A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTIC* 12, >986
Janusz Sie g e r
Z R Ó Ż N I C O W A N I E L E K S YKALNE H U C ULSZCZYZNY J A K O O D B I C I E D A WNYCH S T O S U N K Ó W ET N I C Z N Y C H
(KARTA Z D Z I EJÓW DIALEKT O L O G I I POLSKIEJ)
P o d z i a ł y d i a l e k t a l n e S ł o w i a ń s z c z y z n y w i e l o k r o ć łączono z o- k r e ś l o n y m s u b s t r a t e m językowym, z okreś l o n y m i migracjami, a nawet z określonymi k u lturami archeologicznymi. T u c h c i a ł b y m p r z y p o m n i e ć b a d a n i a n a d gwarami huculs k i m i Jana Ja n o w a z czasów jego p r o f e s u r y na Un i w e r s y t e c i e Jana K a z i m i e r z a w e Lwowie* i p o k a z a ć nie znane dotychczas p r ć b y k a r t o g r a f i c z n e g o p r z e d s t a w i e n i a w y n i k ó w tych badań. S z c z e g ó l n e m i e j s c e w swych d o c i e k a n i a c h J. J a nów w y z n a c z a ł leksyce. W artykule Pochodzenie Huoulów u świetle zapoży czeń pis a ł on ». in.: " G e o g r a f i a s ł o w n i c t w a H u c u l s z c z y z n y p o l skiej dowodzi, że teren ten rozpada się na dwa odłamy, wsch o d n i i zachodni; p o d z i a ł taki zgadza się na ogół z z a s i ę g i e m cech fo n e t y cznych i m o r f o l o g i c z n y c h [•••]. O d ł a m w s c h o d n i , jak w i a domo, z d r a d z a w i ę k s z ą ilość p o ż y c z e k rumuńskich, niż za chodni, w k t ó r y m w i d a ć już n i e k i e d y w p ł y w y węgierskie. Rozbiór sł o w n i c t w a od ł a m u z a c h o d n i e g o d o w o d z i jednak, że ślady elem e n t u r u m u ń s k i e g o w y s t ę p u j ą ta m w p o s t a c i bard z i e j archaicznej i p o ch o d z ą z czasów d a wniejszych, niż na terenie wschodnim, np. za m i a s t fin, banuez, diiomy, kiptar, foja itd. mamy tam: fij'in lub fil'yn, balnuez (i sko<iyt<da), dium'aryny, piekt'ar, czetyna... Tamże zachowały sięi areziw, nienio (i lelo 'ojciec' p. n i żej), ml'uh, папавако, nanaazka, prywyd(inie), prywyle, k t ó r y m o d p o w i a d a j ą w pasie w s c h o d n i m « herłycia, giegia (diedio), drib, bat'ko, mtka, роду (d)iinie itd. Ś l ady owej różnicy znajdują się też n a terenie d z i s i e j s z e j Rumunii, np. w gwarze wsi,
W badaniach tych brali udział: Karol Dejna, Stefan Hrabec, Władysław Kuras ile i evict, Franciszek Lewandowski, Przemysław Zwoliński.
