Krystyna Nadolska-Horbacz
O przyborach toaletowych w okresie
rzymskim na Pomorzu Wschodnim
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 3, 3-53
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 3. 1983
Krystyna Nadolska-Horbacz
O PRZYBORACH TOALETOWYCH W OKRESIE RZYMSKIM NA POMORZU WSCHODNIM1
Nasilenie prac wykopaliskowych, szczególnie w okresie powo jennym, znacznie zwiększyło zasób źródeł a zarazem stan wiedzy o kulturze materialnej ludów zamieszkujących w pradziejach zie mie Pomorza. Poszerzenie zakresu przedmiotu badaó, możliwości a- nalizy 1 interpretacji źródeł, zmusza niejako do ponownego pod jęcia problematyki znajdującej się w ostatnich czasach na mar ginesie zainteresować badaczy, która pozwoliłaby na uściślenie Szeregu zagadnieil składających się na całokształt działalności człowieka w dziedzinie tworzenia kultury materialnej i duchowej oraz form organizacji społeczno-politycznej.
Celem niniejszej pracy jest ustalenie rozprzestrzenienia te rytorialnego, chronologii i funkcji przyborów toaletowych z o- kresu rzymskiego na obszarze Pomorza Wschodniego.
Pod terminem “przybory toaletowe" rozumiemy grzebienie, pen- Sety, lusterka, nożyce i brzytwy, Nie zostały wzięte pod uwagę przedmioty miniaturowe, których rozmiary wskazują raczej na tra ktowanie ich jako ozdobę lub symbol (np. miniaturowe nożyczki z grobu 127 w Odrach, d. pow. Chojnice, woj. bydgoskie) .
W centrum naszych zainteresowali znajdzie się rozprzestrze nienie terytorialne badanych elementów. Na drugie miejsce wysu- *2
^ Artykuł powstał » oparciu o pracę magisterską- Przybory toaletowe w o-
kresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, napisaną w 1974 r. w Katedrze Archeo
logii Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem doc. dr Jerzego Kmieciilekiego. 2
J. K m i e c i k s k i, Odry cmentarzysko kurhanowe z okresu rzym
skiego, "Acta Archaeologica Lodziensia” 1968, nr 15, s. 61, tabl. XIII.
4
Krystyna Nadolska-Horbaczwają się zagadnienia chronologii oraz współwystępowania przyho- rów toaletowych z innymi elementami wyposażenia grobowego. Z po wodu trudności z dotarciem do materiałów nie publikowanych oraz do niektórych czasopism z okresu międzywojennego nie wszystkie partie opracowania zostały naświetlone w sposób jednakowy i
do-3 ' 1**
stateczny . Miejmy nadzieję, że przyszłe długotrwałe badania wy kopaliskowe na Pomorzu umożliwia również usunięcie pewnych nie- równomierności będących chyba w chwili obecnej wynikiem niedo statecznej jeszcze penetracji archeologicznej części omawianego obszaru (np. dorzecze Słupi).
Dla okresu rzymskiego w Europie środkowej i północnej naj bardziej miarodajny i prawie powszechnie obecnie przyjmowany jest system opracowany przez K. J. Eggersa w oparciu przede wszyst kim o występowanie w zwartych zespołach różnych, dobrze' datowa nych absolutnie, typów importów rzymskich, a w mniejszej mierze również wybranych zabytków pochodzenia miejscowego***4 . W c i ą g u o- statnich kilkunastu lat system ten został nie tylko zaadaptowany dla poszczególnych regionów, ale w wielu istotnych szczegółach rozbudowany i uściślony. W niniejszym artykule przyjęto zatem wyżej wspomniany system z uściśleniami K. Godłowskiego5 , oraz R. Wołągiewicza6 , z wyłączeniem stadium D, ponieważ stanowi ono pewną odrębną całość mimo wyraźnych nawiązań do fazy poprzedniej. K. Godłowski stadium D zalicza już do początku okresu wędrówek ludów7 .
Pod terminem "Pomorze Wschodnie" rozumie się tu obszar mię dzy Pasłęką na wschodzie, Regą na zachodzie i linią Noteci na po łudniu. Północną granicę stanowi Bałtyk. Do przyjęcia takich
Ze względu na trudności w zrekonstruowaniu całych zespołów pochodzących z przedwojennych badaó niemieckich i wspomnianych wyżej materiałów nie pu blikowanych, do potrzeb chronologii i współwystępowania zabytków omawianych w pracy z innymi elementami wyposażenia grobowego wzięto tylko wybrane zespo ły.
