Wielowymiarowość procesu rewitalizacji w ujęciu metodycznym

(1)

Małgorzata Prusik, Ryszard Źróbek

Wielowymiarowość procesu

rewitalizacji w ujęciu metodycznym

Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum 13/3, 69-78

(2)

Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 13(3) 2014, 69—78

WIELOWYMIAROWOŚĆ PROCESU REWITALIZACJI

W UJĘCIU METODYCZNYM

Małgorzata Prusik, Ryszard Źróbek

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Strzeszczenie. Artykuł dotyczy szczegółowej charakterystyki wielowymiarowości procesu rewitalizacji. Przytoczono m.in. definicje, które wskazują na złożoność tego procesu. Anali za wybranych pozycji literatury pozwoliła na przedstawienie rewitalizacji jako zjawiska owieloaspektowym podłożu, którego zasięg obejmuje zróżnicowane tereny, np. obszary miejskie, tereny poprzemysłowe czy powojskowe. O wielowymiarowości procesu świadczą również kierunki oddziaływania i osiągania korzyści (w aspekcie przestrzennym, społecznym czy technicznym). Artykuł wzbogacono również o charakterystykę procesu degradacji, któ ry jako przyczyna podjęcia działań rewitalizacyjnych wskazuje na ich wielopłaszczyznowy charakter.

Słowa klucze: tereny zdegradowane, rewitalizacja, wielowymiarowość

W P R O W A D Z E N IE

„ Z d e g ra d o w a n y c h o b sz aró w m ie jsk ic h nie p o w in n o się p o strze g ać ja k o p ro b lem tylko ja k o źródło n iew ykorzystanego p o ten cjału ludzkiego, któ ry n ależy uw olnić, aby przyczynić się do ogólnego rozw oju obyw atelskiego i w zrostu gospodarczego m iasta” . [D okum ent referencyjny... 2010] K ażde p o lsk ie m iasto b o ry k a się z p ro ce sem d eg ra d ac ji p rz e s trz e n i m ie jsk ie j. P ro b le m e m je s t n ie ty lk o fiz y c z n ie n is z c z e ją c a tk a n k a m iejska, ale ró w n ież to w arzy szące tem u neg aty w n e zjaw isk a gosp o d arcze, społeczne czy śro d o w isk o w e. O b sza ra m i k ry z y so w y m i w m ia sta c h s ą p rze d e w sz y s tk im stare centra charakteryzujące się zaby tk o w ą zabudow ą, zm arginalizow ane dzielnice m ieszka n io w e oraz te re n y p o p rze m y sło w e i po w o jsk o w e. O d p o w ie d z ią n a w sk az an e defek ty je s t re a liz a c ja p ro c e su rew ita liz a c ji. U sc h y łk u X X w., p ro ce s te n zo rie n to w a n y b y ł głów nie n a p o p raw ę w izeru n k u struktury u rb an isty czn o -arch itek to n iczn ej m iasta. K o le jn y zaś z a p o c z ą tk o w a ł p o jm o w a n ie re w ita liz a c ji ja k o w ie lo w y m ia ro w e g o p ro c e su przynoszącego korzyści n a w ielu płaszczyznach. C elem artykułu je s t zw rócenie uw agi

Adres do korespondencji - Corresponding author: Małgorzata Prusik, Ryszard Źróbek, Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej, Katedra Zasobów Nieruchomości, Uniwersytet Warmińsko -Mazurski, ul. Prawocheńskiego, 10-720 Olsztyn, 15, e-mail: prusik@uwm.edu.pl, rzrobek@uwm.edu.pl

(3)

n a w ielow ym iarow ość p ro cesu rew italizacji oraz prezen tacja w ybranych definicji i p o ję ć z tego zakresu. O p raco w an ie m a c h a rak te r te o re ty cz n y p o p arty w y n ik am i innych rozw ażań i w łasnym dośw iadczeniem w zakresie realizacji procesów rew italizacji w la ta c h 2 0 0 8 -2 0 1 4 .

T E R E N Y Z D E G R A D O W A N E

T ereny zdegradow ane są to opuszczone bąd ź słabo w ykorzystyw ane obszary m ające rzeczy w isty lub subiektyw ny pro b lem z zanieczyszczeniem , znajdujące się głów nie n a ro z w in ię ty c h te re n a c h m ie jsk ich . T akie o b sz ary w y m a g a ją in te rw e n cji, d zięk i której m o żliw e b ęd z ie o sią g n ię cie k o rzy śc i z ich p o n o w n eg o w y k o rz y sta n ia [F erber 2006]. D eg radację przestrzeni m o żn a określić ja k o p o garszanie stanu zagospodarow ania. S to p ie ń p o g o rsze n ia w y zn acza się z u w zględnieniem p u n k tu odniesienia. Z a p u n k t od n ie sie n ia u zn a je się obszar, n a k tó ry m p ro c e s d eg ra d a c ji n ie w y stę p u je, a w ięc w y n o si zero. Z atem o degradacji m ów i się w ów czas, gdy analizow any obszar ocenia się p o n i żej z e ra w o d n ie sie n iu do w y zn aczo n eg o p u n k tu [M ironow icz 2010]. Z e w zg lę d u na genezę pow stan ia terenów zdegradow anych dokonuje się następującej klasyfikacji [Lo ren s 2009]:

a) o bszary m iejskie (cztery grupy):

