A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZT A ŁC EN IE PO LO N ISTY CZN E CU D Z O ZIEM CÓ W 7/8, 1996
Joanna Kozieja-Ruta, M arian Górecki
WPROWADZANIE ZAGADNIEŃ JĘZYKA NAUKOWO-TECHNICZNEGO NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO
W SPECJALISTYCZNYM KSZTAŁCENIU CUDZOZIEMCÓW
N auczanie języka polskiego jak o obcego studen tów ob co krajow ców jest p ro w ad zo n e na Politechnice W rocławskiej od 1976 r. Od dziesięciu lat istnieje też kurs początkow y dla słuchaczy różnych narodow ości, k tó rzy po jeg o ukończeniu zam ierzają studiow ać w Polsce.
W S tudium Języka Polskiego Politechniki W rocławskiej organizow ane są obecnie kursy języka polskiego n a różnych poziom ach zaaw ansow ania.
Po ukończeniu rocznego kursu „zerow ego” cudzoziem cy stu diują n a różnych uczelniach w Polsce. W iększość z nich po zostaje na Politechnice W rocław skiej. S tud iu ją głównie n a inform atyce i zarządzan iu, elektronice i arch itekturze. W ciągu 5 lat studiów studenci cudzoziem cy m ają obow iązek zaliczyć 240 godzin języka polskiego.
L ek tora t języka polskiego n a kursie zaaw ansow anym trw a 4 sem estry w wym iarze 4 godzin tygodniow o. P rogram tego ku rsu zak łada d osko nalenie ogólnej poprawności językowej, osiągnięcie większej sprawności komunikacyjnej o raz poszerzenie znajom ości języka polskiego zarów no w jego odm ianie potocznej, ja k i naukow o-technicznej.
Z a g a d n ie n ia sty lu n au k ow o -te ch n icz n eg o w p ro w a d za się w d ru g im sem estrze w ścisłym połączeniu z językiem ogólnym . W iedza studentó w obcokrajowców z zakresu terminologii i struktury tekstu naukowo-technicznego nie jest w ystarczająca.
Przyswojenie bogatej term inologii specjalistycznej nastręcza cudzoziem com b ard zo du żo problem ów . Jak pisze M. M az ur [9], średnio rozw inięte działy techniki p osiadają słownictw o liczące 15 000-20 000 term inów , a słowniki ogólnotech niczne obejm ują 100 000-150 000 term inów . Tym czasem ludzie z wyższym wykształceniem posługują się zasobem 7000-10 000 słów. T ak
więc „op ano w anie takiej ilości term inów byłoby niemożliwe, gdyby nie sko jarzen ia term inów technicznych z językiem potocznym pod względem źródłosłow ów , a przede wszystkim gdyby nic dalek o p osun ięta reg ularn ość term inologii technicznej, zapew niająca specjalistom należytą o rientację” [9 , s. 7]. Stw ierdzić zatem należy, iż zadaniem nauczyciela jest podk reślanie różnic między językiem literackim a jego n au ko w ą od m ianą oraz zapo zn anie z zasadam i tw orzenia term inologii.
Nauczanie języka nauk ow o-technicznego wym aga od nauczyciela za-sto sow an ia najskuteczniejszych m etod i środków, w których zakres w chodzą następ ujące elem enty:
1. P rogram ;
2. P om oce dydaktyczne; 3. Techniki nauczania; 4. Sposoby realizacji.
PRO GRA M
P o dstaw ą wszelkiego nauczania jest program . P ro p on ow an y zaś przez nas powinien odp ow iad ać potrzebo m uczelni. W w ym aganiach wstępnych p ro g ram u ram owego zakłada się znajom ość języka m ów ionego i pisanego przejaw iającą się w um iejętności konw ersacji, w staw ianiu p ytań i fo r-m u łow an iu odpowiedzi, w k or-m pon ow aniu dłuższych wypowiedzi ustnych i pisemnych, w streszczaniu tekstu naukow o-technicznego oraz we właściwym posługiw aniu się term inologią specjalistyczną. Stwierdzić zatem należy, iż zadaniem nauczyciela jest stałe podkreślanie różnic między językiem literackim a naukowo-technicznym oraz ukazywanie m echanizmów tw orzenia term inologii specjalistycznej. P rog ram szczegółowy uwzględnia do sko nalenie spraw ności językow ych poprzez utrw alanie i porządk ow an ie trudniejszych zagad nień gram atycznych, ró żno rod ne ćwiczenia w m ówieniu i pisaniu, nauczan ie now ego słow nictw a w ystępującego w tekstach naukow o-technicznych.