4
H. J. E g g',e r s, Zur absoluten Chronologie der römischen Kaiserzeit
in freien Germanien, “Jahrbuch der Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz“
1955, t. 2, s. 233.
-’k . G o d l o w s k i , The Chronologe of the Late Roman and Early Hi- gration Periods in Central Europę, "Prace Archeologiczne" 1970, t. 11, s. 99.
^ R. W o ł ą g l e w i c z , Chronologia względna okresu wczesnorzym- skiego na Pomorzu Zachodnim w świetle niektórych jej wyznaczników, ■"Materia
ły Zachodnio-Pomorskie" 19C8, t. 12, s. IS0-131. 7
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 5
granic skłania w danym przypadku ich zbieżność z naturalnymi ru bieżami kulturowymi z wczesnej epoki żelaza6 ***. Pas puszcz i ba gien nad Notecią stanowił naturalną granicę, powodującą wyraźną odfębność, tak kulturową jak i polityczną, Pomorza od pozosta łych ziem polskich. Zjawisko to trwało aż po XII w . , kiedy to w wyniku długoletrtich wojen prowadzonych przez Bolesława Krzywo ustego część tych ziem weszła na pewien okres czasu w skład pań stwa polskiego. W czasach późniejszych ta naturalna granica sta nowiła o odrębności terytorialnej Pomorza i ułatwiała jego od rywanie się od reszty ziem polskich. Linia Pasłęki stanowiła gra nicę kulturową między kulturami , zajmującymi tereny Pomorza a kręgiem kultur protobałtyjskich i bałtyjskiph już od końca
neo-Q
litu . Granica ta utrwalała się aż do czasów nowożytnych, obej mując czas trwania pruskich tworów plemiennych a następnie wszy stkich innych organizmów państwowych powstających na tych zie miach8910. Najbardziej dyskusyjna jest granica zachodnia. Ustale nie jej na linii Regi ma ńa celu sprawdzenie,' czy granicę kultu rową, znaną w okresie lateńskim i w początkach okresu rzymskie go jako wschodnią granicę zwartych wpływów kultury jastorfskiej na linii między Regą i Parsętą, można przenieść do czasów młod szych, czy też zmiany kulturowe na Pomorzu poszły w tym kierun ku, że zakłóciły dawniej ustalone podziały. W artykule rozpatry- wany jest również materiał z terenów przyległych do wyżej wymie nionych granic omawianego terytorium, szczególnie od strony za chodniej. Spowodowane jest to koniecznością dokładniejszego us talenia granic mniejszych regionów kulturowych.
W literaturze, szczególnie tyczącej Pomorza, zauważa się du że braki w dziedzinie studiów nad geograficznym rozprzestrzenie niem elementów kulturowych. Opracowania tego typu dotyczące wszy stkich okresów przedstawiają wiele do życzenia. Ogólne opraco wania materiałowe nie wnoszą wiele nowego11. Spośród przyborów
8
W. C h m i e l e w s k i , K. J a ż d ż e w s k i , J. K o s t r z e w a k i, Pradzieje Polski, Wroctaw-warszawa-Kraków, 1965,
9
Tamie, s . 70.
. O k u 1 i c z, Pradzieje ziem pruskich, Wrocław-Warszawa-Kraków,
1973,
11 E. B 1 u m e , Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen 0-
1-6 Krystyna Nadolska-Horbacz
toaletowych największej liczby publikacji doczekały się grze bienie. Powstało kilka prób ustalenia ich klasyfikacji i typo logii, Pisał o nich M. Olshausen w 1899 r.12 oraz E, Blume w 1912 r. 13 Próbowali oni przeprowadzić ich podział pod względem formy. Podział E. Blumego jest zresztą stosowany do dzisiaj. W 1960 r. ukazała się praca S. Thomas o grzebieniach z okresu rzymskiego z terenów północnej i środkowej Europy14. Jest ona chyba najbardziej pomocna dla dalszych opracowali tego rodzaju zabytków, ze względu na stosunkowo jasne zasady podziału zabyt ków na,typy. Poświęcone grzebieniom prace E. Cnotliwego15 *17 i A.
| C
Chmielowskiej opierają się już na znacznie bardziej rozbudowa nej typologii.