- I g rupa - obszary o genezie X V III w iecznej i w cześniejszej - starom iejskie struk tu ry historyczne m ajacej w alory turystyczne,

- II g rupa - obszary o genezie X IX w iecznej, do których zalicza sie struktury w illo w e, a p rz e d e w szystkim kam ienice, o niskich w alorach kulturow ych, jed n ak że in te resujące z punktu w idzenia siedzib firm,

- III g rupa - obszary o genezie m iędzyw ojennej - zabudow a jednorodzinna,

- IV g ru p a - obszary z okresu pow ojennego cechujące się za b u d o w ą w ielo ro d zin n ą w te c h n o lo g ii w ielkopłytow ej.

b) kom p lek sy w ielofunkcyjne ja k o kateg o ria obszarów zdegradow anych obejm uje dw ie po d k ateg o rie:

- o b szary śródm iejskie - cen tra m ia st o różnorodnej strukturze u rbanistycznej i a r chitek to n iczn ej, b ęd ą ce sie d z ib ą sp ecjalisty czn y ch funkcji o ran d ze m e tro p o lita r nej,

- zespoły krajobrazow e - teren y sportow e i rekreacyjne, a także fragm enty zagospo darow anych obszarów w pobliżu cieków w odnych.

c) o bszary zd e gradow ane zw iązane z in fra stru k tu rą te c h n ic z n ą i p rze m y sło w ą - teren y ca łk o w ic ie p o z b a w io n e p o p rze d n iej fu nkcji: p rze m y sło w ej, w o jsk o w ej, kolejow ej czy portow ej.

d) „nieużytki m iejsk ie” - o bszary tym czasow o zagospodarow ane bąd ź n iezag o sp o d aro w ane z ró żn y c h przyczyn, np. nieo d b u d o w an e te re n y pow ojenne, przy p ad k o w e lub celow e rezerw y pow stałe w w yniku rozw oju m iasta.

D egradację, b ez w zg lę d u n a g e n e zę p ow stania, dzieli się zw ykle n a trzy w aria n ty oddziaływ ania [W ańkowicz 2011]:

(4)

Wielowymiarowość procesu rewitalizacji w ujęciu metodycznym 71

a) d e g ra d a c ję p rz e s trz e n i (p ro b le m y p rz e strz e n n e , a rc h ite k to n ic z n e i u rb a n isty c z n e ) - pogarszająca się ko n d y cja zabudow y i stanu technicznego prow adzi do w y tw o rze n ia strefy w y kluczenia społecznego;

b )d e g ra d a c ję sp o łe c z n ą (p ro b lem y g o sp o d arcze, społeczne i śro d o w isk o w e) - m a rg i nalizacja i w ykluczenie społeczności lokalnej w przestrzeni niezdegradow anej; c )d e g ra d a c ję przestrzeni oraz d egradację społeczną, które w y stę p u ją jednocześnie.

D egradacja przestrzeni w yw ołana je s t w ielom a czynnikam i, które przez długi okres w p ły w ają n a pogarszanie stanu struktury m iejskiej. Ź ródła złej kondycji m aterii m iasta w P o ls c e m o ż n a doszukiw ać się w okresie gospodarki socjalistycznej. Z aliczyć m o żn a do nich: uprzem ysłow ienie kraju; niski po zio m b u d żetu n a realizację działań m o d e rn i za cy jn y ch i u trzy m u jąc y ch tk a n k ę m ie sz k a n io w ą w n ie p o g o rsz o n y m stanie; n is k ą j a k o ść i n ie w y s ta rc z a ją c ą ilość m a te ria łó w o raz p rze starza ło ść te ch n o lo g ii ów czesn eg o b udow nictw a, a także elim inow anie w łasności pryw atnej w polity ce kraju. D o w sp ó ł czesnych czynników w ynikających przede w szystkim z transform acji społeczno-gospo darczej należą: praw na bariera inw estycji; niski poziom zasobów finansow ych w b u d że cie lo k a ln y m ; n ie e fe k ty w n e w y k o rz y s ta n ie m a ją tk u p u b lic z n e g o ; b e z p ro d u k ty w n e za rząd z an ie p rze strzen ią, a ta k że n ie fu n k c jo n aln y u k ła d za g o sp o d a ro w an ia lokalnego [Sztando 2010]. D eg rad a cja sp o łeczn a z w ią za n a je s t głów nie z iz o la c ją m ieszk ań có w o b szaru k ry zysow ego w zg lę d em pozostałej części m iasta. S pow odow ane je s t to m .in. brakiem w ykształcenia, a w rezultacie w ysokim poziom em bezrobocia (izolacja ekono m iczn a) [B illert 2003]. Z ja w isk a p rzy c zy n ia jąc e się do p o stęp u jącej deg rad acji p rz e strzennej czy społecznej zaprezentow ano w tabeli 1.

