Glosa do poezji ks. Janusza A. Ihnatowicza

Glosa do poezji ks. Janusza A.

Ihnatowicza

Kieleckie Studia Teologiczne 13, 255-269

2014

Stanisław Żak - Kielce

G

k s

. J

A . I

O dbiorca poezji ks. Janusza A. Ihnatow icza, w czytując się uw ażnie w te w iersze, bez w iększego trudu zauważy, że cała jeg o tw órczość roi się od aluzji. Zauw aży też w ielopoziom ow ość problem atyki, złożoność syntaktyczną, w ielo­ znaczność sem antyczną m etaforyki oraz oryginalność sym boliki. N a przykład opozycja: ciem ność - światło, noc - dzień, dół - góra. To niew ątpliw ie utrudnia lekturę i zrozum ienie „św iata pokracznych m yśli” poety. D u żą p recyzję osią­ gnął on w osadzaniu sw oich tekstów w tradycji literackiej, tw orząc kontekst kulturow o-literacki. Rzecz jasna, św iadczy to o dojrzałości kulturow ej twórcy. Ihnatow icz w prow adza do sw oich tekstów pojedyncze słow a lub całe frazy rozm aitych autorów z różnych epok. Te odw ołania m a ją ogrom ny zakres, b o ­ w iem od K ochanow skiego poczynając, poprzez rom antyków - K rasińskiego, M ickiew icza, N orw ida, Słow ackiego - na skam andrytach i poetach w spó ł­ czesnych kończąc; sięga rów nież do B iblii, do Hom era.

Sądzę, że owo w pisanie w e w łasn ą tw órczość różnorodnych gatunków poetyckich stanow i zarów no kontekst, ja k i pośw iadczenie przynależności do w spólnego i w ielow iek ow ego d zied zictw a polskiej literatury. Z re sztą ks. Janusz stw ierdził: „M am natom iast m istrzów sztuki poetyckiej, od których się uczę. C hyba całe m oje pisanie je s t w jakim ś dialogu z p o ezją pop rzedn i­ ków ” (w yw iad)1. K arol W ojtyła w krótkim w prow adzeniu do antologii wierszy kapłanów zatytułow anej Słow a na p u styn i pisał:

... udział osób wyświęconych i konsekrowanych w naszej literaturze ma swoją historię. Historia zaś oznacza nie tylko przeszłość, ale także i dziedzictwo. W tym przede wszystkim znaczeniu stanowi o kulturze narodu i kształtuje ją. Autorzy

1 Ks. J. Ihnatowicz, Rozmowa bez tytułu (z Księdzem Profesorem rozmawia Marcin C. Słoń), w: Poezja w sutannie, wybór - opracowanie - komentarz ks. S. Radziszewski, Kielce 2011, s. 29.

tomu Słowa na pustyni przejmują to dziedzictwo, a także wzbogacają je o nowy wyraz2.

W tym kontekście p o ezję ks. Janusza A. Ihnatow icza, rów nież obecnego w e w spom nianej antologii, uznać należy za w pełni świadom e przejęcie i w zbo­ gacanie owego dziedzictw a problem atyką w spółczesną.

Cała tw órczość Ihnatow icza przesiąknięta je st różnego typu odwołaniam i, aluzjam i, rem iniscencjam i autobiograficznym i. O czyw iście n a głów nym m iej­ scu trzeba w yeksponow ać podm iot, zaw sze w ystępujący w pierw szej osobie: „Ja” , w łaściw ie niezależnie od form y sam ych wierszy. Ich analiza sprow adza się w ięc do szukania odniesień, śladów, tropów, gdzie są w yraźne inform acje - jaw n e lub ukryte, bezpośrednie lub pośrednie - które poeta o osobie sam ym przekazuje późnym wnukom .

K arol W ojtyła w e w spom nianym w prow adzeniu do antologii w sp ółcze­ snej poezji kapłańskiej zastanaw iał się, w jak i sposób w jed n y m człow ieku p rzenikają się dw a pow ołania, kapłańskie i poetyckie. Jest to pytanie obejm u­ jące przede w szystkim autorów, bo „dotyczy sprawy, która je st jak ąś osobistą tajem n icą każdego z nich. C zy jed n ak pisząc, nie odsłaniają tej tajem nicy?” . K ardynał K arol W ojtyła, sam będąc poetą, dobrze w iedział, o czym pisze. R adził zatem szukać odpow iedzi n a postaw ione pytanie tylko w utw orach, w w ierszach. Z tej tajem nicy, która stanow i treść refleksji podm iotu po ety c­ kiego, w y nurza się obszar d uszy autora, w tym w y p ad k u księdza-poety. Owo przesłanie K arola W ojtyły dokładnie przylega do poezji ks. Janusza A. Ih natow icza. M ożna by za K o chanow skim , p arafra zu jąc je g o słow a, pow iedzieć, że poeta w sw ych w ierszach lokuje „w szystkie tajem nice sw oje”, m yśli i rozterki, zw ątpienia i fascynacje oraz refleksje z nim i zw iązane czy przez nie inspirow ane.

Szukając aluzji biograficznych, zw racam y uw agę na biografię historyczną albo biologiczno-fizyczną oraz n a poglądy, emocj e, myślenie podm iotu. T ę dru­ g ą w arstw ę inform acji nazw ałbym biografią duchow ą: jak ie są relacje po d­ m iotu ze św iatem zew nętrznym , z przyrodą, z B ogiem , z ludźm i. Ta biografia duchow a pokazuje człow ieka, w szystkie jeg o w alory intelektualne i duchow e, także słabości. W poezji ks. Janusza nie b rak inform acji n a tem at obu sfer doznań i życia. M ożna by aw ansem zauw ażyć, że te relacje są w p rzew ażają­ cej części bezem ocyjne, pow iedziałbym - stoickie. N ajczęściej u jaw n iają filo­ zoficzne, refleksyjne, intelektualne upodobania podm iotu.