Opracowania innych przyborów toaletowych znalazły miejsce tylko w publikacjach poświęconych całym grupom zabytków lub od dzielnym terytoriom. Poza te ramy nie wykracza praca A. v, MU1- lera Foraenkred se der SI teren rOaischen Kaiserzelt Im Raum zwlachen Ua~
velseenplatte und ostsee, w której znalazło się miejsce dla prze
prowadzenia typologii i badań nad rozprzestrzenieniem nożyc że laznych.
Lusterka znalazły się w grupie zabytków opracowanych jako i 7
importy z terenów Cesarstwa na ziemie Barbaricum .
Najmniej zainteresowania wzbudzały pensety. Jest to fakt za
-213j N. L a B a u m e , Urgeschichte der Oatgermanlen, Gdańsk 1934) J .
K o s t r z e w s k i , Pradzieje Pomorza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966) 0.
K u n k e l , Ponmąrsche Urgeschichten in Bildern, Szczecin 1931. Wszystkie
wylej wspomniane prace zagadnienie rozprzestrzenienia elementów kulturowych traktują marginesowo.
1 2 ’
M. O l s h a u e n , Beitrag zur Geschichte des Haar-Kammes, Verhand
lungen der Berliner Gesellschaft für Antropologie, Ethnologie und Urgeschi chte, Berlin 1899.
1 3 B 1 u • e, op. d t . , cz. I, s. 104.
14
5. T h o m a s, Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Ka
iserzeit, "Arbeits- und Forschungsberchichte zur Sächsischen Bedendenkmal- pflege“ 1960, t. 8, s. 54-215.
1 5 E. C n o t 1 i w y. Grzebienie rogowe i kościane od I do V w. na Po
morzu Zachodnim, “Materiały Zachodnio-Pomorskie" 1964, t. 9.
1 5 A. C h m i e l o w s k a , Grzebienie starożytne 1 średniowieczne z Ziem polskich, “Acta Archaeologlca Lodziensia” .1971, nr 20.
17
K. M a j e w s k 1, Importy rzymskie w Polsce, Warszawa-Wrocław I960)
J. w i e l o w i e j s k i , Kontakty Noricum 1 Panonii z ludami północnymi,
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 7
stanawiający, jako że ten właśnie zabytek daje największe moż liwości interpretacyjne z całej omawianej grupy przedmiotów.
Poza tym przybory toaletowe nie doczekały się osobnych o-pracowań. Mówiono o nich tylko na marginesie prac materiałowych
1 fi i sprawozdań z wykopalisk
ZASADY PRZEDSTAWIENIA MATERIAŁU
Zgromadzony do pracy materiał źródłowy obejmuje: X. Grzebienie
1) jednowarstwowe 2) wielowarstwowe IJ. Pensety
III. Lustra i nożyce
Odnosi się on tylko do znalezisk z terenu Pomorza Wschodnie go. Nie uwzględniono materiału nie opublikowanego bądź nie wzmiankowanego w literaturze, a znajdującego się w muzeach za granicznych.
Gromadzeni^ materiałów odbywało się głównie poprzez poszukiwa nia w literaturze. Z materiałów nie opublikowanych uwzględniono tylko zabytki znajdujące się w zbiorach: Muzeum Narodowego w Szczecinie, Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Koszalinie, Mu zeum Archeologicznego w Toruniu,' Katedry Archeologii
Uniwersyte-* 19
tu Łódzkiego oraz Muzeum Archeologicznego w Gdańsku
W Katalogu materiałów (tab. 3) uwzględniono dla każdego za bytku z wyżej wymienionych grup przyborów toaletowych następujące punkty:
*1. Nr kolejny katalogu - odsyłacz do tablicy ilustracyjnej, 2-5. Miejscowość i ewentualnie dzielnicę miejscowości, wojewódz
twa (jeśli miejscowość nie jest miastem wojewódzkim), ro dzaj stanowiska, bliższa lokalizacja. 1819
18
Por.: K m i e c i ń s k i , Odry..., s. J. K r a i e c i ń s k i , M. B l o m b e r g o w a , K. W a l e n t a , Cmentarzysko kurhanowe ze star
szego okresu rzymskiego w Wisiorach w pow. kartuskim, "Prace i Materiały Mu
zeum Archeologicznego i Etnograficznego vr Łodzi" 1966, Seria Archeologiczna, nr 1 2.