k t óre leżą na d rzeką Ruską, tj. k u płd. o d Worochty. W p r a w d z i e P ańkiewicz przypu ś c i ł na pod s t a w i e cech fonetycznych, że o b s z a r ten p o z o s t a j e w z w i ązku z gwarą h u c u l s k ą n a d C z e r e m o s z e m (ża bie), ale z k i l k u p r z y k ł a d ó w leksykalnych С...Э» np. nienio 'oj ciec', (ym)prywyt 'czuwanie p r z y z m a r ł y m ’, filyn o r a z lelo 'stryj' [...j m o ż n a d o p a t r y w a ć sie raczej ł ą czności z g w a r ą gór nego P r u t u (p. wyżej). N a j c i e k a w s z y jest p r z y k ł a d lelo, o d p o w i a dający dok ł a d n i e arom. lal& 'stryj', który, jak to w y k a z a ł T. Ca- pidan [...], poch o d z i z języka albańskiego. Z w iązek gwary nad gó r n y m P r u t e m z g w a r ą za k a r p a c k ą na d r z eką R u ską p o z w a l a p r z y p u szczać, że rumuńscy p r z o d k o w i e H u c u ł ó w przybyli na o b s z a r d z i siejszy od południa, zapewne ze stron b a r d z o odległych, jak ś w i a dczą elem e n t y językowe aromuńskie, zachowane s z c z ą t k o w o d o t y c h czas, głównie n a d g ó r n y m P r u t e m C o się tyczy "pierwotnej ojcz y z n y H u c u ł ó w ” , to "stwierdzenie w p ł y w ó w aromu ń s k i c h na P o d k a r p a c i u n a s u w a już m o ż l i w o ś ć r o z w i ą z a n i a tej kwestii, co p r a w d a w sposób dosyć nieoczekiwany. Bliższe zbadanie jej ułatwi zapewne słownik gwar huculskich, k t ó r e g o w y k o ń c z e n i e m referent obecnie się z a j m u j e " 2 . Niest e t y nie d o wiemy się już, jakie J. J a n ó w w i dział r o związanie k w estii p o c h o d z e n i a Hucułów. N a t o m i a s t z za c h owanych zapisek w y nika, że p l a n o w a ł on nie t y lko w y d a n i e s ł o w nika h u c u l s k i e g o ( p r z y g o t o w y w a n e g o o b e c n i e do d r u k u w Instytucie S ł o w i a n o z n a w s t w a PAN), ale także o p r a c o w a n i e at l a s u językowego gwar huculskich. W mater i a ł a c h J. J a n o w a zac h o w a ł o się 16 leksy k a l n y c h ma p n a p i s o w y c h s p o r z ą d z o n y c h zapewne ręką S t e f a n a Hra b c a na m a p a c h topograficznych, a c z ę ś c i o w o także na ma p a c h rysowanych odręcznie; n a ni e k t ó r y c h z n i c h znajdują się p o n a d t o opisy, u w a gi i u z u p e łnienia J. Janowa. S ą to najwidoczniej mapy próbne: na w i e l u z n i c h z a p e ł n i o n o t y lko część b a d a n e g o obszaru, b r a k jest niek i e d y ist o t n y c h danych, np. w a r i a n t u ферЬаг (obok zmapowane- go jćeptaf ). Poniżej p r e z e n t u j ę te z nich, które ł ą czą się z o m a w i a n ą tu problematyką. W formie o r yginalnej nie n a d a j ą się one do reprodukcji: w y k o n a n e o ł ó w k i e m ( c z a r n y m lub k o l o r o w y m ), n i e kiedy atramentem, są m a ł o czytelne. T r z e b a w i ę c b y ł o s p o r z ą d z i ć po d k ł a d mapy, w p r o w a d z i ć num e r a c j ę punktów, a napisy zastąpić znakami (z u p r o s z c z e n i e m fonetyki i p e w n y m o g r a n i c z e n i e m m a p o w a
2 Jf. J a n ó w, Pochodzenie Hucułów w świetle zapożyczeń, ' "Sprawozda nia Towarzystwa Naukowego we Lwowie” XVIII, t938, z. V, ». 13-14.
nych wyrazów: m i e j istotne dla da n e g o p r o b l e m u o k r e ś l e n i a o z n a c z o n o jako " i n n e “ ; w p r acach n a d s p o r z ą d z e n i e m p o d k ł a d u napy i b r u d n o p i s ó w m a p b r a ł a udział H. Jankowska). N a pod s t a w i e s ł o w n i ka h u c u l s k i e g o J. J a n o w a w p r o w a d z o n o u z u p e łnienia w n a s t ę p u j ą cych punktach: mapa I - 19, 37, 37a, 39, 49; m a p a II - 19, 37a, 39, 41, 49, 57, 59; m a p a III - 19, 26, 37, 38a, 39, 49, 58, 59; m a p a IV - 19, 32, 39, 57, 58, 59; mapa V - 15, 16, 19, 21, 25, 26, 3,0, 31, 32, 37, 3 7 a , 38a, 39 , 49 , 59 , 67, 76 ; m a p a VI - 14, 15, 16, 19, 25, 26, 37, 37a, 38a, 39, 49; mapa VII - 15, 16, 17, 18; m a p a VIII - 14, 19, 21, 25, 37 37a, 38a, 39, 49; mapa XIV - 15, 16. Uwaga: n a mapie II z n a k i e m dla neńa zma p o w a n o ńcńa w p u nkcie 48, na mapie V z n a k i e m dla fin z m apcwano fin‘a 79, dla fijin - fijina 39, 59, 67, dla fiłyn - ftłyna 26, 30, 31,
32, 39. N a mapie VIII "inne" to m. in. ran'aî, karm'al, homeënyk, rub. Na mapie XII formy SuSli, iubeła są dla mnie niejasne, ale n a j widoczniej niesłowiańskie. Na m a p i e XIII "inne" to na ogół saducha.
