Struktura terminowa zobowiązań przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytu bankowego – ujęcie porównawcze. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu = Research Papers of Wrocław University of Economics, 2014, nr 326, s. 365-376

(1)

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

PRACE NAUKOWE

Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu

RESEARCH PAPERS

of Wrocław University of Economics

Nr

326 Zarządzanie finansami firm –

teoria i praktyka

Redaktorzy naukowi

Adam Kopiński, Agnieszka Bem

(2)

Redaktor Wydawnictwa: Jadwiga Marcinek Redaktor techniczny: Barbara Łopusiewicz Korektor: Barbara Łopusiewicz

Łamanie: Małgorzata Czupryńska Projekt okładki: Beata Dębska

Publikacja jest dostępna w Internecie na stronach: www.ibuk.pl, www.ebscohost.com,

w Dolnośląskiej Bibliotece Cyfrowej www.dbc.wroc.pl,

The Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com, a także w adnotowanej bibliografii zagadnień ekonomicznych BazEkon http://kangur.uek.krakow.pl/bazy_ae/bazekon/nowy/index.php Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa

www.wydawnictwo.ue.wroc.pl

Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy

ISSN 1899-3192 ISBN 978-83-7695-412-7

Wersja pierwotna: publikacja drukowana Druk: Drukarnia TOTEM

(3)

Spis treści

Wstęp ... 9 Iwona D. Czechowska: Kondycja gospodarstw domowych i konsumentów

(60+) oraz uwarunkowania rynkowe ich zachowań ... 11

Joanna Duda: Działalność finansowa i inwestycyjna polskich MSP w

kon-tekście międzynarodowym ... 21

Ewa Dziawgo: Hybrydowa opcja collar – analiza własności ... 35 Anna Feruś: Rola i znaczenie metody granicznej analizy danych w

szacowa-niu ryzyka kredytowego przedsiębiorstw ... 49

Beata Guziejewska: Polityka kształtowania dochodów samorządu

terytorial-nego w świetle wybranych koncepcji teoretycznych ... 60

Marcin Jamroży, Agnieszka Kopeć, Stephan Kudert: Opodatkowanie

opcji pracowniczych w relacji polsko-niemieckiej ... 71

Jacek Jaworski: Luki w zarządczych informacjach finansowych a zmiany

przychodów i zysków małych przedsiębiorstw w Polsce. Wyniki badań ... 82

Marta Kacprzyk: Kierunki zmian marży zysku operacyjnego spółek

wcho-dzących na rynek regulowany GPW w Warszawie ... 93

Jerzy Kitowski: Metody oceny kondycji finansowej przedsiębiorstw

budow-lanych ... 104

Marzena Krawczyk: Wydatki przedsiębiorstw na działalność

badawczo-roz-wojową a pomiar innowacyjności ... 115

Jarosław Kubiak: Ryzyko kredytowe a wykorzystanie długu

krótkotermino-wego przez przedsiębiorstwa ... 123

Agnieszka Kuś, Magdalena Hodun: Determinanty kształtowania się

wskaź-nika EPS wybranych spółek przemysłu spożywczego i metalowego – uję-cie modelowe ... 133

Justyna Łukomska-Szarek: Operacyjna i całkowita zdolność do rozwoju

samorządów terytorialnych państw Grupy Wyszehradzkiej ... 143

Przemysław Panfil: Czy Polsce potrzebny jest Pakt Fiskalny? ... 154 Agnieszka Pawłowska: Identyfikacja zagrożeń związanych z ryzykiem przer-

wy w działalności gospodarczej małych i średnich przedsiębiorstw ... 163

Joanna Pawłowska-Tyszko, Michał Soliwoda: Stan rozwoju rolnictwa

a system podatkowy wybranych państw UE ... 171

Agnieszka Perepeczo: Reakcja inwestorów na decyzje o wypłacie

(4)

6

Spis treści

Aleksandra Pieloch-Babiarz: Wysokość pieniężnych wypłat dywidendy

a kształtowanie się kursu giełdowego akcji spółek w pierwszym dniu no-towań „Bez dywidendy” ... 196

Artur Sajnóg: Wpływ kapitalizacji rezerw na długookresową rentowność

publicznych spółek giełdowych ... 209

Maria Sierpińska: Zastosowanie nettingu w rozliczeniach

wewnątrzkorpo-racyjnych ... 222

Agata Sierpińska-Sawicz: Alternatywne do akcji formy lokowania kapitału

i ich stopy zwrotu ... 232

Dariusz Siudak: Analiza czasu trwania faz procesu migracji wartości

przed-siębiorstw ... 243

Dorota Starzyńska, Wacława Starzyńska: Przedsiębiorstwa z kapitałem

zagranicznym na rynku zamówień publicznych w Polsce. Analiza porów-nawcza z firmami krajowymi ... 259

Małgorzata Szałucka: Joint venture versus samodzielne prowadzenie

dzia-łalności poza granicami kraju – doświadczenia polskich inwestorów bez-pośrednich ... 271

Stanisław Urbański, Maciej Winiarz, Kacper Urbański: Ocena

zarządza-nia polskimi funduszami Inwestycyjnymi w latach 2000-2011 ... 284

Aldona Uziębło: Ujęcie działalności finansowej w rachunku przepływów

pie-niężnych a weryfikacja prawidłowości sprawozdania finansowego ... 296

Stanisław Wieteska: Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej

wprowa-dzającego sprzęt elektryczny i elektroniczny ... 306

Anna Wildowicz-Giegiel: Zdolność konkurencyjna a rentowność

przedsię-biorstw w Polsce w latach 2001-2010 ... 318

Radosław Witczak: Odzyskanie VAT naliczonego w podmiotach

leczni-czych ... 328

Elżbieta Wrońska-Bukalska: Wykup akcji własnych i dywidenda jako

na-rzędzia obrony przed wrogim przejęciem ... 336

Stefan Wrzosek: Krytyka wybranych propozycji dotyczących rachunku

efektywności inwestycji rzeczowych ... 344

Dariusz Zawadka: Wpływ kryzysu na rynkach finansowych na kondycję

eu-ropejskich alternatywnych systemów obrotu ... 353

Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka: Struktura terminowa

zobowią-zań przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytu bankowego – ujęcie po-równawcze ... 365