Słuchacze powinni posługiwać się poprawnie i sprawnie nauko w ą odm ianą języka ogólnego i naukow o-technicznego. A by mogli to osiągnąć, należy ich uczyć pracy z tekstem technicznym i posługiw ania się term in ologią specjalis-tyczną. K onieczne jest więc nauczanie studentó w n astępu jący ch spraw ności w zakresie język a naukow o-technicznego:
- czy tania i rozum ienia naukow o-technicznych tekstów pisanych; - rozum ien ia tekstów ze słuchu;
- m ów ienia na tem aty naukow o-techniczne; - pisania kró tkich tekstów technicznych.
Czytanie i rozumienie tekstów.
C zytanie ja k o ak t kom unikacji jest częścią procesu interakcji m iędzy auto rem i czytelnikiem . C haraktery zu je się tym , że w przeciwieństwie do kom unikacji ustnej nic m o żn a bezpośrednio wpływać n a odbiorcę. Czytelnik m usi sam rozszyfrow ać zaw artość tekstu. M oże ten tekst zrozum ieć w takim stop niu, na jak i pozw ala m u posiadane dośw iadczenie i w iadom ości wstępne. Tek st pow inien być kierow any do adresata, stąd należy bard zo do kładnie ro zg raniczać cel, jak i przez to chcem y osiągnąć, np. czytanie w celu
o pan o w an ia treści do kładn ie lub czytanie tzw. selektywne.
Przy wyborze tekstu uw zględnia się następujące kryteria: stopień spe-cjalizacji tekstu i zrozum iałość (jasność) tekstu. Stopień spespe-cjalizacji tekstu odnosi się d o kom pleksow ości inform acji w obrębie jedn eg o tem atu, jak rów nież rozm aitości tem ató w w obrębie różnych dyscyplin. Tekst m oże być napisany tak , że ad resat potrafi przetw orzyć inform acje w nim podane. S łow nictw o facho w e, zaw arte w dan ym tekście, m oże stać się b arie rą w procesie kom unikacji. W obec tego należy zastanow ić się, czy wybierać d o ćwiczeń teksty po pularn on auk ow e.
R ozróżniam y 4 kryteria zrozum iałości tekstu: - łatw ość (językow e sform ułow anie tekstu), - uk ład (bud o w a tekstu),
- zwięzłość (trafność),
- d o d atk ow e bodźce, k tó re wywołują zainteresow anie tekstem .
Celem nauczania z reguły jest czytanie ze zrozum ieniem , nazyw ane rów nież czytaniem syntetycznym . Proces zrozum ienia sterow any jest sem an -tycznie. W obrębie tego typu rozróżn iam y style czytania:
to taln e czytanie, przy którym treść tekstu m usi być całkowicie przy -sw ojona,
- pobieżne czytanie (kursoryczne), w który m przysw ojenie treści nie wym aga znajom ości szczegółów,
- orientacy jn e czytanie, przy którym czytający usiłuje stw orzyć sobie ogólne pojęcie o tekście i stwierdzić, czy tekst zawiera ważne dla niego inform acje,
- czytanie szukające, przy którym czytelnik przyswaja tekst po d względem ok reślonych inform acji.
Nauczyciel pow inien pozostaw ić studentom w ybór sposob u czytania, ale staw ianie poleceń i zadań, które chcem y osiągnąć za pom o cą danego tekstu, po zostaje nad al rolą nauczyciela, czyli w zasadzie sprow adza się d o k o ntro li zro zum ien ia tekstu, co w procesie nauczania jest bardzo ważne.
P rzykłady ćwiczeń ko ntrolnych:
a) w skazów ki (instrukcje), np. wyszukać definicję, instrukcję obsługi, do pasow ać rysunek do ko nk retn ych fragm entó w tekstu,
b) w odpow iednio uproszczonym tekście skorygow ać błędne inform acje przez skreślenie niepo trzebneg o słowa,
c) d o b ó r rysu nku do określonego fragm entu tekstu,
d) przyp orządk ow anie reguł, ró w nań, wzorów d o odpo w iednich frag -m en tów tekstu,
c) dzielenie tekstu na ak apity zawierające ko n kretn e inform acje,
0 odtworzenie logiki tekstu przez uporządkow anie rysunków, pod pun któw w odpow iedniej kolejności,
g) sp orząd zanie tabeli i wypełnianie diagram ów ,
h) dobieranie do odpow iedniego rysun ku określeń z tekstu.