Tabela 1. Zjawiska degradacji - przestrzennej i społecznej Table 1. Degradation phenomena - spacial and social

ZJAWISKA DEGRADACJI DEGRADATION PHENOMENA:

PRZESTRZENNEJ - SPATIAL SPOŁECZNEJ - SOCIAL Negatywne postrzeganie obszaru

Negative perception of the area

Degradacja rodzin Families degradation Zaniedbanie i dewastacja budynków i otoczenia

Neglect and devastation of buildings and surroundings

Ponadprzeciętny poziom przestępczości Above-average levels of crime Degradacja środowiska

Environmental degradation

Niski poziom zdrowotny Low levels of health Degradacja przestrzeni publicznej

Degradation of public space

Deficyt wykształcenia Education deficit Deficyt usług i handlu

Services and trade deficit

Niskie zarobki Low earnings Deficyt obszarów rekreacji

Recreation areas deficit

Wysoki poziom bezrobocia High levels of unemployment Słaby rozwój infrastruktury socjalnej i kulturalnej

Insatisfactory development of social infrastrycturend cultural

Wysoki odsetek korzystający z pomocy społecznej

Hihg number of users of social assistance

Źródło: opracowanie własne na podstawie (Billert 2003) Source: own study

(5)

R ozw iązyw anie podstaw ow ych problem ów obszarów kryzysow ych spoczyw a w r ę kach w yspecjalizow anych jed n o stek adm inistracji sam orządow ej z udzialem społeczności lokalnej. Proaktyw ne działania w tej kw estii dotyczy przede w szystkim [Ferber 2006]: - zidentyfikow ania obszarów dotkniętych problem am i;

- zm niejszenia ich negatyw nych skutków;

- aktyw nego w sp ie ra n ia w łaścic ieli o b sz aró w zd eg rad o w an y ch chcący ch u w o ln ić się z tru d n e j sytuacji;

- optym alnego, ponow nego w ykorzystania terenów problem ow ych;

- publicznej prezentacji pro jek tó w now ego w ykorzystania zdegradow anej tkanki m ie j skiej;

- przeciw działania pow staw aniu obszarów zdegradow anych.

R E W IT A L IZ A C JA

W yszczególnione d ziała n ia ch arak tery zu ją zjaw isko odw rotne do zjaw iska d eg ra d a cji - r e w ita liz a c ję . P ro c e s te n p o le g a n a p r z y w ró c e n iu do ż y c ia z d e g ra d o w a n y c h (zn iszczo n y ch i zd ek ap italizo w an y ch ) części m iasta, czego efektem je s t p rz y sto so w a nie starego zasobu budow nictw a do now ych potrzeb i osiągnięcie harm onijnego ro zw o ju aglom eracji [Turała 2005]. N ie p o w stały je szc ze szczegółow e regulacje praw ne w y ja śn ia ją c e zjaw isk o rew ita liz ac ji, d lateg o te ż nie istn ieje p e łn a p ra w n a d e fin ic ja tego pojęcia. W ystępują nato m iast definicje o różnym zakresie n a p otrzeby tw orzonych p ro gram ow ych i o p eracyjnych dokum entów . D efinicje te p rze d staw ia ją zjaw isko rew ita li zacji ja k o reak cję n a kryzys w u ję c iu procesow ym , dążąc do zrów now ażonego rozw oju. W p ro ce sie ty m b io rą u d z ia ł w ład z e lo k aln e z isto tn ą r o lą sp o łe cz eń stw a [S trzeleck a 2011]. J e d n ą z d efin icji p ro c e su rew ita liz ac ji p rze d staw io n o w W ytycznych M in istra R ozw oju R egionalnego w zakresie program ow ania działań dotyczących m ieszkalnictw a: „rew italizacja to kom pleksow y, skoordynow any, w ieloletni, prow adzony n a określonym o b sz a rz e p ro c e s p rz e m ia n p rz e strz e n n y c h , te c h n ic z n y c h , sp o łe c z n y c h i e k o n o m ic z nych, inicjow any p rzez sam orząd te rytorialny(głów nie lokalny) w celu w y prow adzenia tego obszaru ze stanu kryzysow ego, p oprzez nadanie m u now ej ja k o ści funkcjonalnej i stw orzenie w arunków do je g o rozw oju, w o parciu o charakterystyczne u w arunkow ania en d o g e n ic zn e” [W ytyczne M in istra R o z w o ju R egion aln eg o ... 2008]. N iec o in n ą treść definicji rew italizacji przed staw ił K om itet N auk o w y P rojektu Insty tu tu R o zw oju M iast z 15 lutego2008 ro k u - „rew italizacja to skoordynow any proces p row adzony w spólnie p rzez w ładzę sam orządow ą, społeczność lo k aln ą i innych uczestników , b ędący elem en tem polityki rozw oju i m ający n a celu p rzeciw działania degradacji przestrzeni zurbani zow anej, zjaw iskom kryzysow ym , pobudzanie ro zw o ju i zm ian jako ścio w y ch , poprzez w zro st akty w n o ści społecznej i g ospodarczej, p o p raw ę śro d o w isk a za m ie szk a n ia oraz o ch ro n ę d zie d z ic tw a naro d o w eg o , z za ch o w a n iem za sa d y zrów n o w ażo n eg o ro zw o ju ” [Strzelecka 2011].