Beata Zyznarska-Dworczak: Zintegrowane instrumentarium

rachunkowo-ści zarządczej kluczem do zarządzania kosztami we współczesnym przed-siębiorstwie ... 377

(5)

Spis treści

7 Summaries

Iwona D. Czechowska: The condition of households and consumers (60+)

and market factors of their behaviour ... 20

Joanna Duda: Financial and investment activity of Polish SMEs in the

inter-national context ... 34

Ewa Dziawgo: Hybrid options collar – the analysis of properties ... 48 Anna Feruś: Role and importance of Data Envelopment Analysis method for

the estimation of companies’ credit risk ... 59

Beata Guziejewska: Local government revenues policy in the light of

selec-ted theoretical concepts ... 70

Marcin Jamroży: Taxation of employee stock options in the German-Polish

relations ... 81

Jacek Jaworski: Gaps in managerial financial information and changes of

revenue and profit in small enterprises in Poland. Research results ... 92

Marta Kacprzyk: Trends in changes of operating profit margin of companies

which are going public and getting listed on the Warsaw Stock Exchange 103

Jerzy Kitowski: Assessment methods of building enterprises financial stand-

ing ... 114

Marzena Krawczyk: Expenditures of enterprises on research and

develop-ment activity versus measuredevelop-ment of innovation ... 122

Jarosław Kubiak: Credit risk and the use of short-term debt by companies .. 132 Agnieszka Kuś, Magdalena Hodun: Determinants of shaping the EPS rate

of some companies of food and metal industry − model approach ... 142

Justyna Łukomska-Szarek: Operational and overall capability of Visegrád

Group countries to develop local governments ... 153

Przemysław Panfil: Does Poland need Fiscal Compact? ... 162 Agnieszka Pawłowska: Identification of hazards of business interruption risk

in small and medium sized enterprisers ... 170

Joanna Pawłowska-Tyszko, Michał Soliwoda: State of agricultural

develop-ment vs. tax systems in selected EU countries ... 183

Agnieszka Perepeczo: The reaction of investors to changes in the dividend

policy and the financial crisis ... 195

Aleksandra Pieloch-Babiarz: Amount of cash dividend payments and the

,,ex-dividend” day return’s formation ... 208

Artur Sajnóg: The impact of capitalization of reserves on long-term

profita-bility in public quoted companies ... 221

Maria Sierpińska: The use of netting in accounts settlements within the

cor-poration ... 231

Agata Sierpińska-Sawicz: Alternative to stocks forms of capital investing

(6)

8

Spis treści

Dariusz Siudak: The duration analysis of enterprises’ value migration

stages ... 258

Dorota Starzyńska, Wacława Starzyńska: Enterprises with foreign capital

on the public procurement market in Poland. Comparative analysis with domestic firms ... 269

Małgorzata Szałucka: Joint venture versus solo venture outside the country

– experience of Polish direct investors ... 283

Stanisław Urbański, Maciej Winiarz, Kacper Urbański: Evaluation of the

management of Polish investment funds in the last decade ... 295

Aldona Uziębło: Including the financial activity in the account of cash flows

and verification of the correctness of financial statement ... 305

Stanisław Wieteska: Liability insurance of companies introducing electrical

and electronic equipment ... 317

Anna Wildowicz-Giegiel: Competitive ability and profitability of enterprises

in Poland in the years 2001-2010 ... 327

Radosław Witczak: Factors influencing the possibility of receiving the input

tax in health care unites – chosen issues ... 335

Elżbieta Wrońska-Bukalska: Shares repurchases and dividend payout as

methods of defense against hostile takeovers ... 343

Stefan Wrzosek: Critique of chosen propositions regarding real investment

efficiency calculation ... 352

Dariusz Zawadka: Impact of the financial markets crisis on the alternative

European investment markets’ standing ... 364

Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka: Term structure of agricultural

companies’ bank loan liabilities − comparative approach ... 376

Beata Zyznarska-Dworczak: Integration of management accounting

(7)

PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU

RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 326 • 2014

Zarządzanie finansami firm – teoria i praktyka ISSN 1899-3192

Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka

Politechnika Koszalińska

STRUKTURA TERMINOWA ZOBOWIĄZAŃ

PRZEDSIĘBIORSTW ROLNICZYCH

Z TYTUŁU KREDYTU BANKOWEGO –

UJĘCIE PORÓWNAWCZE

Streszczenie: Celem badań jest analiza i ocena struktury terminowej zobowiązań

przedsię-biorstw rolniczych z tytułu kredytów bankowych w Polsce w latach 2006-2011. Wykazano m.in., iż: a) dominującą formą finansowania przedsiębiorstw rolniczych w Polsce jest kapitał własny; b) wartość zadłużenia długoterminowego przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredy-tów i pożyczek jest wyższa niż wartość zobowiązań z tytułu kredykredy-tów i pożyczek krótkoter-minowych; c) w pasywach krótkoterminowych dominującą rolę odgrywa zadłużenie wobec dostawców towarów i usług; d) tempo wzrostu zadłużenia przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytów bankowych jest niższe niż tempo zmian omawianej kategorii, charakterystycznej dla przedsiębiorstw ogółem w Polsce w latach 2006-2011; e) ok. 80% przedsiębiorstw rolni-czych zadłużonych z tytułu kredytów i pożyczek w 2011 r. wykorzystywało kredyty i pożycz-ki długoterminowe, wobec ok. 70% podmiotów sektora rolnego wykorzystujących zadłużenie krótkoterminowe; f) przedsiębiorstwa rolnicze charakteryzują się wyższym udziałem kredy-tów i pożyczek długoterminowych w strukturze zadłużenia wobec banków niż przedsiębior-stwa ogółem w Polsce w latach 2006-2011; g) rolnicy indywidualni przeznaczają kredyty bankowe na inwestycje (kredyt długoterminowy), podczas gdy przedsiębiorcy indywidualni – głównie na finansowanie wydatków bieżących (kredyt krótkoterminowy).