W polskiej poezji m ożna znaleźć sporo tekstów, w których w y stępują elem enty biograficzne. M ożna zacząć od elegii K lem ensa Janickiego O sobie

2 Słowa na pustyni. Antologia współczesnej poezji kapłańskiej, wstęp Karol Kardynał Wojtyła, wybór tekstów i opracowanie B. Miązek, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1971, s. 6.

sam ym do p o to m n o ści, do której zresztą Janusz Ihnatow icz naw iązał w w ier­ szu A viarium ...; m ożna też sięgnąć do fraszek Jana K ochanow skiego, do p ie­ śni, poem atów - w ystarczy w ym ienić D o g ór i lasów, D o fra szek, K to mi dał skrzydła, kto m ię o dział p ió r y .,.; później w sp om n ieć trzeb a G odzinę m yśli Juliusza Słow ackiego oraz A dam a M ickiew icza P olały się łzy m e czy­ s t e ... - echo tego utw o ru słychać w w ierszu ks. Janusza: I zn ó w leją się ł z y . ; nie da się przem ilczeć takich tekstów C ypriana K. N orw ida, ja k M oja p io sn ka [I], M oja p io sn ka [II]; czy całego cyklu C zesław a M iłosza pt. Św iat (Poema naiwne). M ożna by ułożyć sporą antologię w ierszy zatytułow anych: O sobie sam ym do potom ności.

N ależy jed n ak zaw sze m ieć n a uw adze to, iż inform acje w przyw ołanych w y b ió rczo tek stac h nie są p łask im d ok um en tem , cu rricu lu m v ita e , lecz przetw orzonym i, skonfigurow anym i w ydarzeniam i. T w orzenie w oparciu o ten m ateriał historycznej biografii poety byłoby w ielkim nieporozum ieniem . Z resztą przed podobnym postępow aniem ostrzegał autor fraszek:

Fraszki nieprzepłacone, w dzięczne fraszki moje, W które j a w szytki kładę taj em nice swoj e, O brałliby się kiedy kto tak pracowity,

Żeby z w as chciał w yczerpać um ysł mój zakryty: Pow iedzcie m u, niech próżno nie frasuje głowy, Bo się w dziw ny labirynt i błąd w da takowy, Skąd żadna A ryjadna, żadne kłębki tylne

W yw ieść go m óc nie będą, tak tam ścieżki m ylne.

Innym i słowy, zaw arte w poezji interesujące nas inform acje, nie m ogą być traktow ane jak o dokum ent, m ają „zerow y stopień dokum entu”3.

W ydaje się, że każdy utwór, niezależnie od intencji autora, nosi znam ię autobiograficzne, gdyż j ego pow stanie, praca n ad nim , to m niej szy bądź w ięk­ szy fragm ent biografii twórcy. D latego w arto sięgnąć nieco głębiej w teksty, przeanalizow ać j e pod kątem konkretnych inform acj i, j akie autor, podm iot, b o ­ hater transm ituje do późnych wnuków, do potom ności.

T rzeba w takim razie zapytać, co przesyła do potom ności, dla późnych w nuków ks. Janusz A. Ihnatow icz? N ajogólniej m ów iąc, opisuje siebie i świat, w którym żyje i tworzy. Przy czym stara się zachow ać odpow iedni dystans w obec przedm iotu opisu, stąd autoironia, praw dziw y lub udaw any sceptycyzm epistem ologiczny. Taka postaw a w obec św iata i relacje z nim dopuszczają podejrzenie, że autor (podm iot, „ja”) nie czuje się w tym i takim św iecie

3 Ph. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, red. R. Lubas- -Bartoszyńska, Kraków 2001.

najlepiej, nie godzi się na elim inow anie czy w ręcz redukcję uniw ersalnych w artości hum anistycznych, które zaw sze były i być pow inny czynnikiem p o ­ rządkującym świat.

Rzecz charakterystyczna: poeta najpierw ustosunkow uje się do w łasnej tw ó rc zo ści, stara się u m ieścić j ą w k o n tek ście w sp ó łcz esn y ch d o ko nań poetyckich i w tym w łaśnie je s t przekorny, autoironiczny, bo przem aw ia obciążony w ielorakim dośw iadczeniem , je s t w ięc m ądrzejszy od innych. D oskonale to w idać w takich w ierszach, jak: Aviarium czyli o sobie sam ym do potom ności, M łodym p o eto m stary p leb a n oraz N iew ido m y z Betsaidy.

W tych trzech tekstach poeta ujaw nia sw oje w ątpliw ości, pokazuje p ro ­ ces autodegradacji, pomniejszania, a naw et ośm ieszania siebie i własnego dzieła. A m oże j est to tylko niepew ność swoj ego miej sca n a literackiej m apie i w arto­ ści tw orzonych przez siebie w ierszy? J akkolw iek n a to spojrzym y, ta form a „znaków zapytania”, w ątpliw ości, świadczy o posiadaniu przez autora określo­ nej poetyki i w ynikających z niej kryteriów oceny. C hociaż do w szelkich ocen i kryteriów ks. Janusz m a także stosunek sceptyczny: „ ( ...) kryteria n agra­ dzania to w ypadkow a przesądów jury, politycznej popraw ności danego okresu czy - ogólniej - gier politycznych. Proponow anie kryteriów to zasadniczo stra­ ta czasu” (w yw iad, s. 9). N ie przeszkadza to jed n ak poecie stosow ać w łasne kryteria do oceny w łasnego pisarstw a.