R ew italizacja b y w a niew łaściw ie rozum iana ja k o podejm ow anie pojedynczych d zia łań, np. rem ont jed n eg o spośród w ielu budynków znajdujących się n a obszarze objętym k ry zy se m [M u zio ł-W ęc ław o w ic z 2009]. M no g o ść w y stę p u ją c y c h w te o rii za g ad n ień

(6)

re w ita liz a c ji d o w o d zi, iż je s t to p ro c e s sk o m p lik o w a n y w sw ej isto cie , o w ie lo w y m iaro w y m podłożu. Z p rzed staw io n y ch ok reśleń i d efinicji w ynika, że g łów nym i w y m iaram i tego p ro cesu są w y m ia r ekonom iczny, społeczny, fizy czn y i kulturow y, k tó rych realizacja p ozw ala n a zrów now ażony rozw ój gospodarczy, społeczny i p rzestrzen n y m iasta.

C e le m re w ita liz a c ji w u ję c iu ek o n o m ic z n y m j e s t p o b u d z e n ie k o n k u re n c y jn o śc i m iasta p o p rze z p onow ne w y k o rzy stan ie przestrzen i m iejskiej, szczególnie je j c e n tra l nej części. N a rozw ój gospodarczy m ia sta w pływ a pozytyw ny klim at inw estycyjny u z y skiw any dzięki rew italizacji. S połeczny w y m iar tego p rocesu rozu m ian y je s t ja k o spo łeczny rozw ój m iasta. W tym celu realizow ane są działania dążące do odnow y zasobów m ieszkaniow ych oraz w spieranie m ieszkańców rew italizow anego o bszaru np. w asp ek cie przedsiębiorczości [Turała 2005]. W ym iar fizyczny p rzejaw ia się n atom iast rea lizo w aniem prac technicznych ratujących zd e gradow aną tkankę m ie jsk ą zjed n o c z e sn y m z a ch o w a n iem i w y e k sp o n o w a n iem h isto ry c zn e g o c h a ra k te ru stru k tu ry u rb an isty cz n ej - stanow iąc aspekt kulturow y [M urzyn 2006]. N a w ym iar fizyczny p rocesu rew italizacji, o k tó ry m w sp o m n ia n o , s k ła d a ją się zw y k le n a s tę p u ją c e z a k re sy cz y n n o śc i [S kalski 2 0 0 6 ]:

- rem o n ty - p rzyw rócenie takiej kondycji budynku, ja k a istn iała w p o przednim cyklu eksploatacji;

- m odernizacja - rem ont uzupełniony w prow adzeniem now szych, spraw niejszych bądź dodatkow ych fragm entów w yposażenia - , podnosząc tym sam ym kom fort,

- rew alo ry z acja - p rzy w racan ie w artości p o p rze z re m o n t lub m o d e rn izac ję o biektów o is to tn e j w artości zabytkow ej.

W ym iar k u lturow y rew italizacji je s t to dążenie do podniesienia w artości m iasta, co n ależ y rozum ieć ja k o w ysoki po zio m estetyki struktury m iejskiej, a także u m o ż liw ia n ie ro z w o ju k u ltu ra ln eg o . Isto tn y m elem en tem do o sią g n ię c ia te g o c e lu je s t dbałość 0 dziedzictw o kulturow e. A trak c y jn o ść m ia sta decy d u je o w ięk szy m zain tereso w an iu inw estorów , a także pobudza integrację społeczną.

W z m o cn ien ie tożsam o ści m ia sta je s t to n ie tylko o ch ro n a b o g ac tw a k u ltu ro w eg o 1 p o d k reślen ie je g o w artości, ale ró w n ież o ch ro n a środow iska. U jęcie ekologiczne r e w italizacji także je s t bard zo istotne, nie tylk o z p u n k tu w id ze n ia p rzy szły ch in w e sto rów, ale także społeczności lokalnej [Turała 2005].

O w ie lo w y m ia ro w o śc i re w ita liz a c ji św ia d c z y ró w n ie ż ró ż n o ro d n o ść p rze strzen i, k tó rą p o d d aje się p ro ce so m rew ita liz ac ji. Z e w zg lę d u n a z ró ż n ico w an ie p rze strzen i, kw alifikującej się do przeprow adzenia działań rew italizacyjnych, proces ten m ożna p o dzielić n a cztery typy, [Ziobrow ski 2010]:

a) rew italizację zdegradow anych śródm ieść i w ielofunkcyjnych p rzedw ojennych o b sz a rów zabudow y m iejskiej;

b) rew italizację obszarów poprzem ysłow ych, pokolejow ych i pow ojskow ych;

c )re w ita liz a c ję blok o w isk , w ty m szczególnie b lo k o w isk w zn ie sio n y c h w te chnologii w ielkopłytow ej;

d ) re w ita liz a c ję k ra jo b ra z u m ia s t ze s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m sy lw e tk i m ia sta i system u przestrzeni publicznych, w tym zieleni m iejskiej.