Słowa kluczowe: przedsiębiorstwo rolnicze, kredyt bankowy, struktura terminowa.

1. Wstęp

Zapotrzebowanie na kapitał w przedsiębiorstwach rolniczych determinowane jest wieloma czynnikami. Obok dostępności i kosztu kapitału, niewątpliwy wpływ na strukturę finansowania ma specyfika działalności operacyjnej. Przedsiębiorstwa rol-nicze, związane z ziemią jako głównym (obok pracy i kapitału) czynnikiem wytwór-czym, cechuje m.in.: ograniczenie możliwości wzrostu produkcji, wysoka kapita-łochłonność w stosunku do wielkości przychodów ze sprzedaży oraz generowanej nadwyżki pieniężnej (przeciętnie mała skala działalności większości przedsiębiorstw rolniczych/gospodarstw rolnych), niska elastyczność aktywów (wysoki udział ziemi

(8)

366

Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka

w zasobie czynników produkcji), niska zdolność do akumulacji kapitału własne-go, słabe relacje z rynkiem oraz brak mobilności zasobów. W konsekwencji istnieje potrzeba posiadania odpowiedniego zaplecza materialnego (rzeczowych aktywów trwałych), służącego prowadzeniu działalności rolniczej, konieczne są zatem środki finansowe w celu realizacji procesów inwestycyjnych. Produkcja rolna charaktery-zuje się długim cyklem, którego efekty w dużym stopniu zależą od czynników przy-rodniczych. W celu zachowania ciągłości produkcji przedsiębiorstwa rolnicze zmu-szone są do utrzymywania wysokiego poziomu zapasów (aktywów obrotowych). Ich spieniężenie mogłoby spowodować wstrzymanie całorocznego cyklu produk-cyjnego, stąd konieczność zapewnienia możliwości realizacji bieżących wydatków w tym zakresie.

Kredyt bankowy stanowi jedno z podstawowych źródeł finansowania obcego przedsiębiorstw rolniczych w Polsce. Z uwagi na relatywnie niewielkie możliwości wykorzystania przez nie alternatywnych źródeł finansowania (np. leasing, faktoring, emisja papierów dłużnych), jest to najbardziej elastyczny instrument finansowania ich działalności. Kredyt może pełnić funkcję źródła finansowania inwestycji lub za-bezpieczenia bieżących wydatków przedsiębiorstw rolniczych. Z uwagi na relatyw-nie wysokie ryzyko jego spłaty, dochodzi z jednej strony do unikania podejmowania decyzji o ubieganiu się o kredyt bankowy, z drugiej – do trudności w kredytowaniu przedsiębiorstw rolniczych przez banki. Na podstawie badań literaturowych usta-lono, iż z uwagi na asymetrię informacji oraz ryzyko operacyjne przedsiębiorstwa rolnicze napotykają ograniczenia w dostępie do kapitału ze źródeł instytucjonal-nych [por. Posey, Reichert2011, s. 45-59; Ma, Tian 2006, s. 114; Zawadzka 2012, s. 331-339; Kata 2008, s. 127]. Duże znaczenie w procesie podejmowania decyzji dotyczących wykorzystania kredytów bankowych w strukturze finansowania mają tzw. czynniki behawioralne. Dla rolników w Polsce większe znaczenie ma posiada-nie majątku o dużej wartości niż efektywne wykorzystaposiada-nie jego składników [Goraj, Mańko 2009, s. 119]. W literaturze podkreśla się problem samowykluczenia rol-ników z rynku kredytowego, które dotyczy świadomej rezygnacji z zewnętrznego finansowania obcego na rzecz własnego finansowania przedsięwzięć gospodarczych [Kata 2010, s. 146]1_{. Stanowi to istotną barierę rozwojową gospodarki rolnej. Stąd}

wielu badaczy podkreśla konieczność tzw. interwencjonizmu kredytowego2, który

łagodziłby skutki racjonowania kredytów i częściowo rozwiązywałby problem nie-doinwestowania rolnictwa [por. Kata 2011, s. 116-126].

Celem badań jest analiza i ocena struktury terminowej zobowiązań przedsię-biorstw rolniczych z tytułu kredytów bankowych w Polsce w latach 2006-2011. W toku badań sformułowano tezę, iż specyfika przedsiębiorstw rolniczych,

wyra-1_{W literaturze znajdujemy dowody wskazujące na preferencje w zakresie finansowania}

wewnętrz-nego [Barry, Bierlen, Sotomayor 2000, s. 920-933].

2_{Interwencjonizm kredytowy obejmuje wszelkie uregulowania prawne i administracyjne, które}

określonemu sektorowi gospodarki lub grupie ludności stwarzają korzystniejsze warunki uzyskiwania i obsługi kredytów niż powszechnie obowiązujące na rynku kredytowym [Kulawik 2001, s. 4-14].

(9)

Struktura terminowa zobowiązań przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytu...

367

żona koniecznością utrzymywania wysokiego udziału aktywów trwałych w majątku ogółem (m.in. z uwagi na zaangażowanie ziemi jako czynnika wytwórczego), deter-minuje wykorzystanie w strukturze finansowania kredytów bankowych długotermi-nowych w większym stopniu niż krótkoterminowego zadłużenia z tytułu zobowią-zań wobec instytucji bankowych.

