano im jeździć w obrębie b isk u p stw a ta k do m łynów b ęd ą cych w łasnością b isk u p a i k a p itu ły , ja k i do m łynów szlacheckich czy cheł m ińskich.
P o 1772 r. w ładze p ru s k ie p rzejęły w szy stk ie m łyny biskupie, k ap itu ln e o raz należące do innych in sty tu c ji kościelnych. M łyny te, w zo rem w arm ińskim ,, w ydzierżaw iono w 1773 r. n a 3 lata, przew ażnie dotychczasow ym u ży tk o w n i kom . W um ow ach dzierżaw nych zaznaczano, że m ły n arze w in n i od chłopów p obierać w ynagrodzenie w te j sa m ej w ysokości, co dotychczas, zarów no, jeśli
7 Edict w eg en völliger u n d g äntzlicher A b sc h a ffu n g d er sogenannten
Q üerlen oder H a n d -M ü h len in P reussen, B e rlin 1731, 24 N ovem bris.
8 P atent, w ie es w e g en d er Z w a n g s-M a h l-G ä ste bey d en M ü h len in P reu s
sen gehalten u n d weichergestabt die Ü b ertreter d esselb en b e s tra fte t w e rd e n sollen, K önigsberg 1736, 13 M artii.
9 R. S t a d e l m a n n , op. cit., Bd. 1, s. 103.
10 W ojew ódzkie A rch iw u m P ań stw o w e w O lsztynie (dalej WAPO), R ejencja olsztyńska (sygn. I) 2941 odpis p rz y w ile ju dla m ły n a w R usi, w kom ornictw ie olsztyńskim z 1685 r.
11 W APO I 2924 um ow a z a w a rta pom iędzy k an. Tom aszem Szczepańskim , w y stę p u jący m w im ieniu k a p itu ły a m ły n arzem P io tre m M ollenhauerem w sp ra w ie d zierżaw y na 3 la ta m ły n a w odnego w O lsztynie w 1759 r.; I 4385 um ow a za w a rta pom iędzy kan. Tom aszem Szczepańskim a m łynarzem w R eszlu z dn. 10 II 1757 r.; I 2926 um ow a z a w a rta pom iędzy kolegium jezu ic kim w Reszlu a m łynarzem w B a rto łtach W ielkich (kom ornictw o barczew skie) z 1764 r.; I 4380 um ow a w sp raw ie dzierżaw y m łyna z a w a rta pom iędzy kan. Tom aszem Szczepańskim a m ły n arzem w K ab in ach (kom ornictw o reszel- skie) z 1765 r.
12 N a te m a t tejże o rd y n acji zob. T. G r y g i e r , Z działalności p o lityczn e j
k a p itu ły w a r m iń sk ie j u sc h y łk u R ze czyp o sp o litej, W arm iń sk ie W iadom ości
D iecezjalne, 1961, w rzesień—październik, ss. 31—45. 13 [O rdynacja z 1766 r.), cap. X I, § 1— 12.
chodzi o o p łaty w n a tu rz e (M etze), ja k i w gotów ce (M ahlgeld) u . Nie w iadom o n ato m iast, w ja k im stopniiu w zrósł kan o n dzierżaw ny, płacony przez m ły n arzy na rzecz fiskusu. K an o n te n obliczany by ł od dotychczasow ych dochodów m łynarzy, bez w zględu n a to, ja k ie zarobki u zyskiw ano w okresie ob jęty m um ow ą. Np. m ły n a rz w K ab in ach sk a rży ł się w 1773 r., że ju ż trzeci rok z pow odu b ra k u tam y, m łyn jego n ie może pracow ać, on zaś nié posiada fu n d u szó w n a w y sta w ien ie now ej tam y , co pow oduje, że n ie m a żadnych zarobków i zalega z a rre n d ą w w ysokości 135 ta l.15. R ów nież m łynom ch eł m ińskim i szlacheckim podw yższono czynsze, co się p rzejaw iało w zw iększeniu tzw. k o n try b u cji. W um ow ach d zierżaw n y ch w ład ze p ru sk ie znacznie d o k ła d niej spisyw ały w a ru n k i k o n tra k tu , niż to czyniły d a w n ie j w ład ze kościelne 16. O dnośnie n a jb a rd z ie j in te re su ją c e g o nas zagadnienia, jed en z p u n k tó w um ow y p o sta n aw iał: „Z asady m ły n a rstw a pozostają nie zm ienione; n a razie do m ły n a nie p rz y p isu je się klientów , a dzierżaw ca m łyna w in ien raczej się sta rać, aby dobrą pracą ludzi przyciągać i p rzy trzy m y w a ć” 17. W ynika z tego, że „na ra z ie ” u trz y m a n o zw yczaj w a rm iń sk i i p rzy m u su m iew a n ie w p ro w a dzono, z ty m je d n a k zastrzeżeniem , że n ie po zw alan o k o rzy stać z żaren . Chłopi m ogli w ięc dokonyw ać p rzem iału ta k w m ły n ach k ró lew sk ich , ja k i p ry w a t nych. G dy m ły n a rz w B a rto łta c h W ielkich z a tru d n ił u siebie czeladnika w y zn an ia ew angelickiego, o burzeni tym okoliczni chłopi, zaczęli bojkotow ać sw ój m łyn, jeżdżąc do dalszych, p rzew ażn ie p ry w atn y ch . P oniew aż to ra d y k a ln ie obniżyło dochody k ró lew sk ieg o m łyna, k a m e ra k ró le w sk a w y d ała d zierżaw cy g en eraln em u w B arczew ie polecenie, ab y zm usił chłopów do k o rz y sta n ia z m ły n a w B a rto łta c h W ielkich 18. B yło to polecenie w y jątk o w e, niezgodne z zasadam i p an u jący m i n a W arm ii, spow odow ane jed n ak że rów nież niezw y k ły m zachow aniem chłopów.
N iebaw em w ładze p ru sk ie w p ro w ad ziły na W arm ii p rzy m u s m iew a, chociaż tru d n o do k ład n ie stw ierdzić, k ied y to n astąp iło . M ożna przypuszczać, że w 1776 r., albow iem m ły n a rz w R usi w łaśn ie tego ro k u m ów ił o w yznaczeniu 9 w si, k tó re zobow iązano dokonyw ać p rzem iału w jego m ły n ie 19. R ów nież do m ły n a w R ogiedlach przyłączono w 1776 r. 8 m iejsco w o ści20. P o n a d to w w y
14 W APO I 2924 um ow a d zierżaw na z a w a rta w 1773 r. pom iędzy k a m e rą k ró lew ieck ą a m ły n arzem w O lsztynie, P io tre m M ollenhauerem .
15 W APO I 4380 k o resp o n d en c ja pom iędzy m ły n arzem w K ab in ach a k a m erą kró lew ieck ą w la ta c h 1773—1775. W ładze k ró lew ieck ie początkow o zam ie rzały w yegzekw ow ać należność drogą licy tacji, później je d n a k d łu g m u um orzyły.
16 K o n tra k t d zierżaw n y liczył 20 p u n k tó w i dotyczył sto su n k u m ły n a rz a do p ań stw a, sto su n k u m ły n arza do sw oich klientów , w a ru n k ó w , n a jak ich m ia ł się odbyw ać sam proces p ro d u k cji, a zm ierzających głów nie do w y elim in o w an ia e w e n tu a ln y c h nadużyć, w reszcie o m aw iał ogólne obow iązki i u p ra w n ie n ia
m łynarza.
17 W APO I 5380 k o n tra k t d zierżaw n y z dn. 7 VI 1773 r. d la m ły n arza M ateusza Ren.igka w K ab in ach : § 8. B le ib t das M ahlwerk, a u f d e m bisherigen
Fuss, ohne vo r der H and der M ü h le gew isse M ahlgäste z u zuschlagen, v ie lm e h r m.vrs M ü h len p ä ch ter d urch g u te F örderung der L e u te solche an sich zu zie h en u n d b eh a lten b e m ü h t seyn. Zob. też k o n tra k ty dzierżaw ne d la m ły n arza
w R eszlu (I 4385): w O lsztynie (I 2924); w B a rto łta c h W ielkich (I 2926) i inne. 18 W APO I 2S26 k o resp o n d en c ja pom iędzy m ły n arzem w B a rto łta c h W iel kich a dom eną w B arczew ie o raz k a m e rą k ró lew ieck ą z 1774 r.