(7)

P ierw szy typ rew ita liz ac ji ch a ra k te ry z u ją o b sz ary m iejskie o d u ży m zn acz en iu lo kalnym , często o funkcji tu ry sty c zn e j. W y stępujące ta m zw ykle za b y tk i n a d a ją p rz e strzeni d u ż ą w arto ść arch itek to n iczn ą, co d ec y d u je o k o n ie cz n o ści ich odnow y, p rz e c iw d z ia ła ją c b e z p o w ro tn y m z n isz c z e n io m . Z r e w ita liz a c ją z d e g ra d o w a n y c h cz ęści m ia sta w iąże się zm ian a fu nkcji zabudow y, d zięk i czem u n astęp u je p o p ra w a sytuacji społecznej i p o b u d zen ie akty w n o ści gospodarczej m ieszkańców . D z ia ła n ia rew italizacyjne przep ro w ad zo n e są ponadto n a te re n ac h p o p rzem y sło w y ch i p ow ojskow ych. N a tych obszarach sk u p ia ją się p rzede w szy stk im n a dop ro w ad zen iu do spraw ności in fra struktury zarów no kom unalnej, ja k i transportow ej, a ta k ż e popraw ie kondycji środow i ska. W efekcie następuje p o p raw a sytuacji odnaw ianego obszaru, co za p ew n ia m o ż li w o ść n a d a n ia m u now ej funkcji (np. m ie sz k an io w ej, usłu g o w ej). P roces rew italizacji realizow any je s t także n a obszarach dotkniętych negatyw nym i zjaw iskam i społecznym i. P roblem d o ty c zy głów nie d zielnic zabudow anych blokam i z w ielkiej płyty, gdzie c z ę sto w ystępuje problem patologii społecznej. B udynki m ieszkalne n a tym terenie w y m a g ają k om pleksow ych prac napraw czych, co przy czy n ia się do przeciw d ziałan ia w y k lu czeniu społecznem u. D ziałania te m ożna sprow adzić do po jęcia hum anizacji blokow isk [N arodow e S trategiczne R am y O dniesienia 2 0 0 7 -2 0 1 3 ].

K ażd y przy p ad ek ob szaró w prob lem o w y ch je s t in n y i w y m ag a o k reśle n ia różn y ch celów. N ad rzęd n y m celem p ro cesu rew italizacji d la w szystkich obszarów zd eg rad o w a n y c h j e s t p o rz u c e n ie „ z łe g o w iz e ru n k u ” [S trz e le c k a 2011]. S zcz eg ó ło w e ce le p rz y św iecające rew italizacji, b e z w zg lę d u n a m iejsce realizacji procesu, m o ż n a zgenerali- zow ać iw y ró ż n ić cele uniw ersalne, ram ow e, [Lorens 2009]:

- u rb a n is ty c z n o -a rc h ite k to n ic z n e - p ra c e d o ty c z ą c e z a b u d o w y a r c h ite k to n ic z n e j, zw łaszcza m ieszkaniow ej, a także przem ysłow ej, w d o d a tk u w ażnym elem entem je s t rozm yślna m odyfikacja krajobrazu kulturow ego;

- te c h n ic z n e - u le p sz a n ie in fra stru k tu ry m ie jsk ie j, b a z y te ch n ic zn e j i in fra stru k tu ry drogow ej;

- sp o łe c z n e - p o w strz y m y w a n ie ro z w o ju o ra z ro z p rz e s trz e n ia n ia się n e g a ty w n y c h skłonności społecznych, tj. patologii, w ykluczeń społecznych;

- ekonom iczne - realizow ane d ziała n ia pro w ad zące do po stęp ó w gospodarczych, ro z wój gałęzi przedsiębiorstw kom ercyjnych, w tym sektora turystyki;

- środow iskow e - zw iązane z p o p ra w ą k ondycji środow iska p rzyrodniczego, elim in a cja zanieczyszczeń, w tym także emisji.

C ele te sch arakteryzow ała rów nież Sztando (2008). Z a p rio ry tety u rb an isty czn o -ar c h itek to n icz n e u z n a ła o sią g n ię cie ła d u p rze strz e n n e g o , p rz y w ró c e n ie w arto śc i h is to ry cz n y ch i estetyki zabytków . T echniczne z a g a d n ie n ia te o b e jm u ją g łó w n ie p o p raw ę stanu technicznego budynków i budow li. Do celów społecznych n ależ ą redukcja zjaw i sk a p ato lo g ii i w y k lu c z e n ia sp o łeczn eg o , a k ty w iz a c ja m ieszk ań có w , w z ro st p o zio m u bezp ieczeń stw a publicznego, a także u d o g o d n ien ia d la niepełnospraw nych. O g ran icze n ie b e z ro b o c ia i ro zw ó j p rz e d s ię b io rc z o ś c i, w z ro s t ja k o ś c i u s łu g to ty lk o n ie k tó re prio ry tety do o siąg n ięcia rów now agi ekonom icznej n a obszarze kry zy so w y m [Sztando 2008] N ie o d łą c z n y m elem e n te m p ro c e su rew ita liz ac ji je s t z m ian a za g o sp o d a ro w an ia i s tru k tu ry fu n k c ji re w ita liz o w a n e j cz ęści m ia sta . P o le p sz o n e w a ru n k i p rz e strz e n n e p rzyczyniają się do osiągania przedstaw ionych celów. N ależy jednak pam iętać, że m u szą

(8)

b yć one o d p o w ied n io dob ran e i d o sto so w a n e do sytuacji n a dan y m obszarze, b y nie doszło do ponow nej je g o degradacji.