Materiał p r z e d s t a w i o n y na ma p a c h pokazuje p r o b l e m a t y k ę b a d a w czą, a zarazem trudności, jakie w y n i k a j ą przy jego i n t erpretacji oraz trudności, związane z ł ą c z e n i e m zasięgów leksykalnych z o- kreślo n y m i stosunkami etnicznymi.
1. Przez poży c z k i “rumuńskie" na l e ż y rozumieć zapewne także te w y r a z y p o c h o d z e n i a n i e r o m a ńskiego, a w i ę c albańskie, greckie, połu d n i o w o s ł o w i a ń s k i e , w ę g i e r s k i e , które do g w a r ukraińskich d o tarły za p o ś r e d n i c t w ę m r u m u ń s k i m (co cz ę s t o jest trudne do u s t a lenia ).
2. Należy po d d a ć rewizji listę w y r a z ó w u z n a wanych za rumuniz- my; dla w i e l u z nich m o ż n a b y ć znaleźć inną etymologię. I tak Aeńo 'ojciec' może b y ć r o d z i m e (mapa I - por. zupełnie inny za s i ę g neńa 'mątka' na mapie II). Katran 'szmata d o g a r n k ó w ' V I I I i burduh 'żołądek świni' IX mogły się do s t a ć do gwar h u c u l s k i c h
b e z p o ś r e d n i o z t u r e c k i e g o (za p o ś r e d n i c t w e m in n y c h gwar u k r a i ń skich). Boh, bohun itp. 'żołądek świni' m a j ą e t y m o l o g i ę g e r m a ń ską i znane są na całej w s c h o d n i e j S ł o wiańszczyźnie. Z kol e i ma cko, madok 'ts.' (nad ś r o d k o w y m Prutem, B y s t r z y c ą S o ł o t w i ń s k ą i N a d w ó r n l a ń s k ą - tu z m apcwano jako " i n n e “ ), k t ó r e J. J a n ó w uważał za rumunizm, są raczej polonizraairi. W y raz foja 'szpilki n a d r z e wac h ' XI, p r z e z J a n o w a również u w a ż a n y za rumunizm, może by ć ar
chai z m e m s ł o w i a ń s k i m (choć p o d t r z y m a n y m p o d w p ł y w e m rumuńskim, gdzie jest to p o ż y c z k a słowiańska).
3. S t w i e rdzenie o i s t n i e n i u w i ę k s z e j ilości z a p o ż y c z e ń rumuń skich w p a sie w s c h o d n i m (por. w s z a k ż e zas t r z e ż e n i a wyżej), n i e w ą t p l i w i e w z w iązku ze s t a ł y m b e z p o ś r e d n i m k o n t a k t e » z żywi o ł e m
rumuńskim, ilustrują przykłady: nefia 'matka' II, bohin itp. 'żo łądek świni' IX, foja 'szpilki na drzewach' XI, epyr 'astma' XIII.
4. N a b a d a n y m terenie m o g ą w y s t ę p o w a ć dwie forry tego samego w y r a z u romańskiego, świadc z ą c e o różnych falach m i g r a c y j n y c h (kon
taktowych), np. fin *• fijin - filyn 'chrześniak' V, fina - fiji- na - fiły na 'chrześniaczka' VI, kiptar - pjektar 'krótki kożuszek bez rękawów' VII; m o ż e n a l e ż ą tu różne o k r e ś l e n i a żuka XII.