19 W APO I 2941 pism o m ły n a rz a z R usi z dn. 12 IV 1776 r. B yły to w sie: B a rtąg , B a rtążek , Ja ro ty , Zazdrość, D orotow o, G ągław ki, Szczęsne, K ielary i Linowo.
20 R. T e i c h e r t, A us der C h ro n ik vo n R egertein, U nsere erm länd.ische H eim at, n r 4, 1962, s. 15. B yły to w sie: Ż arn ik i, P ra slity , Bieszki, Sam borek, Łęgno, Rogiedle, Rozłogi i G ronow o.
d aw n ictw ie źródłow ym 1-І. B o n k a z n a jd u je się w zm ianka, że z ty tu łu p rzy m usu m iew a do kasy k ró lew sk iej w dom enie olsztyńskiej w 1776— 1777 r. w pfynęło 2124 ta l.21. W ten sposób zlikw idow ano odrębność w arm iń sk ą, w p ro w ad za ją c system p an u ją c y w całych P ru sa c h W schodnich.
Je d n ak że zasady społecznej o rg an izacji m ły n a rstw a w P ru sa c h W schodnich podlegały ciągłym zm ianom — usta w o d aw stw o p ru sk ie w y d aw ało w tej sp ra w ie coraz to nowe p rz e p is y 22. W 1777 r. m in iste r G au d i zarządził w dom enach P ru s W schodnich skasow anie p rzym usu m ie w a 23. K ażd a um ow a dzierżaw na po 1777 r. z aw ierała klauzulę, że m ły n arz będzie się m u siał podporządkow ać ew en tu aln y m zm ianom w system ie m ły n a rstw a dotyczącym ponow nego w p ro w adzenia p rzy m u su m ie w a 24. Z nieporozum ień ja k ie powyższe zarządzenie w yw ołało u n iek tó ry ch m ły n arzy , m ożna się częściow o zorientow ać w jego zajad ac h . M łynarz ch ełm iń sk i w R usi sk a rży ł się, że sołtys w B a rtąg u , T u ro w ski, zabronił m u, o p ierając się o polecenie dzierżaw cy generalnego w O lsztynie M iram a, pobierać od ludzi za przem iał n ależn ej dotychczas op łaty w n a tu rz e
(M etze). Tym czasem czynsz na rzecz p a ń stw a nie został m u w cale zm n iej
szony 25. Z w y ja śn ie n ia dzierżaw cy g en eralnego okazało się, że chłopi, zgodnie z o sta tn im zarządzeniem k asu jący m przym us m iew a, m ieli p ra w o jech ać ze sw oim zbożem do dow olnego m łyna. M łynarzom d zierżaw iącym m łyny kró lew sk ie zabroniono pobierać od chłc-pów op łaty w n a tu rz e (M etze), ponie w aż zostały one przeliczone na gotów kę (M etzegeld) i k ażdy z chłopów m u siał je, za pośred n ictw em sw ego sołtysa, przekazyw ać do kasy dom eny. Z akazu o p o b ieran iu o p łat w n a tu rz e nie w y d an o dla m ły n arzy p r y w a tn y c h 2G. Jeśli je d n a k m ły n arze p ry w a tn i chcieli m ieć klientów , m usieli i oni zrzec się tych opłat. K tóryż bow iem chłop chciałby dw a razy św iadczyć za p rzem iał: raz p ań stw u , drugi ra z m łynarzow i. Oczyw iście należy pam iętać, że o p łata za przem iał w g otów ce (M ahlgeld) pozostała n ad al ta k w m łynach królew skich, ja k i w p ry w atn y ch . W sum ie w ięc refo rm a ta b y ła b ard zo połow iczna, w szyscy bow iem chłopi m usieli św iadczyć op łaty za p rzem iał (które, ja k stw ie rd za M. L e h m a n n , b yły bardzo w y s o k ie )27, chociażby z pow odu np. n ieu ro d zaju
21 H. B o n k , G eschichte d er S ta d t A U enstein, A llenstein 1910, Bd. 3, H. 4, s. 590: V o n den M ü h len im, A m te A lle n ste in a u f Z w a n g s M ahl-G äste 2124 R tl. Zob. też WAPO I 4386 pism o k am ery w K rólew cu z dn. 15 IX 1805 r. w tej spraw ie.
22 M. L e h m a n n , F reiherr v o n S te in , Leipzig 1903, Bd. 2, s. 311. 23 H. M e y e r , Die E n tw ic k lu n g des M ü h len g ew erb es se it A u fh e b u n g des
M ühlenregals bis zu m A u sb ru c h des W eltkrieg es, K önigsberg 1921, s. 34.
24 W APO I 4384 k o n tra k t dzierżaw ny m ły n arza w Mnicho-wie z 1780 r., §5.
S o llten S e K önigliche M a jestä t auch in der Folge re so lviren m it der je tzig e n M ü h len -E in rich tu n g eine A en d eru n g zu tr e ffe n u n d das Z w a n g M ü h len w ied e r ein fü h re n zu lassen, so m u ss E rbpächter sich solches g efa llen lassen...; I 4380
k o n tra k t d zierżaw ny m ły n arza w K ab in ach z 1778 r.; I 4385 k o n tra k t m ły n arza w N ied erm ü h le, itd . (nazw a dzisiejsza — nie znana).
25 W APO I 2941 sk a rg a m ły n arza w Rusi z dn. 16 V II 1777 r.
26 W APO I 2941 pism o g en eralnego dzierżaw cy w O lsztynie, S ten zla z dnia 5 IX 1777 r.: N ach der u n te r m 22 A p ril 1777 allerhöchst ergangenen In stru c tio n
wegen der M ü h le n -E in ric h tu n g u n d A u fh e b u n g des M ü h len zw a n g es ist denen E insassen vo m m einen A ntecessoren... b e k a n n t gem acht w orden, dass w e n n die P riv a t-M ü h le n nach In h a lt vorgedachter h oher O rdre v o n T rin ita tis 1777 ob das G etreyd e gegen das alleinige M a h l-G eld n ic h t v e rm a h le n w o llten , erstere solches zu ih re r E rleich teru n g in die K önigl. M ü h le fa h re n köm rte, w o selbst ih n e n solches gegen das fe s tg e se tzte M ahlgeld a b m a h len w ü rd en , w odurch aber d em P riv a t-M ü lle r das M etzen n ic h t verb o ten , sondern d en en E insassen n u r die W a h l gelassen w orden, in w e lc h e M ühle sie ih r G etreyd e ve rm a h le n lassen wollen.
27 M. L e h m a n n , op. cit., Bd. 2, s. 311.
nie odw ieźli do m ly n a an i korca zboża. Z m ian a polegała w ięc ty lk o n a tym , że m ogli sw obodnie w y b ierać m ły n 20. W spom nieć tu należy, że niek tó rzy m łynarze dopuszczali się nadużyć, p o b ierając od chłopów o p łatę rów nież w n a tu rz e za zboże przeznaczone na sprzedaż. T ak i w y p ad ek m iał m iejsce w dom enie reszelsk iej. K am e ra k ró lew ieck a dow iedziaw szy się o ty m u k a ra ła m ły n arza grzyw ną, a nieuśw iadom ionych chłopów pouczyła o now ych p rze pisach za pośred n ictw em dzierżaw cy g e n e ra ln e g o 29.