O siągnięciu p riorytetów w procesie rew italizacji sprzyja [Sztando 2010]: - rosnące zainteresow anie społeczności lokalnej o d n o w ą m iasta;

- w zrost św iadom ości w ładz w zakresie ich roli w kształtow aniu m iasta; - w zrost budżetu m iejskiego na realizację tego typu działań;

- rozw ój sektora naukow o-badaw czego w kraju; - dobre praktyki napływ ające z zagranicy.

D ziałania rew italizacyjne m a ją w ięc charakter w ielow ątkow y, p o d le g ają w za jem n e m u uzupełnianiu się n iezbędnem u do osiągnięcia zm ian y jakościow ej n a zd e g rad o w a n y m obszarze. D o cech charak tery zu jący ch zjaw isk o rew italizacji św iadczących m .in. o w i e l o a s p e k t o w o ś c i p r o c e s u n a l e ż ą [w w w .b i p .k r a k o w .p l / z a l a c z n i k .p h p ? z i d = 1 0 3 4 2 & w er= 0 & n ew = n & m o d e= sh w 2 0 .10.2014]:

- działania zm ierzające do odnow y tkanki m iejskiej prow adzone są na obszarach zu rb a nizowanych;

- w ybrany obszar m usi ulegać degradacji lub być w stanie kryzysow ym ;

- zjaw isko degradacji obejm uje nie tylko przestrzeń, ale rów n ież fu nkcję i substancję, o k reśla się o b sz ar p ro b le m o w y za ró w n o w asp ek c ie a rc h ite k to n ic z n o -u rb a n isty c z n y m (przestrzeń, substancja) ja k rów n ież w odniesieniu do strefy - społecznej i g o spodarczej (funkcja); niezbędne je st, ab y proces rew italizacji ro zw iązyw ał p roblem y w ram ach każdej strefy n a obszarze kryzysow ym , działania o w ym iarze technicznym pow inny odgryw ać ro lę narzędzia do osiągania istotnych celów społecznych i ekono m icznych;

- w realizacji p rocesu rew italizacji istotna je s t integracja w szy stk ich podm iotów , b io rący ch w n im u d ział - społeczn o ści lokalnej, w ład z p u blicznych, sek to ra p rz e d się biorców , inw estorów pryw atnych, organizacji pozarządow ych czy kościołów.

Isto tn ą d o d atk o w ą c e c h ą p ro ce su rew italizacji, której nie przed staw io n o w cześniej je s t jej trw ałość. M ów i się o tym w ów czas, gdy osiągnięta p opraw a stanu obszaru zd e gradow anego będzie nieodw racalna, tzn. n ie n astąpi n aw ró t czynników problem ow ych tego obszaru, a przede w szystkim , gdy nastąpi rozw ój odnow ionej tkanki m iejskiej. Do osiągnięcia trw ałych efektów rew italizacji n iezbędna je s t dobra organizacja podm iotów b io rący ch w niej udział. D obra organ izacja to w głów nej m ie rze rozp o częcie procesu od z d iag n o z o w a n ia i p rze an a liz o w a n ia p ro b lem ó w sp o łe cz n o -g o sp o d arczy c h i e k o n o m ic z n y c h n a te re n ie o b ję ty m k ry zy se m . B a d an ie p rzy c zy n i sk u tk ó w w y stę p o w a n ia p ro b lem ó w p ow inno odbyw ać się nie tylk o n a o bszarze zd egradow anym , ale rów n ież w u ję c iu całego m iasta. L istę badanych czynników sporządza się zgodnie ze sp ecyfiką danego obszaru z uw zględnieniem aspektu przyszłości (dokonanie niezbędnych prognoz n ie k tó ry ch zjaw isk). N a p o w o d ze n ie te g o etap u n ie w ą tp liw ie m a w p ły w sondow anie op in ii p u b lic zn e j. L ic z ą się n ie ty lk o u w ag i m ie sz k a ń c ó w o b szaru k ry zy so w eg o , ale rów nież osoby pryw atne prow adzące n a analizow anym terenie działalność g ospodarczą [Sztando 2010].

P roces rew italizacji w trak cie sw ojego p rzebiegu osiąga liczne korzyści, m niejszej cz y w ięk szej w agi. Z estaw ie n ie p o g ru p o w a n y ch o sią g n ię ć w y n ik a ją c y c h z re a liz a c ji procesu odnow y m iast przedstaw iono w tabeli 2.