5. N a b a d a n y m terenie m o g ą w y s t ę p o w a ć d w a różne w y r a z y ro m a ń skie ś w i a d c z ą c e o różnych falach m i gracyjnych, np. dzer - sen-
tyoi 'serwatka' X, Sytyna - foja 'szpilki na d r z e w a c h XI, pry~ x>yli - poaiMińe 'odwiedzanie zwłok zmarłego' XIV, może też gu- dzuli - zu&li 'żuk' XII. Ale czy w y m i e n i o n e t u w y r a z y w y s t ę p u j ą c e w p a sie z a c h o d n i m m u s z ą ś w i a d c z y ć o jakiejś odrębn o ś c i t e g o te
renu, jeśli s i ę g a j ą d a l e k o n a zachód (np. Sytyna, iyntyoi}?
6. N a b a d a n y m terenie w y s t ę p u j ą d w a różne rumunizny, ale ich o b e c n o ś ć t a m jest bardz i e j lub mni e j przypadkowa, np. w ryifdiak 'żołądek świni' IX many r o z s z erzenie z n aczenia ( w d o d a t k u z su- fiksacją) w y r a z u ryńdia 'żołądek c i e l ę c i a lub jagnięcia, z k t ó rego robi się p o d p u s z c z k ę do z a k w a s z a n i a mleka*.
7. M a p y p l a s t y c z n i e p o k a z u j ą szcząt k o w e już tylko w y s t ę p o w a nie n i e k t ó r y c h zapożyczeń, jak rfetto I, pjektar VII, iubeła XII.
P o s t u l a t y b a d a w c z e n a s u w a j ą się saire. Należy p o k a z a ć zróż n ic o w a n i e s ł o w n i c t w a h u c u l s k i e g o w zakresie w y r a z ó w pod e j r z a n y c h 0 p o c h o d z e n i e romańskie i w y k o r z y s t u j ą c o s i ą g n i ę c i a leksykografii 1 d i alektologii (zwłas z c z a romańskiej) ustalić źródła i drogi p r z e n i k a n i a tych wyrazów; tr z e b a też odr ó ż n i a ć zap o ż y c z e n i a pe w ne od możliwych i w ą t pliwych, bo m a j ą one różną w a r t o ś ć d o w o d o wą. Z kolei pożyc z k i te na l e ż y r o z p a t r z y ć na s z e r s z y m tle gwar k a r p a c k i c h ukraińskich, ale także polskich, s ł o w a c k i c h i czeskich. T a k np. Setyna i Syntyda znane są w całych Karpatach# a w a r i a n t y jafyry - jafyny 'borówki - czarne jagody' (formy z r o t a c y z m e m i bez) w y s t ę p u j ą dalej na zachód n a przemian, p o d o b n i e jak para
w y r a z ó w rumegaty - mryndaaty 'przeżuwać'. N a t o m i a s t problem, czy H u c u l i stanowią zukra i n i z o w a n y żywioł romański, czy p o d dany w p ł y w o m r o m a ń s k i m lud ukraiński, należy uznać za drugorzędny. W ś w i e tle s t w i e r d z e n i a p ó i n e g o z a l u d n i e n i a t e r e n ó w h u c u l s k i c h p o p o łudniowej stronie K a r p a t z p ó ł n o c y zgodności leksykalne gwar nad P r u t e m i na d R u ską również nie b ę d ą m i ały w i ę k s z e g o znaczenia d l a r o z w a ż a ń n a d g e n e z ą e l e m e n t ó w roirańskich w g w a rach z a c h o d niej H u c u l s z c z y z n y . W r e s z c i e szerszeoro spojrz e n i a w y m a g a p r o b l e m zapoży c z e ń "starszych" i "nowszych", tr z e b a b o w i e m w y r ó ż n i ć je szcze m o ż l i w o ś ć p a r a l e l n y c h zapożyczeń: z terenów romańskich, na k t ó rych zaszły p e wne zmiany fonetyczne, i z terenów, których te zmiany nie objęły. J e d n o jest w s z a k ż e pewne* o b s e r w a c j e J. J a n o w a są dziś w pełni aktu a l n e 1 b a d a n i a p r o w a d z o n e d r ogą przez nie
g o w s k a z a n ą mogą d o p r o w a d z i ć do c i e kawych wyników.