Rozumienie tekstów ze słuchu. Celem tej sp raw ności językow ej jest rozw ijanie um iejętności ro zum ienia ze słuchu w ykładu naukow ego, nagranej dyskusji nauk ow o-techn icznej, opisu urządzeń technicznych i pro cesó w technologicznych, instrukcji obsługi.
Mówienie na tematy naukowo-techniczne. W zakresie tej spraw ności nau cza się: - staw ian ia p ytań problem ow ych,
- o dp ow iad ania n a podstaw o w e pytania,
- uczestniczenia w dyskusji naukow o-technicznej, - opisyw ania urządzeń i procesów technicznych, - definiow an ia przedm iotów , urządzeń i zjawisk.
Redagowanie krótkich tekstów technicznych.
K u rs pisan ia obejm uje:
- sporządzanie no tatek z tekstów czytanych, słyszanych o raz z wykładów , - indeksow anie tekstu słowam i kluczow ymi,
- opisyw anie fu nkcjon ow an ia urządzeń technicznych, - opracow yw anie instrukcji obsługi,
- opisyw anie graficznych środ ków danych nauk ow ych (rysunki, wykresy, tabele itp.),
- pisanie pracy dyplom ow ej.
W g lottod ydaktycc przyw iązuje się d użą wagę do streszczeń ja k o do jednej z tradycyjnych form p rzetw arzania inform acji. Ja k pisze W. M ar- ciszewski [10, s. 150]: „O prócz aspektu użytkow ego streszczania go dny uw agi jest asp ek t d ydakty czny ; jest to bow iem czyn ność n a d ają ca się znakomicie na ćwiczenia i na test — dla wielu naraz sprawności intelektualnych:
uwagi, um iejętności d ostrzegania kon struk cji tekstu, wreszcie um iejętności p arafrazo w an ia w yrażeń i zwięzłego fo rm u łow an ia m yśli” .
Ćwiczenia w redago w aniu streszczeń pozytyw nie wpływ ają n a sp raw -ność m yślenia i k o nstru o w an ia całości tekstu. Streszczany tekst pow inien być d o k ła d n ie przeanalizo w any , należy znaleźć głów ną tezę, oddzielić kwestie w ażniejsze od po b oczn ych o raz posegregow ać je. Streszczenie ćwiczy też zw ięzłość i precyzję w ypowiedzi. T rz eb a zw rócić uw agę n a p o trzeb ę elim inacji p ustosłow ia, rozw lekłości stylu, w skazyw ać zd an ia, k tó re nic w noszą nic nowego pod względem treściowym, są jak b y „ w a tą ” słow ną.
Pisanie streszczenia przez studentó w do brze jest poprzedzić ćwiczeniam i w prow adzającym i, ja k form ułow anie głównej tezy tekstu, ko nspekto w an ie tekstu lub redagow anie zbioru słów kluczowych. T a k op racow an y tekst jest łatwiejszy d o streszczenia.
S tud entów uczy się dw óch m eto d streszczeń:
- m eto dy „wyciągu selektywnego” , polegającej na opuszczaniu sfor-m ułow ań i inforsfor-m acji w zależności od oceny w ażności ze względu n a przyjęty p u n k t widzenia. Ćwiczeniem w stępnym jest tu ułożenie dla danego tekstu listy słów kluczow ych,
- m etod y tw orzenia „ob razu tek stu ” polegającej n a tym , że każdem u punktow i ze spisu treści przyporządkowuje się odpowiednie zdanie oznajm ujące [ 1 1 ].
D la k ształto w ania naw yków język a pisanego m o żna zalecić n astępujące typy zadań:
a) zanoto w anie nowej inform acji zdobytej po przeczytaniu tek stu, b) ułożenie tek stu z p odanych zdań,
c) od tw orzenie z pamięci tek stu w form ie pisem nej, przy zastosow aniu p od an ych wyrazów i zw rotów ,
d) przekazanie w form ie pisemnej podstaw ow ej inform acji z w ykorzys-taniem pod an ych wyrazów ,
e) ułożenie p lan u tekstu.