In te re su ją c ą u w ag ę n a tem at p o ezji w łasnej zn a jd u ję w cytow anym w yw iadzie. M ianow icie na pytanie: Jakie w iersze księża p iszą lub pow inni pisać? - odpowiada: „Istnieje też poezja «opisująca». A utor chce podzielić się z czytelnikiem sw ym w idzeniem świata. (Tutaj należy tak zw ana poezja filozo ficzna czy m etafizyczna, lecz nie tylko). A u to r je s t schow any, czy raczej użycza czytelnikow i sw ych oczu i uszu. Jasne, że to, co i ja k autor w idzi, będzie zależało od tego, kim je s t i w iersz będzie uczciw y, jeśli tem u, czym autor jest, nie kłam ie” (w yw iad, s. 26). W iersze ks. Janusza są uczciw e, pokazuje on osobiste w idzenie świata, w idzenie pełne troski, niepokoju, bo „czasy, k tó re id ą n ie s ą n a sz y m i c z a s a m i” (B a la am , M a ła a p o k a lip sa m ojego św iata). O strzega - ja k w M ałej apokalipsie - p rzed nieuchron ną katastrofą:

W tej godzinie przechylania się św iata stanąłem na skraju lasu

i przez kraty sosen patrzyłem na zakopujący się w p iasku świat: (•••)

i robiło się strasznie: bezgłośnie w rzeszczały szeroko otw arte usta drzew

a ptaki deszczem ja k czarny grad a potem w idziałem m ogiłę planety nad n ią w ielki krzyż.

Jest to katastroficzna wizja przyszłości, wzmocniona jeszcze stylistyką apokaliptyczną św. Jana, posiadająca ogromny potencjał ekspresji, która tkwi w wyselekcjonowanym w ręcz słownictwie: kra ty sosen, b ezgłośnie w rzeszczały otw arte usta drzew, p ta k i deszczem j a k cza rn y grad, m ogiła planety, w ielki krzyż. Ta wizja ma swoje korzenie w tradycji chrześcijań­

skiej. W A pokalipsie św. Jana je s t następująca wizja: W ow ej g o d zin ie nastąpiło w ielkie trzęsienie ziem i i runęła d ziesiąta część miasta, i sk u t­ kiem trzęsienia ziem i zg in ęło siedem tysięcy osób (Ap 11,13). Ów obraz budzi przerażenie, ale zapowiedź katastrofy brzmi jak proroctwo w tonacji Jerem iasza. W w ierszu T estam ent W ielkiego C zło w ieka pojaw ia się ten sam wątek rozpadu świata: w tedy się sypnie św ia t apokalipsam i / buchną otworem księgi tajem nic / i w ypłynie słup ognia ze mnie... / w noc naszego o d c h o d ze n ia .

We wspomnianym już wywiadzie ks. Janusz A. Ihnatowicz wyznał, że choć kilkakrotnie odwołuje się do apokalipsy, a nawet napisał kilka tekstów, którym nadał tytuł „apokalipsa”, to jednak nie rości sobie prawa do tytułu proroka, lecz przewiduje „nadejście wieku barbarzyńców”. (To brzmi niczym konstatacja Ortegi y Gasseta: „Życie bez kultury jest barbarzyństwem, kultura bez życia - bizantynizm em ”). Z tego stwierdzenia w ynika jednoznaczny wniosek, że ta katastroficzna perspektywa w jego twórczości istnieje. Nie od rzeczy będzie przypomnienie, iż katastrofizm był - i jest - j edną ze znaczących tendencji w kulturze XX wieku, polegającą na przewidywaniu i przepowiada­ niu wielkiego kryzysu wywołanego zanikiem obowiązuj ących dotychczas war­ tości. N a płaszczyźnie filozoficznej upadek kultury zapow iadał Oskar Spengler, który wyraźnie oddzielał kulturę od cywilizacji. Twierdził, że w histo­ rii jest „stadium kultury i stadium cywilizacji, które uznał za objaw upadku. W przejściu między stadium kultury a stadium cywilizacji miała następować śmierć kultury”4. Zdaniem Spenglera „istotą wszystkich kultur jest religia, a cywilizacji - niereligijność”5. Takie są - mniej więcej - filozoficzne podsta­ wy dwudziestowiecznego katastrofizmu, który swoje korzenie ma w wieku poprzednim. To stanowi kontekst poetyckiej twórczości ks. Janusza Ihnatowi- cza, który w ten sposób wchodzi niejako w dzieje kultury polskiej, kultury filo­ zoficznej i literackiej. Trudno byłoby jednak twierdzić, że ta poezja obciążona jest tradycją, więc zwrócona wstecz, bowiem bazując na tradycji, wyznacza perspektywę, ukierunkowana jest ku przyszłości, przypomina i ocala z tradycji to wszystko, co jest niezniszczalne i stanowi fundament określonej struktury duchowej człowieka.

4 T. Gadacz, Historia filozofii X X wieku - nurty, t. I: Filozofia życia, pragma­ tyzm, filozofia ducha, „Znak”, Kraków 2009, s. 164.