19 '
Udostępnienie nie publikowanych materiałów pochodzących z badań wyko paliskowych prowadzonych w ostatnich latach zawdzięcza autorka mgr R.
Wołą-8 Krystyna K&dolsfca-Horbacz
Rys. 1. Rozmieszczenia stanowisk w torani.
{ryt. Jmdwig* Tomczyk)
6. Typ wg klasyfikacji S. Thomas. Rubryka tg stosu- ko w.partiach katalogu poświęconych grzebieniom.
7. Stan zachowania (stan obecny zabytków, bądi w sytuacji kie* dy nie dotarto do materiałów osobiście - stan w chwili ich publikacji).
8-10. Wymiary w c m i jeśli zabytek uległ częściowemu zniszczeniu podano wymiary obecne z uwaga *zach." lub zrezygnowano z po« dawania brakującego wymiaru. Rubryki 8-10 odnoszą się tyl ko do grzebieni.
11. Źródło informacji o zabytku.
12. Miejsce przechowywania - podano nazwę instytucji i miejsco- wośó.
13. Uwagi - w części katalogu poświęconej penaetom, lustrom i nożycom ta rubryka służy do dokładniejszego opisu zabytku, niewypełnienie rubryki w katalogu lub umieszczenie w niej znaku zapytania spowodowane jest brakiem treści do wypełnienia. Podstawę dokumentacji graficznej stanowią w większości wypadków możliwie dokładne rysunki sprowadzone do jednej skali.
9
Numery stanowisk na mapach są ujednolicone. Temu samemu nu merowi na poszczególnych mapach odpowiada zawsze to samo stano wisko (patrz: Indeks stanowisk - tab. l).
A
W Indeksie stanowisk podano numery katalogowe, pod którymi należy szukać zabytków pochodzących z danego stanowiska.
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu
ANALIZA MATERIAŁÓW
I. Grzebienie
Ogółem z terenu Pomorza skatalogowanych zostało 147 egzem plarzy całych lub fragmentów. Z tego do przeprowadzenia analizy nadaje się 134. Reszta ze względu na zły stan zachowania lub brak precyzyjnego opisu i rysunku nie będzie tu dokładniej omawiana.
W pracy przyjęto typologię S. Thomas. Jak już zaznaczono na wstępie, jest ona najbardziej przydatna w tego typu opracowa niach. Grzebienie podzielone zostały na dwie zasadnicze grupy: 1) jednowarstwowe; 2) trójwarstwowe*20 2122.
W obrębie grupy grzebieni jednowarstwowych wyróżniono czte-2 1
ry typy oznaczone wielkimi literami alfabetu . Z tego dwa pierwsze (A i B) zostały rozbite na dwie odmiany ze względu na drugorzędne różnice formy.
Grupa druga - grzebienie trójwarstwowe - została podzielona 2 2
na trzy typy opatrzone symbolami cyfr rzymskich . W grupie tej autorka wyróżnia liczne odmiany. Ze względu na wartość mate riału z Pomorza i zbyt małą ilość zabytków w poszczególnych ty pach, w artykule zrezygnowano ze szczegółowej typologii grzebie ni trójwatstwowych, pozostając tylko przy jej ogólnych ramach, 1) G r z e b i e n i e j e d n o w a r s t w o w e
Charakterystyczną cechą tej grupy grzebieni jest wykonanie z
giewiczowi, mgr P. J, Lachowiczowi, doc. dr J. Kmieclńskiemu, mgr M. Pie trzakowi oraz mgr J. Janikowskiemu.
2 0 T h o m a s, Studien..., s. 55 i n.
2 1
Tamże, s. 56-74. 2 2 Tamże, s. 75-114,,
10 Krystyna Nadolska-Horbapz
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 11
T a b l i c a II
12 Krystyna Nadolska-Horbacz
w zasadzie taki sam, to można zaobserwować różnice w materiale z którego wytwarzano łączniki. Łączniki te, w kształcie poziomych płytek, wykonywano czasami z tego samego materiału co grzebień. W większości przypadków spotykamy się jednak z płytkami brązowy mi. Nity, służące do przytrzymywania trzonu grzebienia i łącz nika, wykonywano niemal wyłącznie z brązu. Grzebienie omawianego typu posiadają różne kształty uchwytów. Najpowszechniejszą for mą tej części grzebienia - wg S. Thomas - są uchwyty w kształcie wycinka koła lub formy geometrycznie do niego zbliżonej.