W tym okresie n a s tą p iła też in n a zm iana, m ianow icie F ry d e ry k II nakazał, ab y w szy stk ie m łyny k ró lew sk ie w P ru sa c h W schodnich (k tó re dotychczas w y dzierżaw iano n a 3 la ta : 1773— 1776), w ty m rów nież n a W arm ii oddać w dziedziczną dzierżaw ę, (Erbpacht) czyli sprzedać n a zasadzie w łasności podległej. W łasność zw ierzch n ia (O bereigentum ) tych m łynów n a le ż a ła w ięc n a d a l do k ró la, co się w y rażało choćby w św iadczonym k a n o n ie dzierżaw nym . P ra k ty c z n ie je d n a k m ły n y te przeszły na w łasność m ły n arzy (w ohl erlangtes
E igentum ), k tó rzy m ogli je „gospodarczo użytkow ać, sp rzed ać, zastaw ić, czy
p o d aro w ać” oraz „dow olnie zarząd zać” (nach G efa llen sc h a lte n u n d w a lte n ) 30. Ś ciśle k o n tro lu ją c dochody m łynarzy, w a ru n k i d zierżaw y p o n aw ian o co 6 l a t 31. Isto tn ie , w la ta c h 1777— 1780 w szystkie m ły n y k ró lew sk ie sp rzed a n o w dro dze publicznej licy tacji, bądź to dotychczasow ym dzierżaw com , bądź osobom zupełnie now ym . P o n iew aż zrezygnow ano z przy m u su m iew a i p o b ieran ia przez m ły n y o p łat w n a tu rz e , sum y płacone przez n ie n a rzecz fisk u su n ie były duże, w a h a ły się od 5 do 30 ta la ró w rocznie. Nie n azy w a n o tego a rre n d ą a czynszem w odnym 32. O prócz tego m ły n arze uiszczali czynsz k o n try b u c y jn y od m łynów , niezależnie od czynszów g r u n to w y c h 33. N iestety, b r a k je s t m a te ria łó w do uch w y ce n ia ich dochodów netto. S y tu a c ja m a te ria ln a m ły n arzy dzierżaw iących m ły n y k ró lew sk ie b y ła ogólnie lepsza od m ły n arzy c h e łm iń skich. M ły n arze k ró lew scy m ieli p raw o do pom ocy ze stro n y p a ń stw a , u zależ niali sw ój czynsz od dokonanego przem iału , w w ażniejszych w y p a d k a c h k o rzy sta li z sz a rw a rk ó w okolicznej ludności, gdy tego w szystkiego m ły n arze cheł m ińscy byli pozbaw ieni i z całą bezw zględnością m u sieli re g u la rn ie ' uiszczać p o d atk i. Rzecz zrozum iała, w śród m łynów p ry w a tn y c h lepiej p ro sp ero w ały nieliczne m ły n y szlacheckie, k tó ry ch w łaściciele dysponow ali zarów no pańszczyzną, ja k i w iększym i śro d k am i inw esty cy jn y m i.
Je d n a k ż e p rzym us m iew a został niebaw em ponow nie w p row adzony. Chłopi m usieli bow iem za zw olnienie od p rzy m u su m iew a w płacać, ja k w spom niano, n ad m iern ie w y so k i czynsz, co pow odow ało duże niezadow olenie. W sp raw ie
28 Zob. p rzypis 26. Od 1777 r. w k ażd ej um ow ie d zierżaw nej w y ra ź n ie p o d k reślan o : V o n d en L a n d ein sa ssen m u ss er [tzn. m ły n a rz — J. J.] k e in e M etze
w e d er in G eld noch in n a tu ra n eh m en , so n d e rn sie blos fü r das M ahlgeld fördern... (np. W APO I 2924 um ow a z m ły n arzem P io tre m M ollenhauerem
w O lsztynie z 1779 r.).
29 W A PO I 4384 pism o k a m e ry z d n. 29 V 1777 r.
30 W APO np. I 4380 k o n tra k t d zierżaw ny z 1778 r. w K abinach. 31 Ibidem .
32 WAPO I 4384 lic y ta c ja m ły n a w N ied erm ü h le z dn. 23 V II 1778: ...d a E rb p ä c h te r fü r das M a hliuerk keine A rre n d e zahlet... N ależy tu dodać że sto sow ane pow szechnie w daw n y ch w iek ach rozliczenia n a m ia rę !/3. ЧА lu b Ve pom iędzy m ły n arzem a w łaścicielem m łyna w om aw ianym o k resie n ależało ju ż daw no do przeszłości (A. F u n k , G eschichte der S ta d t A lle n ste in v o n 1348 bis 3943, L e e r 1955, s. 390. W 1656 r. m ły n w O lsztynie k a p itu ła w a rm iń sk a w y d zierżaw iła na m ia rę Ve).
33 W APO sprzedaż m łynów drogą lic y ta c ji w B arczew ie w 1778 r. (I 2926); w B a rto łta c h W ielkich w 1778 r. (I 2926); w K ab in ach w 1778 r. (I 4380) i w M nichow ie w 1777 r. (I 4384); w O lsztynie w 1779 r. (I 2924); w Reszlu w 1778 r. (I 4389).
tej w ładze przep ro w ad ziły w 1784 r. sw ego ro d zaju głosow anie. Za w p ro w ad - dzeniem przy m u su opow iedziało się w P ru sa c h W schodnich 826 w si, za istn ie jącym sta n em — 391 34. N iedługo też, bo w 1786 r. ogłoszono now y règ lem en t m łyński, który, z w y ją tk ie m M azur, w p ro w ad zał p rzym us m iew a w całych P ru sa c h W schodnich, tak że n a W a r m ii35. Znow u w ięc k ażdem u m łynow i p rzy pisan o odpow iednią liczbę w iosek i ludzi. G dy w 1788 r. m ły n a rz w B a rto łtach W ielkich zaczął oszukiw ać sw oich klientów , ci g rem ialn ie p rzen ieśli się ze sw oim zbożem do innego m łyna. Spow odow ało to in te rw e n c ję k am ery , k tó ra m ły n arza u k a ra ła , ale chłopom , ja k o M a h lp flich tig en n ak aza ła pow rócić do w yznaczonego m ły n a 3G. Podobny w y p a d e k m iał m iejsce tegoż ro k u w S a- m ulew ie, zakończony przypom nieniem , aby chłopi, ja k o pod leg ający p rzy m u sow i m iew a, nie jeździli do obcych m ły n ó w 37.
P rz y m u so w i m iew a podlegali w szyscy ludzie na w si w w ieku od 12 do 60 lat. K ażdy z nich m iał obow iązek w p łacen ia do kasy dom eny ró w n o w arto ść !/ 1G części ży ta od 8 szefli (półkorcy), k tó rą to ilość zboża p ań stw o w yliczyło, że pow inien odw ieźć na p r z e m ia ł33. Z drobnych tych k w o t (około 25— 30 groszy) p ań stw o zbierało pokaźne dochody. Na przełom ie X V III i X IX w ie k u k sz ta ł to w ały się one w dom enach w a rm iń sk ic h n a s tę p u ją c o 39:
z dom eny olsztyńskiej — 2451 ta l. z dom eny reszelskiej — 1192 tal.· „ b ran iew sk iej — 1558 tal. „ jezio rań sk iej — 1640 tal. „ fro m b o rsk iej — 758 ta l. „ b arczew sk iej — 1060 tal. „ lid zb arsk iej — 2667 tal. „ o rneckiej — 2608 tal. „ p ien iężn ień sk iej — 2227 tal.
W sto su n k u do całości dochodów , przek azy w an y c h p a ń stw u za p o śred n ic tw em gen eraln y ch dzierżaw ców stan o w iło to około 10—12°/o40.
W k ilk a la t później, w 1794 r. ogłoszono O gólne P ra w o K rajo w e, k tó re sa n k cjo n o w ało p rzy m u s m iew a. Z aznaczano tam jedynie, że chłopi m a ją obo w iązek n ajw y żej 3 dni czekać n a przem iał zboża, po u p ły w ie tego te rm in u w olno im jechać do innego m łyna, otrzym aw szy u przednio odpow iednie zaśw iadczenie od sw ojego m ły n arza. O ile k to k o lw iek dokonał p rzem iału w niedozw olony sposób, tj. n a żarn ach , lu b w obcym m łynie, nie zw aln iało go to od obow iązku op łaty n a rzecz sw ego m ły n arza. Na budow ę now ego młyn& w ładze m u siały w y d ać sp e c ja ln e zezw o le n ie41. T rochę n iejasn y je s t jeden z p a ra g ra fó w O gólnego P ra w a K rajow ego, m ów iący że z posiad an ia p ra w a m łyńskiego nie w y n ik a upow ażnienie do k o rz y sta n ia z p ra w a p rzym usu m ie w a 42. W obec pow szechności zasady p rzy m u su m iew a, p o w sta je p y tan ie, k to w łaściw ie będzie k o rzy stał z m łynów nie o b jęty ch p rzym usem m iew a.
34 H. M e y e r , op. cit., s. 34.
33 R. S t e i n , op. cit., s. 168 n iesłusznie pisze, że règ lem en t z 1786 r. p o tw ie r dził p rzym us m iew a. S tein przeoczył rozporządzenie m in istra G au d ieg o z 1777 r. зо W APO I 2926 pism o dzierżaw cy gen eraln eg o w Barczew ie z dn. 2 6 1 1788 r. o raz k a m e ry w K rólew cu z dn. 4 I I 1788 r.