Potwierdzenie tego osadzenia w tradycji, w przeszłości znajduję w dobrej monograficznej książce o ks. Ihnatowiczu-poecie: P oeta i ś w ia t: „Ihnatowicz wielokrotnie potwierdza swe zakorzenienie w przeszłości literackiej, kulturo­ wej, wskazując tym samym na swe upodobania i zobowiązania wobec swych bliskich, jak i dalekich poprzedników”6. Poświadczają to także wszystkie - a jest ich nie mało - aluzje literackie, odwołania i przywołania w wierszach poety.

Należałoby zapytać o przyczynę podobnego widzenia świata! Czy jest to tylko transpozycja i adaptacja wątku apokaliptycznego, czy może przyczyny realnie istnieją w świecie współczesnym? Otóż ślad uzasadnienia katastro­ ficznej wizji znajduję w wierszu P iosenka pseudow igilijna, w której ostatnia strofa przekształca się w groteskę, łączy obce sobie elementy:

elektryczny żłóbek

atomowa stajenka wenusowskie dziecko

marsj ańska panienka wszyscyśmy bracia, drogi panie

czy mamy nogi ludzkie czy krokodyle

czy szatanie

Trzeba jednak powiedzieć, że ten obraz wykreowanego świata nie jest jednorodny, ma pewne pęknięcia albo inaczej - plamy nadziei - które bazują na porządku i funkcjonalności świata, na celowości rzeczy. Bóg stworzył świat i oddał go człowiekowi, aby racjonalnie na nim żył, czynił sobie ziemię poddaną. Niestety dramat powstaje wtedy, gdy człowiek zapomina o Tym, który go obdarował, zalicza Go do „pamiątek niebyłych” i sam zajmuje miejsce Stwórcy. Takie odczytanie wierszy ks. Janusza A. Ihnatowicza potwierdza on sam w wywiadzie (s. 27), gdy na pytanie: „Czy ksiądz powinien pisać tylko wiersze religijne” - odpowiada: „Jeśli przez religijny rozumieć wiersze, które w yrażają w idzenie św iata z perspektyw y wiary, to na pew no tak. (...) Są zachwycenia i problemy, i przeżycia, gdzie religia nie jest jedną z w i­ dzialnych postaci scenicznych” . Podsumowując tę wypowiedź, stwierdza, że „wiele w nich [tych wierszach] tragizmu, absurdu i beznadziei”.

Nasuwa się kolejne pytanie o tożsamość podmiotu oraz jego pozycję w tym dość powikłanym świecie: czy jego twórczość w jakiś sposób rekom ­ pensuje niedostatki życia? Czy ma poczucie misyjności, posłannictwa i dlatego tworzy? Odpowiedź nieco kokieteryjną, prowokującą dał na przykład w takim wierszu, jak Aviarium czyli o sobie sam ym do potom ności. W tekście mamy

6 A. Jakubowska-Ożóg, Poeta i świat. Twórczość literacka ks. Janusza A. Ihna- towicza, Rzeszów 2009, s. 99.

m etaforę „ornitologiczną”, w której w ym ienione ptaki sym bolizują różne rangi i w ielkości, a także różne spraw ności poznaw cze. Orzeł buduje swoje gniazda na szczytach, w znosi się najw yżej, z tych w ysokości sw ym orlim w zrokiem w idzi w szystko (w Odzie do m łodości czytam y apostrofę: M łodości! Orla twych lotów p o tę g a ...); sowa, ptak nocny, „od nocy specjalistka” (Threnus o D yjanie pogw ałconej), przenika ciem ności, w idzi to, czego n aw et orzeł nie dostrzega - w m itologii greckiej atrybut Ateny, bogini m ądrości; słow ik to niezw ykle bogata - pozytyw na i negatyw na - sym bolika, w naszej kulturze sym bolizuje anielskość, m arzenia, przeczucie szczęścia, słodycz, m iłość; ale u Słow ackiego są dwa sm utne słowiki, co się w abią płaczem . Tak w ięc orzeł je s t sym bolem doskonałości, sow a m ądrości, słow ik piękna.

W tę trójcę zaplątał się w róbel, przecież też ptak, tyle że nie śpiewający, lecz ćwierkający, bez w ielkich am bicji w okalnych - gdzież m u tam do orła, sowy czy słowika. Sym bolizuje on m iędzy innym i przyw iązanie do człowieka, oczyszczenie, butność, zaborczość, pew ność siebie; oznacza też d ob rą pam ięć, naśladow nictw o; ćw ierkanie w róbli to próżny hałas, w rzaw a, plotki. A jed n ak jest, bo P an B ó g / chciał i w róbelka. O czyw iście nie trudno zgadnąć, kto podszyw a się pod w róbla w przekornym w ierszu Janusza Ihnatow icza. To n ie w ą tp liw ie z n a k o m ita in fo rm a c ja o d sła n ia ją c a d u sz ę k a p ła n a , au to ra wierszy, które w yrażają „w idzenie św iata z perspektyw y w iary” . N ie ukryw a przed czytelnikiem , że je s t księdzem , ale też nie chce na siłę pisać w ierszy kapłańskich.

D o ty c h re fle k sji p o e ta p o w ró c ił w d łu ż sz y m w ie rs z u N ie w id o m y z B etsaidy, naw iązującym do przypow ieści ew angelicznej o niew idom ym , którem u C hrystus przyw rócił w zrok: ...położył na niego ręce i z a p y ta ł:„ Czy coś w id z is z ”. A g d y [ten ] p r z e jr za ł, p o w ie d zia ł: „W idzę ludzi, bo g d y chodzą, d o strzeg a m [ich ] n ib y d r z e w a ”. P o tem zn o w u p o ło ż y ł ręce na je g o oczy. Ip r z e jr z a ł [on] z u p e łn ie ” (M k 8,23-25). Poeta, Janusz Ihnato-

wicz, wyznaje:

D otknięto m i ę . O tw arły się m i oczy w zw ierciadle jeg o głosu ujrzałem nagle mej myśli pokraczny świat.