Autorka cytowanej klasyfikacji w obrębie typu B wyróżnia dwie odmiany (Bj i B2 ). Jedyną cechą różniącą je jest występowanie bądź też brak ornamentu na uchwycie grzebienia. Występuje on na okązach odmiany Bj. W zdecydowanej większości jest to ornament jednostronny o formach spotykanych w odmianie A2 •
Grzebienie typu B datuje się na fazy Bj i z przejściem nawet do fazy ę228 29. Na taką możliwość wskazywałoby występowanie grzebieni tego typu w zespołach zwartych razem z formami typowy mi dla tych okresów chronologicznych. Na terenie Pomorza grze bienie typu B można spostrzec w zespołach datowanych już na
fa-Charakterystyczny jest fakt występowania grzebieni odmiany Bj (podobnie jak i odmiany A^) na prawie całym terytorium Euro py środkowej. Notuje się natomiast całkowity ich brak -na tere nie Skandynawii. Wiodącą dla tych terenów jest odmiana B2 , re prezentowana poza tym tylko zupełnie sporadycznie na ziemiach Polski północno-wschodniejy Znamy również egzemplarz tćj odmiany ze stanowiska Pruszcz Gdański30 . Typ B grzebieni jednowarstwo wych występuje dość powszechnie na Pomorzu nadwiślańskim. Poza jego obszarem ten typ grzebieni nie jest spotykany.
Typ c. Do tego typu zaliczamy grzebienie jednowarstwowe z u- chwytem ażurowym. Egzemplarze te przybierają różne formy. Są zarów no o krawędziach równoległych do siebie jak i "dzwonowatych"31.
16 Krystyna Nadolska-Horbacz
28
C h m i e l o w s k a , op. cit., s. 50.
29
Patrz; tabela chronologiczna współwystypowania przybordw toaletowych z fibulami (rys, 3),
Grzebień ten znajduje się w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Gdań sku, a pochodzi z ostatnich badań prowadzonych przez mgr M. Pietrzaka.
17
Typ C jest charakterystyczny dla Europy środkowej. Spore je- go skupiska występują w dorzeczu górnej i środkowej Łaby . Z Pomorza znany jest tylko jeden egzemplarz ze stanowiska Maru- eza, w o j . toruńskie .
Grzebienie tego typu datowane są na terenach nadłabskich na fazy B. i B_ wg H. J. Eggersa, najczęściej jednak występują o-
1 ‘ 3 4
fte w znaleziskach archeologicznych przypadających na fazę B£ Okaz pochodzący z Pomorza datować jednak należy na fazę Cj. Wy stępuje on razem z fibulą AII-41, charakterystyczną dla tej właśnie fazy35.
Typ d. Ten typ grzebieni wyróżniony został, podobnie jak po przedni, na podstawie sposobu zdobienia uchwytu. Charakteryzuje go zdobienie rytymi wgłębieniami, prawdopodobnie naśladującymi uchwyty ażurowe. Grzebienie tego typu wykonywane były z jednego kawałka rogu lub kości.
Występują wyłącznie w fazie B, Eggersa i zostały przez
nie-* 3 fo
go zaliczone do form przewodnich dla tego podokresu . Na Pomo rzu ten typ grzebieni spotykany jest od początków fazy C^. Szczególne nasilenie występowania grzebieni typu D obserwuje my na terenie Danii i na Gotlandii. Znanych jest kilka egzempla rzy z południowo-wschodniej części Szwecji. W Europie środkowej
3 7
typ dość pospolity, szczególnie w dorzeczu górnej Łaby . Na Po morzu znaleziono 5 egzemplarzy rozrzuconych po całym terenie i nie tworzących żadnych wyraźnych skupisk.
2) G r z e b i e n i e t r ó j w a r s t w o w e
Tę grupę grzebieni charakteryzuje wykonanie jednego egzem plarza z co najmniej trzech kawałków surowca. Dwóch stanowią cych zewnętrzne okładziny uchwytu i części środkowej, jedno lyb kilkuczęściowej, tworzącej zęby. Wszystkie trzy warstwy połączo ne były ze sobą przy pomocy nitów brązowych. Grzebienie
trój-32
Tamże, s. 69. 33
Tamże, s. 137, nr kat. 18. 34
B 1 u m e, op. clt., cz. II, s. 111; C h m i e l o w s k a , op.