(9)

Tabela 2. Zestawienie korzyści wynikających z realizacji procesu rewitalizacji

Table 2. Summary of benefits arising from the implementation o f the revitalization process Korzyści wynikające z procesu rewitalizacji

Benefits arising from the implementation of the revitalization process

Dla mieszkańców - wzrost dostępności powierzchni mieszkalnej - increase the availability of living For resident space;

- poprawa jakości i dostępności usług/improve the quality and availability of services; - poprawa bezpieczeństwa/improvement of safety;

- poprawa standardu infrastruktury i przestrzeni publicznej/improvement of infrastructure and public space;

- szansa na wzrost zamożności/chance to increase wealth

Dla odwiedzających - poprawa jakości i zakresu usług /improve the quality and range of services; For visitors - poprawa bezpieczeństwa publicznego/improving public safety;

- atrakcyjniejsza oferta spędzania wolnego czasu/attractive range leisure Dla mieszkańców - wzrost i poprawa rynku pracy/growth and improvement in the labor market; For resident - poprawa dostępności rynku pracy/improving the accessibility of the labor market;

- stabilizacja lub wzrost dochodów/stabilization or increase in income - dostępność i poprawa jakości przestrzeni do prowadzenia działalności gospodarczej/availability and improve the quality of the space to conduct business; - wsparcie publiczne dla firm/public support for companies;

- działalność integralna firm i instytucji obszaru/activities of companies and institutions integral area;

- dostępność lepiej wykwalifikowanych pracowników/ availability of better qualified workers

Źródło: opracowanie własne na podstawie Mliczyńska-Hajda (2009) Source: own study based on Mliczyńska-Hajda (2009)

N a p o d sta w ie a n a liz y lite ra tu ry m o ż n a w y ró ż n ić isto tn e z a sa d y re w ita liz a c ji, k tó re z w ię k s z a ją p ra w d o p o d o b ie ń stw o p o w o d z e n ia te g o p ro c e s u re w ita liz a c ji [R y d zik 20 0 9 ]

- w ykorzystyw anie zasobów m iejskich;

- dbałość o w spólne dobro społeczności lokalnej;

- etap przygotow aw czy i w drażania procesu oparty n a zasadach dem okracji;

- w spółpraca sektora publicznego, pryw atnego i obyw atelskiego z uw zględnieniem k o rzyści dla każdej ze stron;

- p la n o w a n ie p ro g ra m ó w w ie lo w y m ia ro w y c h , o b e jm u ją c y c h p rz e s trz e ń sp o łe cz n ą, p rze ciw d ziała n ie p ato lo g io m , a ta k że za p ew n ie n ie ro z w o ju in fra stru k tu ry zarów no społecznej, ja k i technicznej z uw zględnieniem popraw y stanu środow iska naturalnego; - ko n tro la realizacji projektów z a p o m o c ą m onitoringu;

- zastosow anie spraw nego p rocesu kontroli i ew aluacji finansow ania p ro cesu rew ita li zacji;

- opieranie pro jek tu n a zasobach lokalnych i przedsiębiorczości m ieszkańców z m o ż li w o ścią w ykorzystania środków ze źródeł krajow ych bąd ź unijnych.

Dla mieszkańców For resident

(10)

P O D S U M O W A N IE

R ew italizacja je s t to nieprzypadkow y, zaplanow any proces o długotrw ałym p rze b ie gu z u w zg lę d n ie n iem h o ry zo n tu czasow ego. Z ach o w an ie ty c h cech p o z w a la n a o sią g n ię cie p o zy ty w n y c h efe k tó w i p o żą d an y c h re z u lta tó w [K aźm ierczak, P azd e r 2011]. N a jisto tn ie jsz ą k o rzy śc ią, k tó rą p rzy n o si m ia stu zjaw isk o n a p ra w c ze - rew ita liz ac ja, je s t n ie w ą tp liw ie zażeg n an ie n eg a ty w n y ch tren d ó w [T urała 2005]. C e c h ą c h a ra k te ry sty c z n ą p ro c e su re w ita liz a c ji je s t w ielo w y m ia ro w o ść . Z ap re z e n to w a n e o p rac o w a n ie n ie w ą tp liw ie w yczerp u jąco p rze d sta w ia to zjaw isko. D zia ła n ia z za k resu rew italizacji sta n o w ią w a ż n y e le m e n t z ró w n o w aż o n eg o ro zw o ju . W o b u p rz y p a d k a c h ce le m je s t o sią g n ię c ie k o rz y śc i n a w ie lu p ła sz c z y z n a c h : sp o łe cz n ej, g o sp o d a rc z e j, k u ltu ro w ej, środow iskow ej itd. O w ielow ym iarow ości św iadczy rów nież fakt zasięgu działania tego p ro cesu . N ie o g ra n ic z a się on do je d n e g o ro d z a ju o b sz aró w p ro b lem o w y c h . A rty k u ł stanow i p odstaw ę do ro zw ażań n a tem at rew italizacji ja k o składow ej polityki reg io n al nej dążącej do zrów now ażonego rozw oju.

PISM IEN N IC TW O

Billert A., Behr I., Kroning W., Muzioł-Węcławowicz A., 2003. Podręcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji, http://ngo.chorzow.eu/_DO- KUMENTY/podrecznik_rewitalizacji.pdf, dostęp: 20.10.2014 r.

Definicja i cechy rewitalizacji , www.bip.krakow.pl/zalacznik.php?zid=10342&wer=0&new=n&mo- de=shw, dostęp: 20.11.2014 r.