Ten tekst przypom ina teoretyczny traktat o poezji, nieco w konw encji Eliota, który pisał:

Nie ma żadnego wiecznie obowiązującego powodu, który by zmuszał poetów do zajmowania się filozofią lub jakąś inną tematyką. Można tylko powiedzieć, że wydaje się prawdopodobne, iż w naszej obecnej cywilizacji poeci muszą być trudni. Na tę cywilizację składają się zjawiska bardzo różnorodne i złożone - ich różnorodność i złożoność, oddziaływając na wrażliwość wysubtelnioną, odbić

się musi w sposób różnorodny i złożony. Poeta musi obejmować coraz więcej, wypowiadać się w sposób bardziej aluzyjny, pośredni, aby nagiąć język - rozbi­ jając go, jeśli trzeba - do wyrażenia potrzebnych znaczeń7.

Jesteśm y św iadkam i takiej w łaśnie operacji językow ej, polegającej n a n ag i­ nan iu ję z y k a do w yrażenia odpow iednich znaczeń. N ad anie przypow ieści ew angelicznej now ego zupełnie sensu, p ostaw ienie n a m iejscu biblijnego ślepca poetę, stanow i o przesunięciu sem antyki pierw otnego tekstu, o stw o­ rzeniu now ego paradygm atu - poeta wybrany, natchniony, obdarzony niezw y­ k łą spraw nością kreow ania światów.

Trzeba pow iedzieć, że poezja ks. Janusza Ihnatow icza je st trudna, p onie­ w aż w yraża „m yśli pokraczny św iat” . Twórca w chodzi w rzeczyw istość m e­ chaniczną, elektroniczną, sztuczną, gdzie w szystko je s t upozorow ane, gdzie - zam iast tw arzy - są tylko m aski, gdzie brakuje ludzi, a są tylko m anekiny. W ydaje się, że poeta obserw ując procesy kulturow o-cyw ilizacyjne, dostrzega w ielki i nieunikniony dram at w spółczesnego świata, spow odow any redukcją albo naw et całkow itym zanikiem człow ieczeństw a w człow ieku, dehum a­ n iz a c ją lub re ifik a c ją człow ieka, deperson alizacją. P roces d ehum anizacji poleg a na w y elim inow aniu w arto ści u n iw ersalny ch tk w iący ch w naturze ludzkiej. Jest taki krótki w iersz, którego tytuł brzm i nader znacząco : Pokolenie w y zw o lo n e :

Spalili w łosiennice ojców m atek modlitewniki młodzi silni piękni i wolni tw órcy now ego św iata R adośnie biegli ku ciemności tej ludzkiej rzeczy

co i na nich spadnie

C zyżby to by ł ten now y w sp an iały św iat H u x le y ’a? A lbo O rw ella? Francis Fukuyam a zw raca uw agę, że w tym w spaniałym św iecie nie m a ju ż religii, chrześcij aństw o j est odległym w spom nieniem ; a religia by ła „źródłem definicji istoty ludzkiej” 8. Tenże autor pow iada: „Tradycja chrześcijańska głosi, że człow iek został stw orzony n a obraz Boga, co stanow i źródło godności ludzkiej. W zw iązku z tym użycie biotechnologii w celu «zniesienia rodzaju ludzkiego» j est pogw ałceniem w oli boskiej”9.

7 T. S. Eliot, Szkice literackie, redakcja, wybór, przypisy W. Chwalewik, Warsza­ wa 1963, s. 49.

8 F. Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, tłum. B. Pietrzyk, Kraków 2004, s. 19.

Sądzę, że w tym tekście do młodych poetów przemawia nie tylko stary p le b a n ale przede w szystkim mądry, dośw iadczony antropolog kultury, intelektualista i humanista zaniepokojony beztroskim usuwaniem fundamen­ tów kulturowo-cywilizacyjnych. W tym nurcie rozważań ważny jest wiersz pod znamiennym tytułem: Upadek zachodniego świata, który przywołuje na pamięć Oswalda Spenglera i jego Z m ierzch kultury Zachodu oraz Floriana Znanieckiego, autora pracy U padek cyw ilizacji zachodniej. Do tych można jeszcze dorzucić H erberta M arcuse z jego C zło w iekiem je d n o w y m ia r o ­ wym. We wszystkich wymienionych pracach doczytać się można tej samej przyczyny procesów destrukcyjnych, dehumanizacyjnych, mianowicie Nietz- scheańskiej tezy, że Bóg umarł, rozpadu absolutu moralnego, poznawczego, estetycznego, absolutu Dobra, Prawdy i Piękna.

Czesław Miłosz dostrzegał te same procesy, które wypełniają poezję ks. Ihnatowicza i starał się je zrozumieć, skomentować, ocenić. Chodziło 0 zanikanie dotychczasowego sensu egzystencji, wprowadzanie na ich miejsce nowoczesnych, rzekomo uwalniających człowieka od strachu, od „bojaźni 1 drżenia” oraz „choroby na śmierć” (Kierkegaard). Przyczyną dramatu współ­ czesnego człowieka - zdaniem autora D oliny Issy - jest odebranie m u „dru­ giej przestrzeni”, czyli nadziei, że istnieje świat, do którego trzeba się wspinać „po stopniach z powietrza” i wiary, że istnieją „Nad obłokami rajskie wiszące ogrody”. Zadaje więc ludziom i sobie retoryczne pytanie:

Czy naprawdę zgubiliśmy wiarę w drugą przestrzeń? I znikło, przepadło i Niebo, i Piekło?