U w aża się, że o grom ną rolę w przekazywaniu treści tekstu odgry w a zapoznanie studentów ze środkam i organizacji tekstu wiązanego (np. z jednej, z drugiej strony, w wyniku, tą drogą, w ten sposób, po pierwsze, przykładowo itp.) o raz z podstaw ow ym i zw rotam i, k tóre winny być stosow ane w ogólnej ch arakterysty ce tekstu, przy w ypow iadaniu własnego zdania, w yciąganiu w niosków i p odsum ow aniu .
W do sko nalen iu język a kładzie się nacisk na utrw alanie tych ko nstrukcji, k tó re najczęściej w ystępują w tekstach naukow o -technicznych . N ależą tu zwłaszcza: stro n a biern a, nieosobow e form y czasownika, zdania względne, przyczynow e, imiesłowy, tryb rozkazujący, rów now ażniki zdań.
P O M O C E DY DAK TY CZNE
N a zajęciach stosuje się podręczniki, plansze o raz now oczesne środki i m ateriały techniczne, takie jak:
1) ap a raty z urządzeniam i tow arzyszącym i (odbiorniki telewizyjne z in-stalacją telewizji przewodowej, m ag netofo nam i i m ag netow idam i),
2) m aszyny dydaktyczne i kom pletne zestawy urządzeń techniczno-dydak- tycznych (lab o rato ria językow e, fonograficzne itp.),
3) określone rodzaje m ateriałów dydaktycznych, jak: testy dru ko w ane, o brazy, filmy, tablice itp. zaw ierające treści program ow e, k tó re chcem y p rzekazać za pośrednictw em technicznych śro dkó w dydaktycznych.
N ow oczesne p om o ce p o zw alają w n auce język ów o bcych n a pełne urzeczywistnienie zasady poglądow ości wizualnej i słuchowej o raz reguły św iadom ego nau czania. D a ją one jednocześnie m ożliw ość w yk orzy stan ia z m aksym alną skutecznością zdolności naśladow czych stu dentów i stałego o parcia się nie ty lk o n a wizualnej percepcji języka w jego form ie pisem nej, lecz tak że - ja k w przy pad ku uczenia się ob cok rajow ców będących po kursie podstaw ow ym język a polskiego - n a percepcję języka m ów ionego.
W nauczaniu ob co krajow có w języka polskiego należy w ykorzystać takie środk i techniczne, k tóre pozw olą utrw alać, a następ nie rozw ijać p o siad an ą przez nich wiedzę o języku, a także przyczynią się do o p an o w ania w krótkim czasie takiego zasobu słownictwa polskiego, jaki jest im niezbędny d o pracy n a studiach kierunkow ych i do sw obodnego porozum iew ania się w obcym im językow o środow isku. D o osiągnięcia wyszczególnionych celów przy d atne są wym ienione pom oce dydaktyczne, spełniające z powodzeniem zaró w no w prow adzanie, jak i utrw alan ie m ateriału językow ego.
W yb ór pom ocy dydaktycznych zależy od poziom u językow ego grupy. S tosuje się także powielone teksty techniczne i p o pu larno nau k ow e. D o b iera się je, zgodnie z program em przedm iotów podstaw ow ych, ze studenckich skry ptów specjalistycznych i czasopism p op ularn on auk ow y ch. Ich p ro b -lem atyka przedstaw ion a jest na poziom ic I rok u studiów . T ru d n o m ów ić o dobo rze specjalistycznych tekstów , ponieważ w grupie lektoratow ej znajdu ją się studenci z różnych wydziałów . Ćwiczenia językow e najczęściej w ynikają z om aw ianych tekstów. O p raco w an o różne rodzaje ćwiczeń: leksykalne, frazeologiczne, składniow e i redakcyjne.
TEC H N IK I N AUCZAN IA
W trak cie zajęć stosow ane są ró żn orod ne techniki. N a szczególną uwagę zasługuje tech nika k om p uterow a. N a potrzeby obcok rajow có w - stud en tów Politechniki W rocławskiej - o pracow an o p rog ram k om puterow y „ S tu d iu m ” .
P un ktem wyjścia każdej jeg o lekcji jest krótki tekst techniczny. Z a p om o cą k o m p u tera stu d en t m oże w ykonać następujące ćwiczenia z tekstem :
a) d obieranie tytu łu d o treści tekstu,
b) p o rząd ko w anie wyrazów w zdaniu i zdań w tekście, c) uzupełnienie luk przez wstawienie brakujących elem entów.