2. Źródła danych i metodyka badań

Populację celu stanowiły przedsiębiorstwa rolnicze oraz przedsiębiorstwa ogółem w Polsce. Przedsiębiorstwo rolnicze stanowi wyodrębnioną pod względem organi-zacyjnym, ekonomicznym oraz prawnym jednostkę gospodarczą, która wytwarza produkty i usługi rolnicze w celu ich sprzedaży [Ziętara 2009, s. 269]. Na potrzeby badania do grupy przedsiębiorstw rolniczych zakwalifikowano podmioty z sekcji Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo (na podstawie danych GUS), a także rol-ników indywidualnych3_{(badanie poziomu i struktury zadłużenia w bankach, przy}

wykorzystaniu danych NBP). Analizą objęto przedsiębiorstwa z obszaru całego kra-ju w latach 2006-2011.

Badanie przeprowadzono przy wykorzystaniu danych gromadzonych i publi-kowanych przez Główny Urząd Statystyczny w cyklicznych opracowaniach

Bilan-sowe wyniki finanBilan-sowe podmiotów gospodarczych4. Statystyką są objęte przedsiębior-

stwa5_{prowadzące księgi rachunkowe lub podatkową księgę przychodów i}

rozcho-dów, w których liczba pracujących wynosi 10 i więcej osób [Bilansowe wyniki… 2012, s. 3]. Wartości bilansowe prezentowane są według stanu na koniec roku kalen-darzowego. W badaniach wykorzystano dane dotyczące przedsiębiorstw ogółem oraz przedsiębiorstw z sekcji A – Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo6_{. Kolejnym}

3_{W analizie przyjęto klasyfikację stosowaną przez NBP oraz EBC [Załączniki do uchwały}

nr 78/2009]. Zgodnie z tą metodologią: 1) rolnicy indywidualni to osoby fizyczne, których główne źródło dochodu pochodzi z produkcji rolniczej, a ich działalność nie została zarejestrowana w formie spółdzielni, przedsiębiorstwa, spółki lub grup producenckich; 2) przedsiębiorcy indywidualni to osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek i zatrudniające do 9 osób, którym bank sprawozdający świadczy usługi związane z prowadzoną przez nie działalnością.

4_{Dane liczbowe badanych przedsiębiorstw GUS pozyskał z następujących sprawozdań: SP – roczna}

ankieta przedsiębiorstwa, F-02 – statystyczne sprawozdanie finansowe oraz F-03 – sprawozdanie o stanie i ruchu środków trwałych.

5_{W publikacji GUS przedstawiono dane przedsiębiorstw prowadzonych w formie spółek hand-}

lowych (osobowych i kapitałowych), spółek cywilnych, przedsiębiorstw państwowych, spółdzielni, oddziałów przedsiębiorców zagranicznych, państwowych jednostek organizacyjnych oraz osób fizycz-nych prowadzących działalność gospodarczą [Bilansowe wyniki… 2012, s. 3].

6_{Sekcja A obejmuje: uprawy rolne inne niż wieloletnie, rozmnażanie roślin, uprawę roślin}

wielo-letnich, chów i hodowlę zwierząt, uprawy rolne połączone z chowem i hodowlą zwierząt (działalność mieszana), działalność usługową wspomagającą rolnictwo i następującą po zbiorach, łowiectwo i pozy-skiwanie zwierząt łownych, włączając działalność usługową, gospodarkę leśną i pozostałą działalność leśną, z wyłączeniem pozyskiwania produktów leśnych, pozyskiwanie drewna, pozyskiwanie dziko

(10)

368

źródłem informacji wykorzystanych w artykule były statystyki NBP dotyczące na-leżności banków od podsektora rolników indywidualnych oraz podsektora przedsię-biorców indywidualnych w Polsce. W pracy dokonano analizy danych dotyczących zadłużenia tych podmiotów z tytułu kredytów i pożyczek bankowych (według stanu na dzień 31 grudnia w kolejnych latach objętych badaniem). Uwzględniając jako kryterium klasyfikacyjne przeznaczenie kredytów i pożyczek bankowych, dokona-no oceny struktury termidokona-nowej tych zobowiązań. Przyjęto, że kredyty i pożyczki bankowe przeznaczone na nieruchomości i inwestycje stanowią zobowiązania dłu-goterminowe. Z kolei kredyty i pożyczki o charakterze bieżącym, a także pozostałe pożyczki, zakwalifikowano do grupy zobowiązań krótkoterminowych.

Badanie przeprowadzono w trzech etapach. W pierwszej kolejności przedstawio-no znaczenie zobowiązań wobec banków w strukturze finansowania przedsiębiorstw rolniczych w Polsce. Następnie dokonano analizy i oceny zmian w strukturze licz-by przedsiębiorstw rolniczych korzystających z kredytów i pożyczek bankowych oraz zmian w wartości i strukturze tych zobowiązań. Uzyskane wyniki porówna-no z wartościami dla ogółu przedsiębiorstw w Polsce. W trzecim etapie badania przeprowadzono analizę i ocenę zmian w wartości i strukturze kredytów i pożyczek bankowych rolników indywidualnych. Wyniki zestawiono porównawczo z danymi dotyczącymi podsektora przedsiębiorców indywidualnych.