Instytut Słowianoznawstwa PAN Warszawa
Janusz Rieger
LEXICAL DIVERS IXÏ IN TBE HUTSULIAN DIALECTS (EAST-CARPATH1AN REGION) AS A REFLECTION OK FORMER ETHNIC RELATIONS
( A PAGE FROM THE HISTORY OF POLISH DIALECTOLOGY)
J. Janów 0938) introduced a lexical division south-west Ucrainian Hutsu- lian dialects region into two sections: Eastern - with a large nunber of Roma nian borrowings and Western-where the borrowings are more archaic ( A romani an?), cf. Eastern fin, banuS, kiptar vs. Western fijin, balmuS, pektai. J. Ja- now's Hucul Dictionary is now in print in Slavonic Institute of the Polish Academy of Science in Warsaw; J. Janów was also planning • compilation of an atlas of Hutsul dialects. 16 of his wr k i n g lexical legend maps for 32 pro blems (drawn probably by S. Hrabec) have been preserved. Sone of them are presented in this paper on sign naps since, due to technical reasons, the original maps are irreproducible. Their topics are as follows: I. Father, II. Mother, III. Godfather, IV. Godmother, V. Godson, VI. God-daughter, VII. Sheep-skin coat without sleeves, VIII. Cloth for holding pots, IX. Pig's stomach, X. Whey, XI. Needles of conifers, XII. Beetle, XIII. Asthma, XIV. Visiting of tl.e dead before burial. A number of maps have been supplerented with data from Janôw’s Hutsul Dictionary.
The materai shown on maps presents the subject of research and the dif ficulties of its interpretation. It is necessary to revise the list of words accepted to be borrowings from Romanian. We should also look closer at the question of "older" vs. "more recent borrowings" where there mey be cases of parallel borrowing. This presentation of generally unknown achievements of Polish dialectology should have a stimulating effect on the further research in the field.
0 fia» fine Ф % fityn 1 pochresnyk Kapa V. »Chrieéniak’ Кара VI,'Cbrieiniaceka’
Mapa VII. ’Kożuszek bez r«kavóu>
ф k a t r ' a n I inne
WYKAZ MIEJSCOWOŚCI ZAZNACZONYCH NA MAPACH I-XIV
t - Kosmaćz (nad Sołotwin«), 2 - Sołotwina, 3 - Lachowce, 4 - Bohorod- czany, 5 - Tyśmieniczany, 6 - Mołotków, 7 - Bitków, 8 - Pnióu, 9 - Pasie czna, 10 - Zielona, 11 - Zielenica, 12 - Łojowa, 13 - Łub, 14 - Zarzecze, 15 - Dora, 16 - Jaremcza, 17 - Jamna, 18 - Mikuliczyn, 19 - Tatarów, 20 - Jabłonica, 21 - Worochta, 22 - Bystrzec, 23 Zełene, 24 - Żabie Ilcia, 25 - Bania-Berezow, 26 - Osław Czarny, 27 - Osław Biały, 28 - Potok Czarny, 29 - Dobrotóu, 30 - Młodiatyn, 31 - Tłumaczyk, 32 - Kniaidwór, 33 - Peczeniżyn, 34 - Markówka, -35 - Kluczów, 36 - Jabłonica, 37 - Tekucza, 3 7 a - Akreszory, 38 - Kosmaci, 39 - Brus tury, 4 0 - Rzeczka, 41 - Krzyworównia, 42 - Żabie Słupejka, 4 3 - Krasnoiła, 44 - Hołowy, 4 5 - Hryniawa, 46 - Jabłonica Cnad Czeremoszem), 4 7 - Polanki, 48 - Uście ryki, 49 - J a s i e n i ó w Górny, 5 0 - Bia- łoberezka, 51 - Jaworów, 5 2 - Kosów, 53 - Pistyri, 54 - Utoropy, 55 - My- kietyóce, 5 6 - I s p a s , 57 - My szyn, 5 8 - Pilipy, 59 - Dobesławce, 6 0 - Cho- mczyn, 6 1 - Kobaki, 6 1 a - Rożnów, 62 - Dżurów, 63 - I l i l S c e , 6 4 - Trójca, 6 5 - Zabłotów, 66 - Chlebiczyn Polny, 67 - Balińce, 68 - Gwożdziec, 69 - Dżurków, 70 - Rosochacz, 71 - Jasieniów Polny, 72 - Podwysoka, 73 - Zadu- browce, 74 - Bełetuja, 7 5 - Wołczkowce, 7 6 - Zalucze