K olejnym etapem są ćwiczenia gramatyczne, związane ściśle z k onkretnym tekstem technicznym . P rzygotow ano następujące ćwiczenia gram atyczne:
a) dobieranie odpow iedniej form y gram atycznej (przypadek, czas, strony, aspekt itd.),
b) d o b ó r odpow iednich połączeń wyrazow ych (synonim y, antonim y, d obieranie definicji d o term inu lub term inu d o definicji, tworzenie ter-m inów pochod nych, użycie terter-m in ów w zdan iach, zastępow anie kilku- wyrazow ego w yrażenia językow ego krótszym , tworzenie rodzin wyrazów itp.).
SPO SO BY REA LIZA C JI
Egzam in z języka polskiego na poziom ie zaaw ansow anym sk łada się z części pisemnej i ustnej. W ym agania egzam inacyjne zakład ają, że stu den t obcokrajow iec pow inien być przygotow any do sw obodnej wypowiedzi na egzam inie ustnym z przedm iotów kierunkow ych o ra z d o n apisania pracy w języku polskim .
N a zajęciach om aw ia się ogólny schem at rozpraw y, ze szczególnym uwzględnieniem w stępu, rozdziałów m erytorycznych, wniosków i przypisów . Z w raca się uwagę na poszczególne części rozdziałów m erytorycznych pracy i ich zaw artość (część teoretyczna, dośw iadczalna oraz szczegółowa analiza w yników bad ań).
P odkreśla się, iż p raca dyplom ow a p ow inn a stać się spraw dzianem nabytych w iadom ości i dać m ożno ść oceny przydatno ści ab solw en ta do sam odzielnych poczynań.
Powyższe rozw ażania wykazują, że w n au czaniu języka nauko w o -tech - nicznego konieczne jest stosow anie najskuteczniejszych m eto d i śro dków . Isto tn e jest, aby każdy blok zajęć był tak przem yślany, by nie nużył studentów . W zw iązku z tym należy się starać o sensow ne łączenie p o -szczególnych elem entów p rog ram u , o stosow anie różny ch technik nauczania. 1 o zaś stw arza m ożliwość osiągnięcia zak ładan ego celu.
LITERA TU RA
[1] B r z e z i ń s k i J., Pomoce i środki audiowizualne w nauczaniu języków obcych, Warszawa 1980. [2] D ę b s k i R., M a y s M ., Przygotowanie roku zerowego do studiów technicznych i ekonom
icz-nych, [w:] M etodyka kształcenia językowego Polaków ze Wschodu. Referaty i kom u nik aty
z konferencji nt. „M etodyka nauczania języka polskiego dla Polaków ze W schodu i Polonii (ze szczególnym uwzględnieniem tzw. roku zerowego)” , red. J. M azur, Lublin 1993.
[3] G a j d a S., Główne aspekty pracy nad terminologią, [w:] Prace naukowe S P N JO Politechniki
Wrocławskiej, seria 11, „Studia i M ateriały” 10, Wrocław 1978.
[4] G ó r e c k i M ., Rola środków technicznych w nauczaniu jęz yk a polskiego ja k o obcego, „ D ydaktyka Szkoły Wyższej” 1983, n r 4(64).
[5] J a r m a k S., Komputery w dydaktyce szkoły wyższej, W arszaw a 1979.
[6] K o z i c j a - R u t a J., Prezentacja wyboru tekstów specjalistycznych z ćwiczeniami oraz
programu komputerowego z ję zy ka polskiego dla studentów obcokrajowców, [w:] Problemy kształcenia Polaków ze Wschodu, Lublin 1992.
[7] Kultura jęz yk a dla studentów uczelni technicznej, red. T. Frankiew icz, Wrocław 1981. [8] L e w a n d o w s k i J., Kierunki rozwoju m etodyki nauczania ję zy ka polskiego ja k o obcego
po roku 1970, [w:] M etodyka nauczania jęz yk a polskiego jak o obcego, red. J. Lew andowski
W arszawa 1980.
[9] M a z u r M ., Terminologia techniczna, W arszawa 1961.
[10] M i o d u n k a W., Języ k polski a współczesne m etody nauczania jęz ykó w obcych, [w:]
M etodyka nauczania jęz yk a polskiego ja ko obcego, red. J. Lewandow ski, W arszaw a 1980.
[11] M a r c i s z e w s k i W., M etody analizy tekstu naukowego, W arszaw a 1977. [12] N o w i c k i W., O ścisłość pojęć i kulturę słowa iv> technice, W arszaw a 1978.