Dokument referencyjny dot. zintegrowanej rewitalizacji miast. 2010, www.mrr.gov.pl/rozwoj_regio- nalny/Polityka_regionalna/rozwoj_miast/Documents/Dokument_Referencyjny_Toledo.pdf , do stęp: 20.10.2014 r.

Ferber U., 2006. Tereny zdegradowane. Podręcznik, http://fast10.vsb.cz/lepob/index3/handbo- ok_pl_screen.pdf, dostęp: 20.10.2014 r.

Kaźmierczak B., Pazder D., 2011. Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji. Poszukiwanie płasz czyzny konceptualizacyjnej dla Sródki W: Madełło-Filipowicz R. Oceny rewitalizacji. Studium zmian na poznańskiej Sródce. Wydawnictwo Wydziału Nauk Społeczny UAM, Poznań.

Lorens P., 2009. Pojęcia podstawowe. W: Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast. Red. P. Lo rens, J. Martyniuk-Pęczek. Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk.

Lorens P., 2009. Specyfika procesów przekształceń i rewitalizacji różnych typów obszarów zdegradowanych w miastach polskich W: Wybrane zagadnienia rewitalizacji miast. Red. P. Lorens, J. Martyniuk-Pęczek. Wydawnictwo Urbanista, Gdańsk.

Minister Rozwoju Regionalnego, 2008. Wytyczne Ministra Rozwoju Regionalnego w zakresie programowania działań dotyczących mieszkalnictwa, http://www.mir.gov.pl/fundusze/wy- tyczne_mrr/obowiazujace/horyzontalne/documents/87df1e529d5641559da830c97ba9cc87wy- tyczne_mieszkalnictwo.pdf, dostęp: 20.10.2014 r.

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2007. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, www.funduszeeuropejskie.gov.pl/WstepDo- FunduszyEuropejskich/Documents/NSRO_maj2007.pdf, dostęp: 20.10.2014 r.

Mironowicz I., 2010. Proces transformacji terenów miejskich wobec dziedzictwa duchowego i materialnego W: Rewitalizacja miast polskich - diagnoza. Red. Z. Ziobrowski, W. Jarczew- ski. t. 8, IRM, Kraków.

(11)

Mliczyńska-Hajda D., 2009. Założenia do ustawy o rozwoju miast i rewitalizacji, www.sile- sia.org.pl/upload/Zalozenia%20ustawy%20rozwoj%20miast%20i%20rewitalizacja.pdf, do stęp: 20.10.2014 r.

Murzyn M., 2006. Kazimierz: środkowoeuropejskie doświadczenie rewitalizacji, Wydawnictwo Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków.

Muzioł-Węcławowicz A., 2009. Rewitalizacja dzielnic śródmiejskich. W: Przestrzenne aspekty rewitalizacji - śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe. Red. W. Jarczewski, t. 4. IRM, Kraków.

Rydzik W., 2009. Organizacja zarządzania procesami rewitalizacji. W: Aspekty prawne i organi zacyjne zarządzania rewitalizacją. Red. W. Rydzik, t. 6. IRM, Kraków.

Skalski K., 2006. Programy rewitalizacji w Polsce Bilans, zarządzanie, perspektywy 2007-2013, www.malopolskie.pl/Pliki/2006/Programy_rewitalizacja_Polska.pdf, dostęp: 20.10.2014 r. Strzelecka E., 2011. Rewitalizacja miast w kontekście zrównoważonego rozwoju, www.bisw-

bis.pb.edu.pl/2011_04/432.pdf, dostęp: 20.10.2014 r.

Sztando A., 2008. Pomiar rezultatów programu rewitalizacji miasta, www.sztando.com/pdf_pu- blikacje/26_pomiar_rezultatow_programu_rewitalizacji_miasta.pdf, 20.10.2014 r.

Sztando A., 2010. Gospodarcza płaszczyzna programów rewitalizacji obszarów miejskich. W: Studia miejskie. Koncepcje i instrumenty zarządzania procesami rozwoju i rewitalizacji miast. Red. J. Słodczyk, E. Szafranek. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.

Turała M., 2005. Instrumenty finansowe procesu rewitalizacji. Problemy Zarządzania 4/2005, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Wańkowicz W., 2011. Rewitalizacja i planowanie przestrzenne stref społecznie wykluczonych.

Poradnik (skrót). IRM, Kraków.

Ziobrowski Z., 2010. Wstęp. W: Rewitalizacja miast polskich - diagnoza. Red. Z. Ziobrowski, W. Jarczewski, t. 8. IRM, Kraków.

T H E M U L T ID IM E N S IO N A L IT Y O F T H E R E V IT A L IZ A T IO N P R O C E S S IN T E R M S O F M E T H O D O L O G IC A L .

A bstract. This article refers to the particular characteristics o f the multidimensionality of the revitalization process. Quoted definition which indicates the complexity o f the process. Analysis o f the literature enabled to present this process as phenomenon o f the multifaceted substrate, whose range covers diverse areas, such as. urban areas, industrial areas or post-military. The multidimensionality of the process also provide directions impacts and achieving the benefits (in terms of spatial, social or technical). Article enriched also by the characteristics o f the degradation process, which as a cause o f action revitalization indicates their multifaceted nature.

Key words: degraded areas, revitalization, multidimensionality