37 W APO I 2926 pism o gen eraln eg o dzierżaw cy z dn. 26 I 1788 r.: ...w orüber
sich der M ü lle r bei m ir b ereits b esch w ert u n d d a h in angetragen, dass ich die M a h lp flich tig en a n h a lte n soll, in seiner M ü h le zu m ahlen...
38 P . S t e i n , op. cit., Bd. 2, s. 368.
39 D eutsches Z e n tra la rc h iv , A bt. M erseburg, Rep. 99, N r 16, k. 77—78. 40 Zob. np. b u d żet dom eny w Je zio ran a ch z 1805 r. (WAPO I 4376) i w B a r czew ie z 1301 r. (I 487G).
41 A llg em ein es L a ndrecht. B e rlin 1794, Th. I, Tit. 23, § 23—52; Th. II, Tit. 15, § 229—247.
42 Ibidem , Th. I, T it. 23. § 24. A us d em R ech te eine M iihle z u haben, fo lg t
noch n ic h t die B efu g n is, andre zu zw in g en , do.ss sie sich d erselb en b edienen m üssen.
Mogły to być chyba albo m łyny b ard zo m ałe, p ra c u ją c e głów nie n a p otrzeby w łaściciela, albo też w okolicy istn iało ta k m ało m łynów , że każdy m łyn mógł l ‘czyć n a zatru d n ie n ie , tzn. na załatw ian ie tych klien tó w , któ rzy n ie zdążyli dokonać p rzem iału w ciągu 3 dni w w yznaczonym sobie m łynie.
K ró tk i ten przegląd dotyczący zagadnień p rzy m u su m iew a u sch y łk u X V III w ieku w sk azu je, że p ań stw o zdaw ało sobie sp ra w ą z uciążliw ości tego sy stem u i dlatego czyniło pew ne p róby w celu zaleczenia nagrom adzonych bolączek. N iestety, czynniki decydujące o refo rm ach n ie chciały się zrzec doraźnych zysków , an i też ograniczyć dochodów m łynarzy, stą d zm iany te m iały c h a ra k te r połow iczny i kończyły się niepow odzeniem .
2. D Y SK U SJA W SPR A W IE PRZYM USU MLEW A
N a przełom ie X V III i X IX w ieku w P ru sa c h W schodnich w coraz w iększym stGpni.u d a w a ła się odczuć konieczność refo rm y p rzy m u su m iew a. N astąp ił pow ażny w zro st ludności, n ato m iast m łynów p ra w ie nie przybyw ało, w zw iąz k u z czym dokonanie p rzem iału zboża n astręcz ało pow ażne tru d n o ści. Chłopi, w b re w postanow ieniom O gólnego P ra w a K rajow ego, nie 3 dni, ale n ierzad k o 4— 6 tygodni m usieli czekać na sw oją k o le jk ę 43. W 1794 r. p ie k a rz e królew ieccy jeździli ze sw oją pszenicą od m ły n a do m ły n a nie ty lk o w m ieście, ale i w okolicy. W szystkie m łyny m iały n a d m ia r zajęcia. E konom ista k ró lew ieck i, p ro fe so r J a k u b K ra u s o k reślił ów czesny system m ły ń sk i ja k o ein w ahres
N a tio n a lle id e n 44. N a tru d n o ści zw iązane z szybkim p rzem iałem zboża w p ły w a ł
nie ty lk o b ra k do stateczn ej liczby m łynów , a le rów nież ich zły sta n techniczny. Istn iało np. b ard zo dużo m łynów n a sta w ach (T eich m ü h le), k tó re w o kresie letn im odczuw ały n ie d o sta te k w ody. N ato m iast w ia tra k i uzależnione b yły od p rąd ó w pow ietrznych, stą d n ieje d n o k ro tn ie m u siały sta ć b e z c z y n n ie 4*. L udność w iejsk a rad ziła sobie, u rz ą d z a ją c m ły n y p o ru szan e siłą zw ierzęcą (Ross
m ü h le)* 6, ale n ajczęściej k o rzy stan o po k ry jo m u z żaren . M ielenie n a żarn ach ,
ja k o ty m w spom niano, n ie zw aln iało od obow iązku o p łaty n a rzecz m ły n arza
(M ahlgeld), k tó ry na fa k t ła m a n ia p rzepisów p rz y m y k a ł oczy, gdyż dzięki
tem u w ła tw y sposób pow iększał sw o je dochody. W p o w iatach szestneńskim i oleckim naliczono ponad 2600 ż a r e n 47. N ieposłusznych chłopów , k tó rzy posługiw ali się żarnam i, a nie chcieli p łacić m lew nego, m ły n arze d e n u n cjo - w a l i 48. Ja k w spom niano, chłopi m ogli jech ać do innego m łyna, o ile w e w ła s nym w o k reślonym czasie nie dokonali przem iału. Je d n a k n ik t n ie m iał p e w ności, czy w drugim m ły n ie sp ra w a pójdzie szybciej, ty m b a rd z ie j, że p ie rw szeństw o m ieli k lien ci m iejscow i. W obec b ra k u m łynów · n a g m in n ą rzeczą były łapów ki, różnego ro d z a ju n a p iw k i d la m ły n arzy a zw łaszcza d la c z e la d n ik ó w 49, co dodatkow o obciążało kieszeń chłopów . W ładze p ru sk ie w szystkie te m a n k a m en ty p ró b o w ały n a p ra w ić różnego ro d z a ju n ak azam i i zakazam i, co oczyw iście n iew iele pom agało. W obec b ra k u w olnej k o n k u re n c ji, m ły n arze n a w e t n ie
43 (M.) H o f f m a n n , U ber das p reu ssisch e M iihliuesen, P re u ssisch es A rchiv, 1797, H. 2, 88.
44 C. J. K r a u s , V erm isch te S c h r ifte n sta a tsw isse n sc h a ftlic h e n In h a lts, herausg*. von H. J. A u e r s w a l d , K önigsberg 1809, Bd. 2, s. 213.
45 M. H o f f m a n n , U ber das M ü h lw e se n m it besonderer R ü c k sic h t a u f
O stpreussen, J a h rb ü c h e r d e r P re u ssisch en M onarchie, 1798, H. 3, s. 232.
46 M. H o f f m a n n , U ber das P reussische, ss. 93—94.
47 R. S t e i n , op. cit., Bd. 2, s. 169.
48 T. S c h m a l z , H a n dbuch der S ta a tsw irtsc h a ft, B e rlin 1808, s. 305. 4<J M. H o . f f m a n n , Uber d as M ü h lw esen , s. 340.
sta ra li się, aby p racę sw oją w ykonać solidnie. P ow odow ało to, że k to np. chciał m ieć m ąkę pszenną dobrej jakości, m u siał sprow adzać ją aż z W a rsz a w y 50. T ak g en eraln ie p rz e d sta w ia ła się sp ra w a m łynów w całych P ru sa c h W schodnich. A ja k w yglądała ona na sam ej W arm ii? Je śli chodzi o sta n te c h niczny, to n a pew no nielepiej. Sam rem o n t m łynów z pow odu b iu ro k ra ty c z nego, przew lekłego z a łatw ian ia w niosków m ły n arzy trw a ł n ierzad k o k ilk a lat. W 1772 r. — w ed łu g obliczeń K om isji K la sy fik a c y jn e j — było 78 m ły n ó w 51, a w 1806 r. — w edług zestaw ień podanych przez m in istra S c h rö tte ra — 89 52; m ożna w ięc przypuszczać, że bu d o w an e now e m łyny nad ąża ły za p o trzeb am i ludności. I rzeczyw iście, na W arm ii nie słyszało się u ty sk iw a ń n a opieszałą p ra c ę m łynarzy. Je śli chłopi próbow ali jechać do innego m łyna, to przew ażnie z pow odu nadużyć p o p ełnianych przez m ły n arzy lu b też d la innych, nieekono m icznych w zględów (np. na sk u te k z a tru d n ie n ia w spom nianego, ew an g e lic kiego czeladnika). B iorąc pod uw agę p ro p o rcje ludności do liczby m łynów , okazuje się, że w 1806 r. n ajgorzej sy tu a c ja w y g ląd ała w P ru sk ie j L itw ie, a n ajlep iej n a M a z u ra c h 53, gdzie p rzy m u su m iew a nie było ju ż od 20 lat. W arm ia n ależała do okolic zaopatrzonych w m łyny w zględnie dobrze.