3. Wyniki i dyskusja

Przeciętny poziom samofinansowania działalności przedsiębiorstw rolniczych w Polsce w latach 2006-2011 wyniósł 72,87%. Podmioty te cechuje niska skłon-ność do zadłużania się. Do 2010 r. udział kapitału obcego w strukturze finansowania wzrastał do poziomu 28,5%, jednakże w 2011 r. spadł o 4 p.p. W strukturze kapitału obcego przeważają zobowiązania krótkoterminowe7_{. Ich udział w 2006 r. wyniósł}

60,1% zobowiązań i rezerw na zobowiązania, a na koniec 2011 r. spadł o 7,2 p.p. Strukturę źródeł krótkoterminowego finansowania w tym okresie charakteryzował dominujący udział zobowiązań z tytułu kredytu handlowego. Udział zobowiązań krótkoterminowych z tytułu dostaw i usług wyniósł odpowiednio 40,40% zobo-wiązań krótkoterminowych ogółem. Znaczenie kredytu handlowego jako źródła fi-nansowania zapasów wzrosło niemal półtorakrotnie w analizowanym okresie. Przy założeniu, iż miarą znaczenia danego źródła finansowania jest wskaźnik struktury, określający jego udział w zadłużeniu przedsiębiorstwa, kredyty i pożyczki koterminowe mają dwukrotnie mniejsze znaczenie jako źródło finansowania krót-koterminowego przedsiębiorstw rolniczych w Polsce niż kredyt handlowy. Udział

rosnących produktów leśnych, z wyłączeniem drewna, działalność usługową związaną z leśnictwem, rybołówstwo, chów i hodowla ryb oraz pozostałych organizmów wodnych.

7_{Udział zobowiązań krótkoterminowych w pasywach ogółem w 2006 r. wyniósł 16,7%. W 2011 r.}

(11)

369

zobowiązań długoterminowych w pasywach przedsiębiorstw rolniczych w Polsce w latach 2006-2011 wahał się od 7,62% do 7,45%, natomiast ich udział w zadłuże-niu zmieniał się od 27,4% do 30,4%. Porównując kwoty zadłużenia przedsiębiorstw rolniczych w Polsce w instytucjach bankowych z wartością zadłużenia wynikającą z kredytów zaciągniętych u dostawców towarów i usług, należy uznać, iż pierwsze z wymienionych źródeł ma większe znaczenie z punktu widzenia finansowania dzia-łalności przedsiębiorstw rolniczych.

Wśród przedsiębiorstw rolniczych, które korzystały z kredytów bankowych, średnio 79,76% wykorzystywało kredyty długoterminowe, a 70,80% kredyty krótko-terminowe. W przypadku przedsiębiorstw ogółem było to odpowiednio przeciętnie 60,50% i 83,76% podmiotów (tab. 1). W latach 2008-2010 liczba przedsiębiorstw rolniczych, które korzystały z kredytu bankowego zmniejszała się średnio o 4,44% rocznie. W ostatnim z badanych lat odnotowano nieznaczny wzrost omawianego wskaźnika (o 0,83%). Natomiast w sektorze przedsiębiorstw ogółem spadek liczby podmiotów korzystających z kredytów bankowych odnotowano wyłącznie w 2009 r. i w 2010 r.

Tabela 1. Struktura oraz dynamika liczby przedsiębiorstw ogółem i przedsiębiorstw rolniczych

w Polsce, które w latach 2006-2011 korzystały z kredytów bankowych

Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Udział przedsiębiorstw korzystających z (w %)

Przedsiębiorstwa ogółem

kredytów bankowych 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 kredytów bankowych długoterminowych 59,25 60,32 60,40 60,95 60,78 61,30 kredytów bankowych krótkoterminowych 82,40 82,35 83,545 84,04 85,04 85,20 Przedsiębiorstwa rolnicze

kredytów bankowych 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 kredytów bankowych długoterminowych 76,08 77,72 81,62 82,97 80,52 79,62 kredytów bankowych krótkoterminowych 73,77 71,09 71,74 69,10 69,36 69,73

Dynamika liczby podmiotów korzystających z: (w %); rok poprzedni = 100% Przedsiębiorstwa ogółem

kredytów bankowych – 102,94 108,46 98,92 97,67 108,09 kredytów bankowych długoterminowych – 104,81 108,61 99,81 97,40 109,01 kredytów bankowych krótkoterminowych – 102,89 110,03 99,51 98,83 108,28 Przedsiębiorstwa rolnicze

kredytów bankowych – 101,26 98,65 96,22 91,92 100,83 kredytów bankowych długoterminowych – 103,45 103,60 97,81 89,21 99,71 kredytów bankowych krótkoterminowych – 97,58 99,56 92,68 92,26 101,37 Źródło: opracowanie własne, na podstawie danych GUS.

(12)

370

Biorąc pod uwagę strukturę terminową kredytów bankowych, można stwierdzić, że liczba przedsiębiorstw rolniczych korzystających z kredytów krótkoterminowych zmniejszała się do 2010 r. przeciętnie o 4,53% rocznie, a w 2011 r. odnotowano ich wzrost. Natomiast liczba przedsiębiorstw rolniczych korzystających z kredytów bankowych długoterminowych przez pierwsze dwa lata analizowanego okresu wzra-stała (średnio o 3,52% rocznie), ale począwszy od 2009 r., obserwowano tendencję spadkową (przeciętnie o 4,54% rocznie). Przyczyn opisanych zmian można upatry-wać m.in. w skutkach globalnego kryzysu finansowego. W okresie spowolnienia gospodarczego banki zaostrzyły kryteria udzielania kredytów dla przedsiębiorstw, jednocześnie podnosząc marże kredytowe, co dla wielu przedsiębiorstw stanowi-ło niewątpliwą barierę. Potwierdzeniem są statystyki NBP dotyczące udziału po-zytywnie zaakceptowanych wniosków kredytowych – w latach 2006-2008 wyniósł on średnio 87,68%8_{, a w pierwszym kwartale 2009 r. 66,67% wszystkich decyzji}

kredytowych wydanych przez badane banki.