Bez łąk pozaziemskich jak spotkać Zbawienie?

I na koniec apeluje: „Błagajmy, niech nam będzie wrócona / Druga prze­ strzeń”10 I jest jeszcze zupełnie antynietzscheański wiersz: Jeżeli nie ma:

Jeżeli Boga nie ma,

to nie wszystko człowiekowi wolno. Jest stróżem brata swego

i nie wolno m u brata swego zasmucać, opowiadając, że Boga nie ma.

W tym tekście Miłosza dostrzega się pew ną paralelność do świetnego eseju filozoficznego Leszka Kołakowskiego pod wiele mówiącym tytułem:

A j e ś li B oga nie m a... O Bogu, D iable, G rzechu i innych zm artw ieniach tak zw anej filo zo fii religii („Znak”, Kraków 1988). W poezji i w traktatach filozoficznych problem Boga pojawia się dość często, nawet w dziełach auto­ rów niewierzących albo deklarujących ateizm.

Czesław Miłosz w wielu swoich tekstach poetyckich prezentuje temat katastrofy cywilizacyjnej. Wystarczy przywołać chociażby wiersze L ektury

i O econom ia divina. N iem al cały tom D ruga p rzestrzeń jest poświęcony sprawom i problemom metafizycznym oraz eschatologicznym. W K ronikach

(Kraków 1988) czytam:

Orkiestra stroiła instrumenty, żeby wykonywać Święto Wiosny. Słyszycie te pochody piszczałek, łoskoty bębnów i blach? Dionizos nadchodzi, wraca długo wygnany Dionizos, Skończyło się panowanie Galilejczyka.

Coraz to bledszy, bezcielesny, księżycowy

Rozwiewa się pozostawiając nam ciemne katedry Z barw ną w odą witrażu i dzwonkiem na Podniesienie. Szlachetny rabbi, który oznajmiał, że będzie żył wiecznie I ocali swoich przyjaciół, wzbudzając ich z prochu.

Dionizos nadchodzi, błyska oliwno-złoty między ruinami nieba. Krzyk jego, ziemskiej rozkoszy, echo niesie na chwałę śmierci. Postawienie na przeciwnych biegunach Dionizosa i Galilejczyka wpro­ wadza czytelnika w klimat refleksji Fryderyka Nietzschego, w której chrześci­ jaństwo (ów Galilejczyk)

było od początku, w istocie swej i zasadzie, wstrętem życia, które zmierziło sobie życie, wstrętem, któremu wiara w świat „inny” lub „lepszy” jest tylko przebraniem, schowkiem, przystrojeniem11.

Wyraźne dwie rzeczywistości - materia i duch, piękno, zmysłowość „prze­ ciw zaświatom wymyślonym”.

W wywiadzie (s. 28) na pytanie: „Wiek dwudziesty pierwszy - stulecie końca człowieka - kultury - poezji? Kres humanizmu?” - ks. Janusz Ihnato- wicz odpowiedział: „Nie jestem prorokiem, nie bawię się w apokalipsy (choć napisałem kilka wierszy pod tym tytułem). N a pewno na krótką m etę to nadej­ ście wieku barbarzyńców (nawet takich z tytułami profesorskimi czy członko­ stwem w związku literatów). Ale już raz kultura europejska takich przeżyła, czy lepiej - ostatecznie utopiła w sobie. Więc nie tracę nadziei (nie tylko tej eschatologicznej, ale i doczesnej)”.

Konsekwencją tego jest dehumanizacja człowieka, zredukowanie go do poziomu natury, cielesności, instynktów, zmysłowości, walki o byt. To jest właśnie człowiek jednowymiarowy, horyzontalny, bez wymiaru wertykalnego. Wiersz pt. Z m ierzch zachodniego św iata dobrze naświetla te procesy:

Ogłosiwszy swych Danieli za zacofanych oszołomów za stołem rozwalony dwór Baltazara

nawet nie wie że na ścianie już ręka pisze wyrok mane tekel fares

Inaczej jeszcze poeta pokazuje proces degradacji, dehumanizacji, pozor­ nej wolności, która polega na wyrwaniu się z tradycji kulturowej i religijnej, w wierszu Św ięta p o am erykańsku. W imię wzniosłych idei, krzykliwych, ale pustych haseł z tradycji świątecznej pozostały tylko plastikowe zabawki, gdyż p rzep ę d zo n o p r z e z G w iazdkę stad o św iętych krów / stra to w a ły ż łó ­ bek i anioły / i został nam tylko renifer / z czerw oną żarów eczką w nosie / i p rzero sły krasnal / ciągnący w ór z zabaw kam i.