W sum ie je d n a k zagadnienie m ły n a rstw a w całych P ru s a c h W schodnich należało do pow ażniejszych, nie rozw iązanych pro b lem ó w gospodarczych p a ń s tw a 54. B iorąc za p u n k t w yjścia u sta w y z la t 1723, 1736 i 1786, a tak że zasady Ogólnego P ra w a K rajow ego, w 1795 r. ułożono now y p ro je k t „reg le- m en tu m łyńskiego dla P ru s W schodnich”. Obok przepisów technicznych i po rządkow ych règ lem en t p o tw ierd zał zasadę przy m u su m iew a, a za postępow anie sprzeczne z tą zasadą groził k a rą w w ysokości p o dw ójnej w arto ści n o rm aln ej opłat}r za p rzem iał zboża 55. P od o b n ie ja k to ju ż istniało, p rzy m u s m iew a m iał nie obow iązyw ać dzieci poniżej 12 la;t i sta rszy ch pow yżej 60 la t. N ato m iast szlachta, o ile sam a n ie po siad ała w łasnych m łynów , m iała podlegać p rzy m u sowi. Zaznaczono je d n a k w y raźn ie, że ta k szlachta, ja k i chłopi chełm ińscy nie mogą pełnić n a rzecz m łynów żadnej p a ń sz c z y z n y sc. A nalogicznie, ja k to zaznaczono w O gólnym P ra w ie K rajo w y m , po up ły w ie 3 dn i czekania chłop m iał p ra w o jech ać do innego m łyna, a w łaściciel przypisanego m u m ły n a
50 Ibidem , s. 343: Unser fe in e s W eizen m e h l k o m m t noch im m e r aus
W a rsch a u .
51 A. K o l b e r g , Z u r V erfassu n g E rm la n d s beim Ü bergang u n te r die
preussische H errschaft, Z e its c h rift f ü r die G eschichte und A lte rtu m sk u n d e
E rm lands, Bd. 10, 1894, s. 115. 52 R. S t e i n , op. cit., Bd. 1, s. 462. 53 Ibidem .
54 Zob. dw a w yżej cytow ane a rty k u ły H o f f m a n n a .
55 W APO VI—9 Die V erh a n d lu n g en u n d B em erk u n g en ü b e r das M ü h le n -
R eg lem en t fü r O stp reu ssen -M ü h len .
§ 9. Da in der u n te r die O st- u n d W estp reu ssisch e u n d L ith a u isch e K rieg s u n d D om ainen C a m m ern v e r th e ilte n P ro v in z O stp reu ssen der M ü h len zw a n g vo r der H and, so w e it b eib eh a lten w ird , als d em selb en S tä d te, V o rw e rken , G ü ter u n d D örfer bish er u n te r w o rfe n g ew esen, u n d zu g ew isse n kö n ig lich en oder P riv a tm ü h le n als zw a n g sp flic h tig bereits veranschlagt sind; so m u ss je d e r M a h lp flich tig e sc h tech terd in g s blos diejenige M ühle befa h ren , z u der er a n g ew ie sen u n d angeschlagen ist, w id rig en falls er n ich t n u r d en M üller das entzogene M ahlgeld u n d die M etze na ch der M a rktp reise v o n d em a u f fre m d e n M ü h len gem a h len en oder g eq u ird erlten G etreide zu ersetzen, sondern auch eine gleich hohe S u m m e als M etze u n d M ahlgeld beträgt an S tra fe zu e n tric h te n schuldig ist. Der M üller, der d en fre m d e n Z w a n g sm a h lg a st ohne P assierzettel oder A tte s t a n n im t v e rh a llt in je d e n C o n tra ven tio n sfa ll in fü n f T h a le m S tra fe.
56 Ibidem.. § 23. V o n d en k ö llm isc h e n F reien u n d a d lich en G ü tern u n d
D örfern, so zu königlichen M ü h len m a h lp flic h lig sind, kö n n e n k e in e rle i A rt von M ü h le n d ie n ste n in ih re n C ontracten n ic h t v e rh eissen w erden.
w inien w y d ać odpow iednie zaśw iadczenie ju ż w ów czas, gdy się zorientow ał, że nie załatw i go w w yznaczonym term in ie. W dalszym ciągu zaznaczono w reglem encie, że w tych stro n ach , gdzie o p łacano p rzem iał w gotów ce (jak np. n a W arm ii) w olno było k o rzy stać z żaren (§ 4). W te n sposób règ lem en t zam ierzał sankcjonow ać, p rz y n a jm n ie j częściowo, dotychczas n ie le g a ln e z ja w isko k o rz y sta n ia z żaren , oczyw iście pod w a ru n k ie m o płaty n a rzecz m ły n arza. Rów nież p ew n ą zm ianą w sto su n k u do d aw n iejszy ch p rzepisów było postanow ienie, że nie w olno m echanicznie ściągać o p łat z ty tu łu przy m u su m iew a cd w szy stk ich osób, k tó re n ie dokonały p rzem iału. N ależało bow iem spraw dzić, czy rzeczyw iście osoby te dokonały p rzem iału w sposób niedozw o lony tzn. w obcych m ły n ach lu b n a żarnach, czy też w ogóle n ie zm ełły zboża, co mogło n a stą p ić np. n a sk u te k n ieu ro d zaju . T ak ja k d aw n iej, m łynarz, przy pom ocy p isa rza przydzielonego m u przez dom enę, m u siał corocznie n a św. M a r cina sporządzać w ykaz osób zobow iązanych do p rzem iału. R eg lem en t m iał zostać o publikow any w 3 języ k ach : po polsku, lite w sk u i po n iem iecku (§ 29).
N ad p ro je k te m re g le m e n tu rozpoczęła się d y sk u sja. O bradom , k tó re odbyły się 27 czerw ca 1795 r. w K rólew cu przew odniczył n aczelny p re z y d e n t S c h rö tte r oraz k a n c le rz E ta ls-M in iste riu m , v. F in k en stein . Ze stro n y k am ery k ró lew ieck iej i g ąb iń sk ie j w zięli u d ział w d y sk u sji rad cy B ü ttn e r i P au lse n , ze stro n y stanów : v. O stau, v. A uer, v. K orff, v. D ohna, L ilie n th a l i S taeg e- m ann. R ząd w sc h o d n io p ru sk i (O stpreussische R egierung) re p re z e n to w a li: v. W in terfeld t, v. Sahm e oraz h ra b ia M orgenbesser.
G łów nym oponentem w obec p ro je k tu reg lem en tu były stany. Z ażądały one, aby w żad n y m w y p a d k u n ie rozszerzać zasięgu p rzy m u su m iew a, a p rze ciw nie, gdzie je s t (to m ożliw e, stosow ać ulgi, czy w ogóle znieść p rzy m u s, p o n ad to p o p ierać budow ę now ych m ły n ó w przez w łaścicieli g ru n tu . S tan y żądały też sk ró cen ia ok resu czekania na p rzem iał do 24 godzin, a ta k ie sp rz e ciw iły się niszczeniu żaren , uw ażając, że gdzie je s t m ało m łynów , ż a rn a po w in n y być zachow ane, w przeciw n y m w y p ad k u może n a stą p ić głód.
Z ty m sta n o w isk iem nie godziły się k am ery , tw ierd ząc że istn ie n ie żaren byłoby niezgodne z zasad ą p rzy m u su m iew a. P o d d an i w inni całość swego zboża m leć w w yznaczonych im m łynach. Je d n ak że pogląd sta n ó w p o p arli p rzed staw ic ie le rz ą d u w schodniopruskiego, k tó rzy ośw iadczyli, że chłopom w yrządzonoby w ielk ą k rzyw dę, gdyby p rzy istn ie ją c y m b ra k u m łynów zab ro niono k o rzy stać z ż a r e n 57.
K a m e ra kró lew ieck a w zięła p ed uw agę powyższe opinie i w m em oriale, w ystosow anym n a ręce k ró la u zasad n iła p o trzeb ę zniesienia p rzy m u su m iew a. S tw ierd zała, że P ru s y W schodnie z pow odu m ałej liczby m łynów z n a jd u ją się w uciążliw ej sy tu a cji. U dzielanie je d n a k pozw oleń na b u d o w ę m łynów jed y n ie w łaścicielom g ru n tó w niew iele p o p ra w i położenie. B ędzie to rozw iązanie poło w iczne, sp ra w ę zaś należy załatw ić g en eraln ie, budow ać m łyny w in n i w szyscy ci, k tó rzy m ają n a to środki, zw łaszcza ludzie w m iastac h 58.