Tabela 2. Wartość, struktura oraz dynamika kredytów bankowych przedsiębiorstw ogółem

i przedsiębiorstw rolniczych w Polsce w latach 2006-2011, według kryterium terminu wymagalności Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2011

1 2 3 4 5 6 7

Wartość kredytów bankowych (w mln zł) Przedsiębiorstwa ogółem

kredyty bankowe ogółem 156359,7 186487,9 232535,3 236481,8 227680,6 259629,2 kredyty bankowe

długoterminowe 91323,5 110578,9 126020,8 139948,3 135831,9 151409,9 kredyty bankowe

krótkoterminowe 65036,2 75909,1 106514,5 96533,5 91848,7 108219,3 Przedsiębiorstwa rolnicze

długoterminowe 1088,2 1301 1428,8 1583,6 1645,6 1431,5 kredyty bankowe

krótkoterminowe 620,6 693,5 774,1 813,8 682,3 865,1 Struktura kredytów bankowych (w %)

krótkoterminowe 41,59 40,70 45,81 40,82 40,34 41,68

8_{Obliczono na podstawie danych źródłowych do cyklicznych materiałów analitycznych NBP,}

(13)

371

1 2 3 4 5 6 7

Przedsiębiorstwa rolnicze

krótkoterminowe 36,31 34,77 35,14 33,95 29,31 37,67 Dynamika wartości kredytów bankowych (w %); rok poprzedni = 100%

kredyty bankowe ogółem – 119,27 124,69 101,70 96,28 114,03 kredyty bankowe

długoterminowe – 121,08 113,96 111,05 97,06 111,47 kredyty bankowe

krótkoterminowe – 116,72 140,32 90,63 95,15 117,82 Przedsiębiorstwa rolnicze

kredyty bankowe ogółem – 116,78 110,40 108,83 97,10 98,66 kredyty bankowe

długoterminowe – 119,56 109,82 110,83 103,92 86,99 kredyty bankowe

krótkoterminowe – 111,75 111,62 105,13 83,84 126,79 Źródło: jak w tabeli 1.

Zadłużenie przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytów bankowych wyniosło przeciętnie 2154,68 mln zł, a przedsiębiorstw ogółem 216 529,08 mln zł. W struk-turze kredytów bankowych zarówno badanych przedsiębiorstw z sektora rolnego, jak i przedsiębiorstw ogółem dominowały kredyty długoterminowe, które dla pierw-szej z omawianych grup stanowiły średnio 65,48% wykorzystywanych kredytów bankowych, a dla przedsiębiorstw ogółem 58,18%. Wartość kredytów bankowych przedsiębiorstw rolniczych wzrastała do 2009 r. średnio o 11,95%, osiągając poziom 2397,5 mln zł. Natomiast w 2009 r. odnotowano ich spadek (o 2,9%) w porównaniu z rokiem poprzednim; tendencję spadkową odnotowano również w ostatnim z ba-danych lat. Statystyki dotyczące wartości kredytów z uwzględnieniem ich struktury terminowej dowodzą, że długoterminowe zobowiązania z tytułu kredytów banko-wych przedsiębiorstw rolniczych wzrastały do 2010 r. średnio o 13,32%, a w ostat-nim z badanych lat odnotowano spadek ich wartości o 13,01%. Z kolei wartość kredytów bankowych krótkoterminowych przedsiębiorstw rolniczych wzrastała do 2009 r. (przeciętnie o 9,46%), spadła w 2010 r., a w ostatnim z badanych lat nastąpił dynamiczny wzrost ich wartości. Natomiast wartość kredytów bankowych przed-siębiorstw ogółem w badanym okresie wzrastała, z wyjątkiem roku 2010, kiedy odnotowano spadek w porównaniu z rokiem poprzednim (o 3,72%). Zmniejszenie liczby przedsiębiorstw rolniczych, które w latach 2008-2009 korzystały z kredytów

(14)

372

bankowych (tab. 1), przy jednoczesnym wzroście wartości omawianej kategorii za-dłużenia w tych latach (tab. 2), świadczy o wzroście przeciętnej wartości kredytu bankowego w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo.

Rolnictwo w Polsce charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem, dlatego też dla zobrazowania zjawiska kredytowania działalności rolniczej przeprowadzono ana-lizę i ocenę wykorzystania kredytów bankowych przez rolników indywidualnych (przedsiębiorców z sektora rolnego). Wyniki zestawiono porównawczo z wartościa-mi charakterystycznywartościa-mi dla przedsiębiorców indywidualnych (reprezentujących po-zostałe branże). 19 807,86 25 531,94 34 286,44 38 384,83 42 586,45 48 752,29 14 785,32 17 375,67 18 658,73 19 421,91 20 087,74 22 167,51 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 35 000 40 000 45 000 50 000 55 000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Przedsiębiorcy indywidualni Rolnicy indywidualni

Rys. 1. Zobowiązania rolników indywidualnych oraz przedsiębiorców indywidualnych z tytułu

kredytów i pożyczek bankowych w Polsce w latach 2006-2011 (w mln zł) Źródło: opracowanie własne, na podstawie danych NBP.

Przeciętna wartość kredytów i pożyczek bankowych rolników indywidualnych w analizowanym okresie wyniosła 18 749,48 mln zł, natomiast przedsiębiorców in-dywidualnych 34 891,63 mln zł (rys. 1). Wartość tych zobowiązań wzrastała w obu grupach, przy czym należy zwrócić szczególną uwagę na znaczne różnice w wartości wskaźnika tempa zmian. Kredyty i pożyczki bankowe przedsiębiorców z sektora rol-nego wzrastały średnio o 8,44% rocznie, osiągając poziom 22 167,5 mln zł w ostat-nim z badanych lat. Natomiast wartość omawianej kategorii zadłużenia u przedsię-biorców spoza sektora rolnego wzrastała średnio o 19,74% rocznie (do poziomu 48 752,3 mln zł w 2011 r.). Trzeba również podkreślić, że w okresie spowolnienia gospodarczego tempo zmian kredytów i pożyczek bankowych zarówno rolników indywidualnych, jak i przedsiębiorców indywidualnych było znacznie niższe niż w początkowych latach objętych analizą (por. tab. 3). Wzrost wartości zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek bankowych przedsiębiorców z sektora rolnego może

(15)

373

stanowić potwierdzenie prezentowanych w literaturze wyników badań, zgodnie z którymi podstawowym źródłem finansowania zewnętrznego w rolnictwie są kre-dyty bankowe, w tym preferencyjne [por. Mądra, Stola 2008, s. 159-161]; w opinii rolników preferencyjne kredyty długoterminowe stanowią źródło kapitału zewnętrz-nego obciążone najniższym kosztem jego pozyskania [por. Wasilewski, Mądra 2009, s. 478].