Olt., s. 46, 3 5 W o ł ą g l e w i c z , op. cit. 36 E g g e r s, op. olt. 37 T h o m a s , op. clt., s. 73.
18 Krystyn« Nadolska-Horbacz
warstwowe zostały podzielone przez S. Thomas na trzy ty-py30.
Typ i. Do tego typu zostały zaliczone egzemplarze trójwarr
stwowe o uchwycie w kształcie wycinka koła. Ten typ grzebieni przeważnie posiada ornamentowany' uchwyt. Najczęściej spotykanym zdobieniem są linie ryte - ciągłe i przerywane - układające się bądź to wzdłuż krawędzi uchwytu, bądź tworzące linie faliste na całej jego powierzchni. Poza ornamentem liniowym razem z nim występuje nierzadko także ornament rytych kółek albo "oczkowy". Niemal powszechnie jest stosowany sposób otaczania główek brązo wych nitów rytymi kółkami.
Grzebienie typu I występują w fazach C.-C, a nawet wskazu-3 9 ^ *
ją tendencję przechodzenia do 3tadium D . Datowanie grzebieni tego typu znajdowanych na terenie Pomorza pokrywałoby się z tą
4 O chronologią
Omawiane grzebienie są niemal powszechnie spotykane w zlewi sku morza Bałtyckiego. Wyraźne ich zgrupowania występują w dor rzeczu górnej Odry i Łaby oraz na Gotlandil, a z terenów Pomorza znamy dwa skupiska: wokół Parsęty i Regi - jedno i w delcie Wi-
4 1 sły - drugie
Typ ii. Zaliczono tu grzebienie o uchwycie zbliżonym do
trójkąta lub trapezu42. Motywy ornamentacyjne występują tu ana logicznie do typu I.
Do tej pory grzebienie typu II są datowane na okres C./C, i
43 ^
Cj do D 1, Chronologia pomorskich znalezisk omawianych zabytków pokrywa się w pełni z podanym wyżej datowaniem.
Ten typ jest charakterystyczny dla zachodnich części Europy środkowej; grupuje się w dorzeczu Łaby i Renu. Niewielkie
sku-. 4 4
pisko występuje także na Gotlandil . Na Pomorzu Wschodnim mamy do czynienia z dużym zgrupowaniem grzebieni typu II w dorzeczu
Tamże, s. 75. 39
C h m i e l o w s k a , op. cit., s. 55, 40
Patrz: tabela chronologiczna (rys. 3). 41
Patrz rys. 4. 42
T h o m a s , op. cit., s. 94,' 43
C h m i e l o w a k *a, op. cit., a. 57. 44
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu Ry s . 3 . R o z p r z e s t r z e n i e n i e g r z e b i e n i t r ó j w a r s t w o w y e h ( r y s . J a d w i g a T o m c z y k )
20 Krystyna Nadolska-Horbacz
dolnej Wisły - na stanowiskach Małbork-Wielbark, Elbląg i Ciep łe. Z Pomorza Zachodniego znany jest tylko jeden egzemplarz za stanowiska Rościęclno, woj. koszalińskie,
ryp i i i. Do tego typu, najmniej licznego, zaliczone zostały
grzebienie o uchwycie "dzwonowatym"4 5 . Szczegóły konstrukcyjne są takie same, jak i w pozostałych dwóch typach grzebieni trój- warstwowych. Podobnie przedstawia się sprawa z ornamentem.
Typ III datowano w dotychczasowej literaturze przedmiotu na IV i V w. w Europie północnej, przeciągając jednocześnie jego
wy-46 stępowanie do wieku VI
Grzebienie tego typu występują w paru skupiskach na terenie całej Europy środkowej. Największe z nich znajdują się na Got-landii, w dorzeczu górnej Łaby, wzdłuż Renu oraz nad środkowym Dunajem. Mniejsze skupiska znajdują się nad górną i środkową
4 7 ' ’
Odrą i na Ukrainie . Z Pomorza znamy cztery egzemplarze: dwa z Pruszcza Gdańskiego, a po jednym z okolic Elbląga i Chynowca.