S tan y , d b a ją c w łaściw ie o in teresy szlachty, odpow iedziały, że aczkolw iek i one życzyłyby sobie zn iesienia p rzy m u su m iew a, co ju ż n ie je d n o k ro tn ie w y rażały , to je d n a k uw aża ją , iż w tej chw ili je s t n a to za w cześnie i w y sta rcz y n a razie, gdy pozw oli się na realizację przepisów O gólnego P ra w a K rajow ego, dotyczących budow y m łynów przez w łaścicieli. Z ap y ty w ały też, dlaczego P ru sy W schodnie m a ją być gorzej tra k to w a n e w te j sp raw ie, niż cała m o n arch ia p r u s k a 59. P ro b le m polegał na tym , źe O gólne P ra w o K rajo w e nie w y p o w ia
57 W APO VI—9 Die V e rh a n d lu n g e n u n d B e m e rk u n g e n ü b er das M ü h len -
R e g le m e n t fü r O stp reu ssen -M ü h len .
58 W APO VI—9 pism o k a m e ry z dn. 18 V III 1795 r. 59 W APO VI—9 pism o sta n ó w z dn. 20 X 1795 r.
dało się w y raźn ie, czy szlachta podlega przym usow i m iew a, n ato m iast pozw a lało na budow ę p ry w a tn y c h m łynów każdem u w łaścicielow i g ru n tu , o ile to nie sta ło w sprzeczności z u sta w o d aw stw em p ro w in c jo n a ln y m 00. J a k w iadom o, w P ru sa c h W schodnich przy m u so w i m iew a podlegała tak że szlachta, k tó ra obecnie sta ra ła się udow odnić, że u sta w o d aw stw o W ilhelm a I, jako sprzeczne z d uchem p raw o d aw stw a prow incji, nie pow inno być dłużej r e sp e k to w a n e 61. N a se jm ie w 1798 r. w K rólew cu, zarów no szlachta, ja k i chłcpi chełm ińscy oburzali się b ard zo na p rzy m u s m iew a i proponow ali, aby w yn ag ro d zen ie za przem iał zboża k sz tałto w ało się w drodze w olnej k o n k u r e n c ji62.
T ym czasem zbliżały się ku końcow i p ra c e n ad przygotow aniem p ro je k tu W schodniopruskiego P ra w a P row incjonalnego. Rów nież problem m łyński m iał tu znaleźć ostateczne rozw iązanie. K om isja P ra w n a (Geseizkommission.) stw ie r
dzała, że p rzy m u s m iew a nie może być zniesiony, gdyż godziłoby to w zag w a ra n to w a n e przez p ań stw o p ra w a m łynarzy. A by je d n a k choć cokolw iek ulżyć ludności, p roponow ała stosow ać p rzym us m iew a ty lk o w obec tej ludności, k tó rą d an y m łyn p o tra fi w k ró tk im czasie obsłużyć. P ozostali m ieszkańcy w in n i być p rzy p isan i do innych m łynów , a jeśli je s t to niem ożliw e, należy im pozwolić k o rzy stać z żaren z obow iązkiem w p ła ty m lew nego n a rzecz m łynów . P roponow ała też K om isja zw olnić od przy m u su m iew a w szy stk ie osoby m iesz k ające w odległości ponad p ółtorej m ili od m ły n a б3. U w ażała poza tym , że w P ru sa c h W schodnich w szyscy, rów nież szlachta, p o d leg ają przym usow i m iew a, a ty lk o w y jątk o w o na sk u te k p rzed aw n ien ia lu b sp e cjaln y ch p rzy w i lejów n iek tó rzy spośród szlachty są od tego zw olnieni. I ty lk o oni m a ją p raw o ubiegać się o pozw olenie n a budow ę m łynów .
Ja k było do przew idzenia, z a p ro testo w a ły stany, k tó re ośw iadczyły, że przeciw nie, b ard zo w ie lu szlachty i chłopów chełm ińskich może budow ać m łyny n a w ła sn e potrzeby, m im o że nié p o sia d a ją u p ra w n ie ń m łyńskich. Reguła je st odw rotna, że szlach ta nie podlega przym usow i m iew a, a ty lk o n iek tó rzy z niej, na sk u te k przed aw n ien ia niesłusznych przepisów p o d leg ają tem u przym usow i. N ie m ożna też p łacić z m łynów szlacheckich czynszów — tw ierd ziły sta n y — poniew aż nigdy nie w iadom o, ile m łyn zm iele zboża w ciągu roku. T ru d n o w ięc w o parciu o ta k n iep ew n e dochody u k ła d a ć b u d żet p a ń s tw o w y C4.
Je d n ak że K om isja P ra w n a nie uw zględniła tych propozycji i do W schodnio pru sk ieg o P ra w a P ro w in cjo n aln eg o w p ro w ad ziła przepisy w re d a k c ji u p rz e d nio ju ż u sta lo n e j °5. A le jeszcze tego sam ego ro k u pow rócono do d eb aty nad sp raw am i m łyńskim i. Je d en z członków sp e cjaln ie k u tem u pow ołanej kom isji, m łody w ów czas rad ca T eodor v. Schön zaproponow ał, aby p rzym us m iew a skasow ać n a jp ie rw w do b rach k rólew skich, później w p ry w atn y ch . Gdy inni członkow ie kom isji p o sta w ili w niosek, aby m łynarzom z pow odu zniesienia przy m u su m iew a p łacić odszkodow anie stan o w iące różnicę pom iędzy docho d am i b ru tto a czynszem płaconym na rzecz sk a rb u p ań stw a, u zn ał to, jak o
60 A llg em ein es L a ndrecht, Th. II, Tit. 15, § 223, M ü h len an P rivatflüssen,
im g leich en W in d m ü h len , m ag zw a r in P rovinzen, w o nicht das G egentheil d urch besondere G esetze oder V erfa ssu n g en b e stim m t ist, je d e r E igentüm er a u f se in em G runde u n d Boden anlegen.
61 W APO VI—9 pism o sta n ó w z dn. 20 X 1795 r.
62 H. E i c k e , D er ostpreussische L a n d ta g vo n 1798, G öttingen 1910, s. 40. 63 W APO VI—9 pism o K om isji P ra w n e j z dn. 3 I II 1801 r.; G. H a s s e ,
Theodor vo n S chön u n d die Stein sch e W irtsc h a ftsre fo rm , Leipzig 1915, s. 71.
64 W APO V I—9 pism o stanów z d. 24 VI 1801 г.
65 O stpreussisches P ro vin zia lrech t, Z usatz 230.
§ l r l n O stpreussen u n d L itta u en kö n n en n u r d ie je n ig e n G u tsbesitzer, gegen w elche der M ü h len zw a n g durch re c h tsv e rjä h rte n B e sitz n ic h t b eg rü n d et is t,
rzecznik lib eraliz m u gospodarczego, za n iesp raw ied liw e d la n ich d o brodziej stw o. M łynarze pow inni św iadczyć — tw ierd ził — pew ien p ro cen t od sw oich dochodów n a rzecz pańsitw a, a le o dochody w in n i się troszczyć sw oją p racą, sw oją zapobiegliw ością, ceny zaś w in n y się k sz tałto w ać w o parciu o w olne um ow y pom iędzy nim i i k lien tam i. K to będzie dobrze i szybko p raco w ał, ten nie będzie n a rz e k a ł na b ra k d o c h o d ó w 6G. S p ra w a odszkodow ań dla m łynarzy jeszcze przez k ilk a la t sta n o w iła przeszkodę, z k tó rą nie m ogli się uporać ekonom iści i p raw n icy p r u s c y 67.