Tabela 3. Struktura i dynamika wartości zadłużenia rolników indywidualnych oraz przedsiębiorców

indywidualnych w Polsce z tytułu kredytów i pożyczek bankowych w latach 2006-2011, według kryterium przeznaczenia (w %)

Lata 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Struktura kredytów i pożyczek bankowych (w %)

Rolnicy indywidualni

kredyty i pożyczki bankowe ogółem 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 kredyty i pożyczki o charakterze bieżącym 25,47 26,10 27,06 27,59 25,98 25,11 kredyty i pożyczki na inwestycje 61,50 62,96 62,42 62,06 63,52 64,98 kredyty i pożyczki na nieruchomości 5,86 6,04 6,30 6,38 6,85 6,11 pozostałe kredyty i pożyczki 7,17 4,90 4,22 3,97 3,65 3,80 Przedsiębiorcy indywidualni

kredyty i pożyczki bankowe ogółem 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 kredyty i pożyczki o charakterze bieżącym 42,05 40,5 40,08 40,53 41,47 44,73 kredyty i pożyczki na inwestycje 36,15 34,19 32,85 31,49 31,90 31,39 kredyty i pożyczki na nieruchomości 8,75 10,28 10,76 10,22 9,29 8,63 pozostałe kredyty i pożyczki 13,05 15,03 16,31 17,76 17,34 15,25

Dynamika wartości kredytów i pożyczek bankowych (w %); rok poprzedni = 100% Rolnicy indywidualni

kredyty i pożyczki bankowe ogółem – 117,52 107,38 104,09 103,43 110,35 kredyty i pożyczki o charakterze bieżącym – 120,40 111,34 106,11 97,42 106,65 kredyty i pożyczki na inwestycje – 120,33 106,46 103,50 105,86 112,89 kredyty i pożyczki na nieruchomości – 121,09 112,06 105,29 111,09 98,47 pozostałe kredyty i pożyczki – 80,28 92,42 98,10 94,96 114,89 Przedsiębiorcy indywidualni

kredyty i pożyczki bankowe ogółem – 128,90 134,29 111,95 110,95 114,48 kredyty i pożyczki o charakterze bieżącym – 124,13 132,92 113,22 113,50 123,50 kredyty i pożyczki na inwestycje – 121,94 129,03 107,29 112,42 112,64 kredyty i pożyczki na nieruchomości – 151,40 140,49 106,38 100,78 106,43 pozostałe kredyty i pożyczki – 148,46 145,71 121,93 108,34 100,61 Źródło: jak na rys. 1.

(16)

374

Biorąc pod uwagę kryterium przeznaczenia kredytów i pożyczek bankowych, można dostrzec istotne różnice w strukturze zobowiązań badanych grup podmiotów (tab. 3). U rolników indywidualnych dominujący udział w omawianej strukturze miały kredyty i pożyczki bankowe na inwestycje (średnio 62,91%), a w strukturze zobowiązań przedsiębiorców spoza sektora rolnego dominowały kredyty i pożycz-ki o charakterze bieżącym (średnio 41,56%). W strukturze terminowej zobowiązań rolników indywidualnych z tytułu kredytów bankowych dominowały kredyty długo-terminowe (na inwestycje oraz nieruchomości), które stanowiły przeciętnie 69,16%. Dla porównania, u przedsiębiorców indywidualnych wartość ta wyniosła 42,65%. Należy również zauważyć, że w całym badanym okresie wartość zobowiązań wobec banków, zarówno krótkoterminowych, jak i długoterminowych, wzrastała w obu ana-lizowanych grupach, przy czym tempo tego wzrostu było zróżnicowane: zobowiąza-nia długoterminowe przedsiębiorców z sektora rolnego wzrastały średnio o 9,61% rocznie, a przedsiębiorców indywidualnych średnio o 17,02%; zobowiązania krót-koterminowe wzrastały średnio o 9,61% rocznie dla rolników indywidualnych i o 21,79% dla przedsiębiorców indywidualnych. Można zatem wysnuć wniosek, że rolnicy indywidualni preferują kredyty długoterminowe, które wykorzystują głów-nie na finansowagłów-nie przedsięwzięć inwestycyjnych. Jak dowodzą badania, istotną rolę w tym zakresie stanowią kredyty preferencyjne, które w dużej mierze służą poprawie struktury agrarnej gospodarstw rolnych [por. Szafraniec-Siluta, Zawadzka, Strzelecka 2012, s. 508-513]. Dominujący udział kredytów inwestycyjnych w struk-turze zobowiązań bankowych rolników indywidualnych należy oceniać pozytywnie, gdyż – jak podkreśla R. Kata [2010, s. 145] – jedną z podstawowych funkcji kredytu jest współfinansowanie inwestycji i szeroko ujętych procesów rozwojowych. Opi-sane tendencje mogą być przejawem wzrostu wzajemnego zaufania rolników i ban-ków. Banki nie byłyby skłonne udzielać kredytów przedsiębiorstwom rolniczym, gdyby oceniały perspektywy ekonomiczne gospodarstw rolnych jako niepewne i ry-zykowne [por. Kata 2011, s. 224].