II. Pensety
W tej grupie zabytków spotykamy kilka form różniących się od siebie detalami konstrukcyjnymi. Znajdowane są egzemplarze o zu pełnie prostej konstrukcji, rozszerzone ku dołowi, oraz okazy opatrzone skuwką służącą do zwierania części pracującej pense ty. Na podstawie znalezisk penset opatrzonych kółkiem służącym do zawieszania przy pasie, a w niektórych wypadkach łyżeczką to aletową do czyszczenia uszu lub igłą (prawdopodobnie służącą do wykonywania tatuażu), wynikałoby, że takie zestawy przyborów toaletowych były dość pospolicie rozpowszechnione w tym okresie. Bardzo prawdopodobne jest, że każda penseta opatrzona kółkiem to pozostałość po takim zestawie. Tak samo można interpretować zna lezisko samej łyżeczki toaletowej.
Pensety i całe zestawy toaletowe występują we wczesnym i póź nym okresie rzymskim.
O ich rozprzestrzenieniu w Europie trudno coś powiedzieć na
^ Tamże, s. 104. 46
Tamże, s , 113.
q J
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 21
obecnym etapie badad. Na terenie Pomorza występują wyraźne ich zgrupowania wokół delty wiślanej. Jak dotychczas największa i- lość egzemplarzy (8) pochodzi z cmentarzyska w Odrach, woj. Choj nice, przy pojedynczych niemal znaleziskach z innych stanowisk. Dysproporcje te spowodowane są chyba faktem hiezwracania uwagi przez autorów, szczególnie niemieckich, opracowujących materiały z terenu Pomorza, na przedmioty drobne, uszkodzone i niepubli- kowania ich w zespołach.
III. Lustra i nożyce
L u s t r a . Wykonywano je przeważnie z brązu -
posrebrza-4 8
ne albo ze srebra. Uważane są za importy . Kształty zwykle ko liste lub zbliżone do okręgu oraz czworokątne.
Z terenu Pomorza lusterka są znane z trzech stanowisk: Lu-bieszewo, woj. elbląskie (trzy egzemplarze), Postomino, woj. słu pskie i Elbląg (po jednym). Okazy z Lubieszewa i z Postomina pochodzą z grobów "książęcych” . Lusterko z Elbląga jest znale ziskiem luźnym. Lusterka tworzą zgrupowanie na Pomorzu; nie wy stępują na innych terenach Europy środkowej.
Dwa lusterka brązowe (Lubieszewo gr. 1 i gr. 3) są datowane na połowę I w. n. e., a trzecie na pierwszą połowę II w. Jedy ny egzemplarz, srebrny pochodzi również z pierwszej połowy II stu lecia. Posrebrzane lustro z Elbląga jest ogólnie datowane na II w. *49
N o ż y c e . Najpospoliciej wytwarzane z żelaza. Znany jest jednak z terenu pómorza jeden egzemplarz nożyc wykonany z brązu (Lubieszewo, woj, elbląskie, gr. l). Omawiane egzemplarze zali czyć można do nożyc nie zdobionych grupy A klasyfikacji opraco wanej dla tej grupy zabytków przez A. von Müllera50 .
Nożyce występują w schyłkowym stadium okresu rzymskiego i to tylko wyłącznie w grobach o bardzo bogatym wyposażeniu. Tylko
48 M a j e w s k i , Importy rzymskie..., s. 17; W i e l o w i e j s k l Kontakty..., s. 52. 49 , ' W i e l o w i e j s k l , op. cit., s. 37, 50
A.von M ü l l e r , , , Formenkreise der alteren römischen Kaiserzeit im
R y s . 4 . R o z p r z e s t r z e n i e n i e i n n y c h p r z y b o r ó w t o a l e t o w y c h ( r y s . J a d w i g a T a o c z y k l
24 Krystyna Nadolska-Horbacz
okaz z Drawska można datować na wczesny okres rzymski na pod stawie znalezisk broni w innych grobach na tym cmentarzysku (w grobie z nożycami nie występowały przedmioty datujące).
Należałoby chyba odrzucić hipotezę, jakoby nożyce wykonane z innych metali niż żelazo stanowiły importy51. Wydaje się, iż są to produkty wyrobu miejscowego, być może służące do nieco innych celdw, lub świadczące o zamożności ich posiadacza.
Na Pomorzu nożyce nie występują w wyraźnych skupiskach.