3. ZASADY REFORM Y I J E J R E A L IZ A C JA
D y sk u sja nad zniesieniem p rzy m u su m iew a została w znow iona w k ró tc e po zakończeniu d ziałań w o jen n y ch w 1807 r. P ro b le m e m ty m zajęła się K om isja K ró lew sk a (Im m éd iat K om m ission), k tó ra w listo p ad zie tego ro k u zażądała: 1) w olności w zak resie budow y m łynów ; 2) zn iesienia p rzy m u su m iew a; 3) odszkodow ania dla m łynarzy; 4) sk a so w an ia dotychczasow ych o p łat p rzy m usow ych (M&tzgeld) św iadczonych n a rzecz p a ń stw a i zastąp ien ia ich p o d a t kiem w w ysokości 6У2Ч0 od zm ielonego z b o ż a 68. W o p arciu o te n m em oriał, d n ia 29 m a rc a 1808 r. k ró l W ilhelm III podpisał: „E d y k t dla P ru s W schodnich, L itw y, W arm ii i p o w iatu kw idzyńskiego, dotyczący u p ra w n ie ń m ły ń sk ich oraz p ow szechnego zniesienia p rzy m u su m ie w a " 69.
da ra u f antragen, dass ih n e n g e sta tte t w e rd e , fü r sich u n d ih re G u tse in g esesse
n e n n eu e M ühlen anzulegen. W ird bei d er h iera u f vo n der K rieg s- u n d D om ai-
n e n k a m m e r zu vera n la ssen d en U n tersu ch u n g der U m stände die obige V o ra u s se tzu n g richtig b efu n d en , so w ird die K onzession erth e ilt, die n e u anzulegende M ühle bleibt aber in A b sic h t etw a n ig er K o n tra v e n tio n e n d er O b era u fsich t der K rieg s- u n d D o m a in en ka m m er u n te rw o rfe n ; au ch m ü sse n vo n ein er solchen n eu angelegten M ühle die d er b isherigen V erfa ssu n g gem ässen A b gaben ebenso e n tric h te t w erd en , als die B e sitze r schon v o rh a n d en er M ü h len dazu v e r p flic h te t sind.
§ 2. U m jed o ch d en aus d e m M ü h len zw a n g e fü r das P u b lik u m u n d besonders fü r die ä rm ere V o lk skla sse en tsta n d e n e n D ruck z u erleich tern , soll
d u rc h die K rieg s- u n d D o m a in e n k a m m e r ohne V o rzu g eine genaue R evisio n
aller vo rh a n d en en E rb m ü h le n vo rg en o m m en w erden.
§ 3. Jed er E rb m ü h le w erde in Z u k u n ft n u r so v ie l zw a n g sp flic h tig M ähl- gäste gelassen, als sie in g e w ö h n lich e m Z u sta n d e gehörig fö rd e rn k a n n ; die m e h re re n M ahlgäste aber w e rd en gegen verh ä ltn issm ä ssig e H e ru n te rse tzu n g d er M ü h len p a ch t e n tw e d e r an na h e gelegene M ü h le n gew iesen oder besondere M ü h len fü r sie errich tet, w ogegen d iejen ig en M ühlen, w e lc h e n dergleichen M ahlgäste beigelegt w erd en , den A u sfa ll an der M ü h len p a ch t ü b ern eh m en m üssen.
§ 4. Es soll fe rn e r bei der vo rzu n e h m e n d e n R e v isio n genau d a h in gesehen w erd en , dass solche Z w a n g sp flic h tig e, w e lc h e v o n ih rer b isherigen Z w a n g s m ü h le zu e n tfe r n t w o h n e n , einer n ä h er g elegenen M ü h le eine v e rh ä ltn issm ä s sige Ü bernahm e des M ühlenschlags beigelegt oder in d erer E rm angelung ih n e n e in stw e ile n der G ebrauch d e r H a n d m ü h len u n te r gleicher B ed in g u n g g e sta tte t w erde.
§ 5. Die ü b rig e n in O stp reu ssen u n d L itta u e n u n d d em E rm lande in A bsicht
des M ühlenw esens e in tre te n d e m n ä h e re n B e stim m ungen w e rd e n d e m i n k u r zem. zu p u b lizire n d e n M ü h le n -R e g le m e n t Vorbehalten.
66 G. H a s s e , op. cit., s. 72.
67 R. Pit ein ·, op. cit., Bd. 2, ss. 169— 171. 68 Ibidem .
69 N o v u m Corpus C o n stitu tio n u m P ru ssico -B ra n d en b u rg en siu m , B erlin, Bd. 12, 182°, n r 29: E d ik t fü r O stpreussen, L itth a u e n , E rm eland und den
M arienw erderschen L a n d rä tlich en K reis, die M ü h le n -G e re c h tig k e it u n d die d urchgängige A u fh e b u n g des M ü h len zw a n g es b e tre ffe n d . V o m 29-sten M ärz Î808; C. D i e t e r i c i , Z u r G eschichte der S te u e r -R e fo r m in P reu ssen vo n 1810 bis 1820, B erlin 1875, ss. 24, 108.
W pierw szym zdaniu ed y k tu podano m otyw y, k tó re skło n iły w ładcę do jego opublikow ania, m ianow icie, że regale m łyńskie nie przynosi fiskusow i p raw ie żadnych korzyści, w obec tego nie m a sensu go n a d a l zachow yw ać. Poza tym p ra w o przy m u su m iew a przy słu g u jące m łynow i je st dużym ciężarem i u ciskiem d la niższych k las społecznych. N astęp n ie w ym ieniono, k tó re z do tychczas obow iązujących p ra w zostają zniesione. Z niesiono więc règ lem en t m łyński d la k am ery k rólew ieckiej z 1786 r., a dla gąbińskiej z 1785 r., poza ty m n ie k tó re p rzepisy Pow szechnego P ra w a K ra jo w e g o 70 oraz w szystkie dotyczące m łynów ze W schodniopruskiego P ra w a P ro w in c jo n a ln e g o 71. S kaso w a n e przep isy P ow szechnego P ra w a K rajo w eg o dotyczyły ograniczeń sta w ia nych p rzy budow ie m łynów oraz obow iązku p rzem iału zboża w określonych m łynach.
W pierw szych sześciu p a ra g ra fa c h e d y k t om ówił w a ru n k i, na ja k ic h dozw o lono obecnie budow ać m łyny. Chodziło tu głów nie o uzgodnienie ich z p rz e p i sam i policyjnym i, dotyczącym i zasad bezpieczeństw a. Poza ty m ureg u lo w an o sp raw ę u p ra w n ie ń sta ry ch m łynów . Zw rócono w ięc u w ag ę na to, aby z a k ła daniem now ych m łynów nie uniem ożliw ić p racy ju ż istn iejący m , np. z pow odu o d eb ran ia w ody (§ 4). Do zak ład an ia m łynów up raw n io n o ty lk o w łaścicieli g ru n tó w (zgodnie z p o stu la ta m i stanów ), a w ięc w dalszym ciągu p ra w tych n ie posiadali chłopi lassyccy.
E d y k t postanow ił, że p rzy m u s m iew a w ygasa z dniem 1 g ru d n ia 1808 r. zarów no w m łynach k rólew skich, ja k i p ry w atn y ch . W zw iązku z ty m chłopi u zy sk ali p ra w o dokonyw ania p rzem iału w dow olnie przez siebie w y b ran y m m łynie, a ta k ż e n a ż a r n a c h 72 (§ 7, 15). W w y p ad k ac h , gdy k to ś n ie chciał skorzystać z tej w olności, m u siał złożyć odpow iednie ośw iadczenie. O ile po ro k u n ie ponow ił tego ośw iadczenia, m iał zostać zaliczony autom atycznie do zw olnionych od p rzy m u su m iew a.
P ań stw o , k a su ją c przym us m iew a, sta n ęło jednocześnie n a g runcie d o trzy m ania m ły n arzo m za w a rty c h z n im i um ów , p rzy n ajm n iej w dziedzinie fin a n sow ej. W zw iązku z ty m zrzekło się od nich dotychczas ściąganego k an o n u dzierżaw nego bądź czynszu (od p ryw atnych). G dy m ły n arz n ie m iał p rzy p isan ej określonej liczby osób do sw ego m łyna, p ań stw o nie było u p raw n io n e do w yznaczania m u sta łe j opłaty. Ale i p a ń stw o nie mogło ponieść stra t, w zw iąz k u z tym w yznaczało m łynarzom podatki, uzależnione od fak ty czn y ch zaro b ków. D latego m ły n arze w in n i byli prow adzić dok ład n e re je stry przyw iezionego n a przem iał zboża. M usieli oni te r a z pracow ać, ja k p o stu lo w a ł Schon, n a zasadach w olnej k o n k u ren cji. K to m ełł zboże szybciej i lep iej, te n m ógł Uczyć n a w iększe obroty, a co za ty m idzie, na w iększe zarobki. A by je d n a k n ie dopuścić do w yzysku chłopów , co m ogło się zd arzać z pow odu n iew y starcz a jącej liczby m łynów , p a ń stw o w yznaczyło jednocześnie m a k sy m a ln ą ta ry fę za p rzem iał zbóż (M ahlgeld) (§ 11). T a k w ięc chłopi p łacili obecnie m łynarzow i ty lk o za rzeczyw iście w y konaną p racę, co zresz tą n a W arm ii ju ż daw niej p rak ty k o w an o , gdyż tzw . M etzg eld p rzek azy w an o bezpośrednio do kasy dom eny z pom inięciem m łyna. P a ń stw o je d n a k uzyskiw ało bez p o rów nania w iększe zyski z tych o p łat chłopskich niż z k an o n u dzierżaw nego i czynszów, uiszczanych przez m łynarzy. D latego dotychczasow e M etzg eld er przekształcono
70 Th. I, T it. 23, § 25—29; Th. II, Tit. 15 § 236, 237, 240, 242, 71 Z usatz 230, § 1—5.
72 N iesłusznie stw ie rd za F. A. K l o n o w s k i , Z h isto rii i in w e n ta ry za c ji
w ia tra k ó w , s. 195, przyp. 14, że zak az u ży w an ia ża re n n ie został uchylony.