4. Podsumowanie i wnioski końcowe

W toku przeprowadzonych badań udowodniono postawioną na wstępie tezę. Wyka-zano m.in., iż: a) dominującą formą finansowania przedsiębiorstw rolniczych w Pol-sce jest kapitał własny; b) wartość zadłużenia długoterminowego przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytów i pożyczek jest wyższa niż wartość zobowiązań z ty-tułu kredytów i pożyczek krótkoterminowych; c) w pasywach krótkoterminowych dominującą rolę odgrywa zadłużenie wobec dostawców towarów i usług; d) tempo wzrostu zadłużenia przedsiębiorstw rolniczych z tytułu kredytów bankowych jest niższe niż tempo zmian omawianej kategorii charakterystycznej dla przedsiębiorstw ogółem w Polsce w latach 2006-2011; e) ok. 80% przedsiębiorstw rolniczych posia-dających zadłużenie z tytułu kredytów i pożyczek w 2011 r. wykorzystywało kredy-ty i pożyczki długoterminowe, wobec ok. 70% podmiotów sektora rolnego wykorzy-stujących zadłużenie krótkoterminowe; f) przedsiębiorstwa rolnicze charakteryzują

(17)

375

się wyższym udziałem kredytów i pożyczek długoterminowych w strukturze zadłu-żenia wobec banków niż przedsiębiorstwa ogółem w Polsce w latach 2006-2011; g) rolnicy indywidualni przeznaczają kredyty bankowe na inwestycje (kredyt długo-terminowy), podczas gdy przedsiębiorcy indywidualni – głównie na finansowanie wydatków bieżących (kredyt krótkoterminowy).

Literatura

Barry P.J., Bierlen R.W., Sotomayor N.L., Financial Structure of Farm Business Under Imperfect

Mar-kets, “American Journal of Agricultural Economics” 2000, no. 82.

Bilansowe wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w 2006 (2007, 2008, 2009, 2010, 2011) roku,

GUS, Warszawa 2007 (2008, 2009, 2010, 2011, 2012).

Goraj L., Mańko S., Rachunkowość i analiza ekonomiczna w indywidualnym gospodarstwie rolnym,

Wydawnictwo Difin, Warszawa 2009.

Kata R., Endogeniczne i instytucjonalne czynniki kształtujące powiązania finansowe gospodarstw rol-nych z bankami, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011.

Kata R., Interwencjonizm kredytowy w rolnictwie a problem dostępu rolników do kredytu bankowego,

„Roczniki Nauk Rolniczych” 2011, SERIA G, t. 98, z. 2.

Kata R., Problem wykorzystania kredytu bankowego w finansowaniu rolnictwa w Polsce i innych kra-jach Unii Europejskiej, Acta Scientiarum Polonorum „Oeconomia” 2010, nr 9 (3).

Kata R., Relacje rolników z instytucjami w aspekcie finansowania gospodarstw ze źródeł zewnętrznych,

[w:] Konkurencyjność podmiotów rynkowych, red. D. Kopycińska, Wydawnictwo US, Szczecin 2008.

Kulawik J., Instrumenty interwencjonizmu kredytowego, „Bank i Kredyt” 2001, nr 6.

Ma J., Tian G., Risks, Financing Constraints, and High Savings Ratio in the Rural Economy of China:

A Model Incorporating Precautionary Savings and Liquidity Constraints, “Frontiers of Economics

in China” January 2006, no. 1(1).

Mądra M., Stola E., Poziom kredytów i opinie rolników dotyczące kredytowania, [w:] Rynek finansowy. Inspiracje z integracji europejskiej, red. P. Karpuś, J. Węcławski, Wydawnictwo UMCS w

Lubli-nie, Lublin 2008.

Posey R., Reichert A., A Comparison of Non-price Terms of Lending for Small Business and Farm Loans, “The International Journal of Business and Finance Research” 2011, no. 2.

Szafraniec-Siluta E., Zawadzka D., Strzelecka A., Ocena wykorzystania kredytu preferencyjnego w fi-nansowaniu inwestycji gospodarstw rolnych w Polsce, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia

Ekono-mistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. XIV, z. 1, Warszawa–Poznań–Białystok 2012.

Wasilewski M., Mądra M., Determinanty kształtujące poziom finansowania gospodarstw rolniczych

kapitałem obcym, [w:] Determinanty kształtowania struktury kapitału w przedsiębiorstwie, red.

J. Ostaszewski, SGH, Warszawa 2009.

Załączniki do uchwały nr 78/2009 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 29 października 2009 r. w sprawie trybu i szczegółowych zasad przekazywania przez banki Narodowemu Ban-kowi Polskiemu danych niezbędnych do sporządzania bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej, Dziennik Urzędowy NBP nr 18, poz. 20.

Zawadzka D., Ocena wykorzystania kredytu handlowego przez przedsiębiorstwa rolnicze w Polsce,

[w:] Finanse w niestabilnym otoczeniu – dylematy i wyzwania, Finanse przedsiębiorstw, red.

H. Zadora, G. Łukasik, Studia Ekonomiczne, Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekono-micznego w Katowicach, nr 107, Wydawnictwo UEo w Katowicach Katowice 2012.

Ziętara W., Miary wielkości gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych, „Roczniki Nauk Rolniczych”, SERIA G 2009, t. 96, z. 4.

(18)

376

TERM STRUCTURE OF AGRICULTURAL COMPANIES’ BANK LOAN LIABILITIES − COMPARATIVE APPROACH

Summary: The aim of the research is to analyze and evaluate the term structure of agriculture

companies bank loans liabilities in Poland in the years 2006-2011. It has been shown that: a) the dominant form of agricultural companies financing is equity; b) the value of long-term debt of the agricultural loans is higher than the short-term debt borrowings; c) in short-term liabilities the dominant form is trade credit debt; d) the rate of growth of the agricultural companies’ bank loans liabilities is lower than the rate of change which characterize all com-panies in Poland in the years 2006-2011; e) approx 80% of agricultural comcom-panies bank loans liabilities in 2011 used the long-term loans, compared to approx 70% using short-term debt; f) agricultural enterprises are characterized by a higher proportion of long-term loans in the structure of bank debt than companies in general in the years 2006-2011; g) farmers, with bank loans liabilities decide to finance investments, while individual entrepreneurs mainly to finance current expenditure (short-term loan).