Następstwem podobnego obrazu świata jest poczucie samotności czy na­ wet zagubienia, osamotnienia, bo ze swoimi przekonaniami, tradycyjnym stereo­ typem kulturowym w żaden sposób nie pasuje do rzeczywistości. Może dlatego wróbel ćwierkaj ący w tej pustce, daj e znak życia, przywołuj e na pociechę wspo­ mnienia, aby ratować się od samotności? Takie wiersze, jak Święta em igranta

czy N oc wigilijna wypełnia nostalgia, smutek, kiedy po pustym pokoju snują się melodie kolęd, płynące z TV Polonia, kiedy w wigilijny wieczór trzeba prze­ łamać się polskim opłatkiem tylko z samym sobą; a następne dni wypełnia cisza i dokucza samotność. Świat dokoła tchnie pustką, chociaż - stojąc samotnie na balkonie - słyszy gwar rozmów, dźwięk szkła i snującą się melodię kolędy, chłód... gdzieś daleko bije dzw on... To wszystko zaczyna tracić realne kształty, staje się wizją, halucynacją, marzeniem na j a w i e . Jak w Mickiewiczowskich

Stepach Akerm ańskich: W takiej ciszy! - tak ucho natężam ciekawie, / Że słyszałbym g ło s

...

.g o r ą c a słona kropla spada na dłoń ściskającą lodowatą poręczy stal umilkły kroki a zza pleców chór niezestroj ony

góralu czy ci nie żal?

Jest to niewątpliwie wątek autobiograficzny, który pokazuje i określa podmiot w aktualnej rzeczywistości. Trudno byłoby przyjąć, że poeta, ks. Ja­ nusz A. Ihnatowicz, jest czy był poetą „na wygnaniu” - jak to kiedyś okre­ ślił Emil Michel Cioran12, z tego prostego powodu, że autor N iew idom ego 12 E. M. Cioran, Dogodności i niedogodności wygnania, w: W. Gombrowicz, Publicystyka, wywiady, teksty różne, Kraków 1996, s. 244.

z B etsa idy bywał często w kraju. Jednak oddalenie, brak kontaktu ze środowi­ skiem literackim, z żywym językiem stwarzały trudną sytuację dla piszących. Samotność, „ćwierkać sobie a Muzom”, bez nadziei na masowy odbiór twór­ czości powodowało atmosferę izolacji czy nawet wyalienowania. Stąd ucieka­ nie do przeszłości, o czy bieg n ą tylko w je d n ą stron ę / w cza sie do tyłu

(P ortret w Toronto). Powie: „Ojczyzna to raczej to, co zapamiętane, ów kraj dzieciństwa, prawdziwy kraj zadomowienia. Kraj wspomnieniem ubarwiony, przeistoczony. Dlatego najchętniej czytam literaturę dawnych lat, dlatego ten kraj jest źródłem poetyckiej inwencji” (wywiad, s. 30).

Poeta żyje pamięcią, której obrazy konfrontuje z otaczającym go światem, analizuje powstające spięcia, odsłania własne życie duchowe, wyznawany sys­ tem wartości. Innymi słowy wytycza granice poznawalności siebie i świata. Poznawanie czegoś, co jest „za progiem widzenia”.

Jest w poezji ta siła fatalna, zdolna wydobyć i ukazać prawdy o ludzkim istnieniu, ukryte niezwykle głęboko u samego dna bytu. Ta siła fatalna poezji tkwi w m ożliw ości tw orzenia nowych światów i nowych rzeczywistości z tych elementów, które pozostają właśnie poza progiem widzenia; one czasem łagodzą realia, od których chciałoby się uciec; tw orzą światy, w które można się schronić, przenosić „duszę utęsknioną” w lata odległej młodości, „do pa­ górków leśnych i do łąk zielonych”. Te zaczarowane krainy istnieją wyłą­ cznie w konserwującej je pamięci - im więcej czasu upływa, tym piękniejsze się stają.

Ilustrują ów proces estetyzacji przeszłości m.in. wiersze z cyklu Łzaw e oko pam ięci, w którym tytuły poszczególnych utworów - Widok z bryczki, W ogrodzie, Z am ykanie oczu - wiele mówią. Są wspomnienia z Warszawy (T ryptyk o historii, Tryptyk w arszaw ski). Oprócz miejsc wspomina się sie­ bie: D zieciństw o - biegnę sobie, w esołe dziecko, ku m iejscu g dzie z g in ę;

A u to p o rtret z aureolą - C hciałbym być p r ze jrzy sty m / n a bo żeństw a n a ­ czyniem / / lecz m i się w cią ż nie chce / w ś w ia tło p rze m ie n ić . To takie konfrontacje dwóch światów - tego i tamtego - i dążeń z tego do tamtego. Jednak nie ma jednej drogi, jest ich wiele, tylko jak wybrać właściwą? Wiersz

C zytanie duchow ne dobrze pokazuje te trudności: Czytając autorów mistycznych znajduję że można się piąć do nieba prosto i po drodze stawać się płomieniem

A ja w windzie jadę ciemne pudło rzępoli jak zepsuta basetla

wolno się wlokąc, gdzie sam nie wiem - miejmy nadzieję

Wystarczy rozszyfrować zawartą w tym tekście symbolikę (droga, winda, ciemne pudło, basetla. ), aby zobaczyć trudności na tej drodze, na której człowiek staje się płomieniem; ale przecież winda „idzie” prosto do góry, więc do nieba. Wehikuł j est stary, zużyty, rzępoli, wielu odbyło tę drogę nie wiadomo dokąd. Może rzeczywiście do nieba? Z tego wyłania się pytanie i wątpliwość: czy środki, „wehikuły” dawniejsze są skuteczne również dzisiaj?

W N iew id o m ym z B e tsa id y - ja k ju ż w spom niałem wyżej - chodzi 0 wartość poezji. Z tego tekstu także można wysnuć wniosek - chyba słuszny - że ks. Janusz Ihnatowicz jest wyznawcą poezji natchnionej, profetycznej, wzniosłej i patetycznej, chociaż sam jej nie uprawia. Metafora: słowik - wró­ bel to szczyt i dół; jednak w poezji to również doskonałość i partactwo. Musi być dotknięcie, aby poeta mógł śpiewać, nie ćwierkać.