Ż arn am i nie w olno było się posługiw ać ty lk o w m iastac h (§ 15).
riň p o d atk i, k tó re z koiei dołączono do p o d atk ó w g ru n to w y ch (G rundsteuer}. P am iętam y , żc d aw n iej płacili je w szyscy pom iędzy 12 a 60 rokiem życia, a teraz, zgodnie z new ym i p rzep isam i uzależniono je od liczby g ru n tó w . Całkow icie w ięc zw olniono od po d atk ó w kom orników , ja k o bezrolnych, a zagrodnikom obniżono je do 45 g r73. Ulgi d la ludności b ezrolnej i m ałorolnej nie oznaczały, że p ań stw o z tego ty tu łu m a ponieść stra ty . S um ę, k tó rą dotychczas p łaciła cała w ieś, rozłożono n a gospodarzy sam odzielnych (H uben-
w irth e). W ynika z tego, że na tej o p eracji stra c ili bezpośrednio chłopi, któ rzy
p osiadali w iększe go sp o d arstw a. W sum ie je d n a k now y podział p o d atk ó w był sp raw ied liw szy niż dotychczasow y, zw łaszcza że bezrolni, ja k o nie p o sia d ający w łasn eg o zboża, n a zniesieniu p rzy m u su m iew a w łaściw ie m niej k o rzy stali niż in n i chłopi. N ato m iast chłopi p o sia d ający ziem ię, refo rm ę tę odczuli jako k rzyw dę, jak o dodatkow e obciążenie finansow e, ty m b ard ziej niepokojące, że wysokość now ych p o d atk ó w k sz tałto w ała się odm iennie w każdej w si. Różnice w o p łatach pom iędzy gospodarzam i p o sia d ający m i je d n a k o w ą ilość ziemi w poszczególnych w siach tej sam ej dom eny b y ły dosyć znaczne, nierzad k o dochodziły do 100°/o, a n a w e t w ięcej.
D la p rz y k ła d u w a rto przytoczyć k ilk a liczb. G ospodarze n a 2 w łókach i 7 m orgach m ia ry m ag d eb u rsk iej płacili, co n a s tę p u je 74:
w N ag lad ach po 48 g r w W ańcach po 1 tal, 2 gr, 12 fen,
w N a te rk a c h po 47 gr, 6 fen. w Ż egotach po 70 g r
w B ukw ałdzie po 56 g r w K ydbachu po 66 gr w M ontkach po 48 gr
Z analizy płaconych p o d atk ó w i stru k tu ry społecznej w si w y n ik a, że im
m niej p rz y p a d a ło chłopów sam odzielnych n a bezrolnych i m ałorolnych, tym w ięcej m usieli płacić. Z w aln iając bow iem od p o d atk ó w b ezro ln y ch i m ało rolnych, żądano te j sam ej kw oty od całej wsi.
N a b lisk ą m etę n a re fo rm ie te j p a ń stw o a n i trao iło an i zyskiw ało; mły·? n a rz e — m ożna sądzić — cokolw iek tra c ili, poniew aż p ew n a część ludności m ogła le g aln ie k o rzy stać z żaren. O czyw iście, n a jb a rd z ie j zadow oleni b y li m a ło ro ln i i bezrolni. N ato m iast chłopi p o sia d ający odnieśli się dp refo rm y n egatyw nie.
W m iesiącach jesie n n y ch 1808 r. g en eraln i d zierżaw cy zaczęli zapoznaw ać sołtysów i p rzed staw ic ie li w si z w y k aza m i now ych pod atk ó w , jednocześnie w y ja śn ia ją c im zasady e d y k tu . W w iększości w y p ad k ó w p a d a ły d ecy zje od m ow ne. W d om enie b ran iew sk iej na 40 w si ty lk o 9 zgodziło się n a p rzyjęcie reform y, w dom enie fro m b o rsk iej odm ów ili w szyscy 75. N iew iele lepiej było na W arm ii p o łu d n io w ej. W dom enie b arczew sk iej na 2327 osób odm ów iło 2079 7S, a w o lsz ty ń sk iej p rz y ję ły w a ru n k i refo rm y ty lk o 4 w sie, odm ów iło 10471, W te jż e dom enie o lsztyńskiej chłopi ośw iadczyli, że w czasie o sta tn ie j w o jn y
75 W APO I 2919 pism o okólne k a m e ry k ró lew ieck iej z dn. 20 X I 1808 r. 74 W APO I 2919 w ykazy p o d atk ó w w dom enie olszty ń sk iej; I 4376 w ykazy p o d atk ó w w dom enie reszelskiej.
75 R. S t e i n , op. cit., Bd. 2, s. 173.
76 W APO I 2925 N a c h w eisu n g d er zu m A m te W a rten b u rg gehörigen e h e
m a lig en königl. E rb p a ch ts-M ü h len , w e lc h e das G esetz v o m 28-ten O ctober 1810 nach, im B e sitz des E rb p a ch tes-R ech ten vorfand.
77 W APO I 2919 pism o d zierżaw cy generalnego w O lsztynie z dn. 27 X I 1808 r.
w iele ludzi zginęło lu b w yem igrow ało, a w ięc skorzystaliby b ard ziej, gdyby p o d atk i p łacili n a d a l od liczby o s ó b 78.
Szerzej w y jaśn ili przyczyny sw ojej odm ow y przed staw ic ie le 27 w si w do m enie jezio rań sk iej. S tw ierd zili oni, że n a d a l chcą podlegać przy m u so w i m iew a i płacić m lew ne od liczby osób. T en sta ry system zn ają i w iedzą, czego się po n im spodziew ać. N ato m iast n ie m ogą pojąć, ja k ą korzyść uzy sk ają ze zniesienia przy m u su m iew a, tym b ard ziej, że ja k im w iadom o, nie p o budo w ano now ych m łynów . S ądzą też, że źle w yjdą n a p o d a tk u płaconym od w łó k i79.
W ypowiedź ta św iadczy, że zw iększone p o d atk i istotnie od straszały chłopów od p rz y ję c ia reform y. Z d ru g iej stro n y chłopi n ie zd aw ali sobie sp raw y z tego, że lik w id acja p rzym usu m iew a, zw łaszcza pozw olenie na budow ę m łynów , może w n ied alek iej przyszłości ra d y k a ln ie popraw ić sp raw ę p rzem iału zboża. Isto tn ie, w la ta c h 1808—1818 w re je n c ji k ró lew ieck iej p rzybyło 90 m ły n ó w 80. Im w ięcej było m łynów , ty m szybciej i ta n ie j załatw ian o w nich chłopów.
Tyczasem dnia 28 paźd ziern ik a 1810 r. został w y d an y now y ed y k t, k tó ry w całej m onarchii p ru sk ie j defin ity w n ie , z u rzęd u kasow ał p rzym us m ie w a 81, stą d też opory chłopów straciły sw oją aktualność.
78 Ibidem .
79 W APO I 4376 pro to k ó ł sporządzony w Je zio ran a ch z dn. 7 Х И 1808 r. eo H. M e y e r , op. cit., s. 35.
81 G e setz-S a m m lu n g fü r die K ö niglich-P reussischen S ta a ten , 1810, E d ik t
w egen der M ü h len -G e rech tig keit u n d A u fh e b u n g des M üh len -Z w a n g es, des B ier- u n d B ra n n tw e in -Z w a n g s in der ganzen M onarchie.