Powie kto: Teraz, gdy przejrzałeś w zwierciadle, które co otworzył, gdy jeno zechcesz to i stworzysz

prawdziwe o prawdziwym świecie słowo.

Pytanie retoryczne: czy wystarczy chcieć? Nie wystarczy chcieć! Po­ trzebne jest drugie dotknięcie, trzeb a być u darow anym / tym w zrokiem strasznym , aby zobaczyć ludzi a nie drzewa.

Nie udarowany poeta, bez prorockiej mocy, udając śpiewanie, brzm i j a k cymbał. Kim jest poeta ks. Janusz Ihnatowicz? Ciągle wróblem, który tylko świergoce, bo śpiewać nie umie, albo mu się po prostu nie chce, zatem może czeka na drugie dotknięcie, aby przejrzał, albo zrezygnował z pełnego widzenia świata p ó ł w zroku m a jąc. Pozostaje tylko ufność i nadzieja, że B ó g 1 to kocha, co niew ydarzone.

W wywiadzie (s. 27) na pytanie: „Czy ksiądz powinien pisać tylko wiersze religijne” - poeta odpowiedział: „Jeśli przez religijne rozumieć wiersze, które w yrażają widzenie świata z perspektywy wiary, to na pewno tak. Zresztą jak człowiek wierzący może pisać coś innego? (...). Jest świat poza plebanią i kruchtą. Są zachwycenia i problemy, i przeżycia, gdzie religia nie jest jedną z w idzialnych postaci scenicznych. Ten świat jest interesujący i godzien opisania. I chcę go opisywać”. Opisując, poeta przeżywa i owe przeżycia urody świata utrwala słowem dla późnych wnuków.

Autoironiczny wiersz M łodym po eto m sta ry p leb a n łączy się z poprze­ dnimi, gdyż mówi także o poezji, lecz nade wszystko o doświadczeniu, jakby powtarzał, parafrazował Jana Kochanowskiego: by rozum był p r z y młodości.

Młody wierzył w siłę własnego słowa; wierzył, że jest w ładcą dusz i sztuki kapłanem , ale po upływie czasu (siedem tom ów pó źn iej), doświadczywszy obojętności, ocenił bardziej realnie rzeczywistość; jego słowa nie znaczą nic, więc stw ierdza z rezygnacją: zo sta w szy księd zem i dość m i / słu żyć nie sw oim słow em / ale sw oim m ilczeniem.

Ta bardzo bogata część refleksji o sobie samym do potomności m a swoją pointę w wierszu Z am iast epilogu. Przebija w nim rezygnacja, rozczarowa­ nie, że wraz z przemijaniem czasu przem ijają ludzie i przemija postać świata. Pobrzmiewa tu i można się dosłuchać gombrowiczowskiej teorii przeciwieństw: młodość - starość, dojrzałość - niedojrzałość, chaos - porządek. Wydaje się, że jest tu również Poeta Czarnoleski ze swoją mądrością: miło szaleć, kiedy czas p o temu. Wiersz natomiast stał się argumentem: starość, nie czas na p isa n ie w ierszy, bo poezja to w iosny muzyka, / a nie p o r y je sie n n e j.

Próbuję podsumować te uwagi. Sądzę, że z przedstawionego materiału biograficznego wyłania się ciekawa osobowość „człowieka myślącego”, który umie odróżniać autentyczne wartości od pozornych, toleruje przeciwieństwa, bo świat tak właśnie jest skonstruowany, że tragedie i komedie idą w parze. Ale ta para tworzy świat groteskowy. W głębiwszy się w tę poezję, przeanali­ zowawszy wiele tekstów, stwierdzam, że jest to poezja niezmiernie bogata, głęboka, refleksyjna, wyczulona na ważne procesy zachodzące w kulturze, wyczulona także na warunki, w jakich tworzy się nowy człowiek.

S u m m a r y

A Gl o s s t o t h e Po e t r y o f Fr. Ja n u s z A . Ih n a t o w i c z

The author of the article comments on the poetry of father Janusz A. Ihnatowicz. The works of father Ihnatowicz have taken up a deserved prominent place in the modern priestly poetry. They are marked by the richness of both references to the biblical tradition and the analysis o f modern social processes, as well as permeated by numerous autobiographical threads. It also abounds in recommendations concer­ ning the, so to say, dehumanizing changes, which, in the name of the grandeur of the slogans of apparent freedom, introduce the man into the feeling of inner void, destroying the harmony of the surrounding world. The vision o f the present is contra­ sted with an attempt at aesthetization of the bygone world, enclosed in the framework of the past.

Such background highlights even further the authentic religious and humanistic values.

Key words: poetry, father Janusz A. Ihnatowicz

Dr hab. Stanisław ŻAK - ur. 1932 r. w Kielcach, literaturoznawca, historyk,

publicysta, senator I i II kadencji; były wykładowca teorii i historii literatury m.in. w Akademii Świętokrzyskiej; założyciel i pierwszy prezes Klubu Inteligencji Katolickiej w Kielcach; odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz odznaką „Zasłużony dla Kultury Polskiej”. Autor wielu opracowań, w tym: Literatura polska i obca: antyk, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie (1973); Słownik: kierunki, szkoły, terminy literackie (1991; 1998); Polsce pisarze nobliści (1998);