WNIOSKI KOŃCOWE
Zebrany i poddany analizie w niniejszym opracowaniu materiał pozwala na prdbę wysnucia wniosków, zmierzająoych do osiągnię cia celu, jaki. postawiono we wstępie artykułu. Mamy tu do
czy-Rya. 5. Tabela chronologiczna współwystępowania przyborćw toaletowych z fibu lami (rys. Jadwiga Tomczyk)
Krystyna Nadolska-Horbacz 25
nienia z różnymi rodzajami zabytków, takimi jak: grzebienie, pensety, lustra i nożyce.
1. Przedmioty te, występujące na terenie Pomorza przez cały okres rzymski, spotykamy również w zespołach stadium D; jednak zostało ono w opracowaniu pominięte z przyczyn, o Których Wspom niano we wstępie. Przechodząc do omawiania poszczególnych grup zabytków możemy stwierdzić, co następuje.
G r z e b i e n i e , najliczniej reprezentowany wśród Przy borów toaletowych rodzaj zabytków, wyraźnie.dzielą się na dwie grupy, układające się w różnych przedziałach chronologicznych (patrz: tabela chronologiczna występowania grzebieni i penset w zespołach z fibulami). Wyżej wspomniany podział pokrywa się z po działem grzebieni z okresu rzymskiego, przeprowadzonym przez S. Thomas, na grzebienie jednowarstwowe i trójwarstwowe.
Pierwszą grupę - grzebienie jednowarstwowe - spotyka się w zespołach faz B2 i c^. Spośród azterech typów grzebieni jedno warstwowych w zespołach wspomnianego wyżej okresu archeologicz nie stwierdzamy najwcześniejszą metrykę typu B (grzebienie wie- loczęściowe). Fakt ten, o czym należy pamiętać, może być rów nież skutkiem stosowania obrządku ciałopalnego. Metalowe- nity i płytki, łączące ze sobą poszczególne części grzebienia typu B, dawały większą możliwość przetrwania jego fragmentów w porówna niu z okazami wykonanymi wyłącznie z materiałów organicznych. Względy stylistyczne (kształt-forma), a przede wszystkim sama konstrukcja nie wskazują, jak się wydaje, na najstarszą metrykę tego typu grzebienia w obrębie grupy grzebieni jednowarstwowych.
Grupa druga - grzebienie trójwarstwowe - jest wyraźnie młod sza. Występuje najpospoliciej w zespołach faz i C2/C3 « Górna granica występowania tych grzebieni jest niestety niemożliwa do dokładniejszego uchwycenia, ponieważ towarzyszą im najczęściej fibule VI grupy Almgrena (typy: 169, 174, 177, 180, 188), które na Pomorzu występują od początków fazy C 2 aż po stadia następ ne .
Należałoby jeszcze dokładniej sprawdzić .hipotezę wysuniętą przez E . Blumego, a znajdującą zwolenników również wśród innych badaczy, czy grzebieni zaliczanych później przez S. Thomas do typu B nie trzeba rozpatrywać osobno, jako grupy przejściowej między grzebieniami jednowarstwowymi-jednoczęściowymi a
grzebie-26 Krystyna NadoIska-HorbacK
52
niami trójwarstwowymi . Do przyjęcia tego poglądu skłaniałaby technika ich wykonania, polegająca na łączeniu poszczególnych fragmentów przy pomocy nitów, a? stosowana powszechnie w grupie
grzebieni trójwarstwowych. S. Thomas rozpatruje je jednak jako grzebienie jednowarstwowe . Za poglądem S. Thomas przemawiałoby
z kole’i występowanie tego typu .w przedziałach czasowych charak
terystycznych dla innych typów grzebieni jednowarstwowych, Na o- becnym etapie badań należałoby więc chyba stwierdzić, iż grze bienie trójwarstwowe powstały z rozwoju grzebieni jednowarstwo- wych-wieloczęściowych,• Jednak z ostatecznym uznaniem tych ostat nich za formę przejściową należałoby jeszcze poczekać do czasu, gdy dalszy przyrost źródeł archeologicznych pozwoli na pewniej sze ustalenia.
P e n s e t y spotykamy w zespołach datowanych od Bj aż po C
2
/C3 . Na obecnym etapie badań trudno jest mówić dokładniej na temat chronologii penset. Spowodowane jest to być mpże, wspom nianym już w analizie materiału, nieuwzględnianiem drobnych u- uszkodzonych przedmiotów przez badaczy opracowujących materiały pochodzące z omawianych terenów.L u s t r a i n o ż y c e zostały tu omówione razem ze względu na małą ilość egzemplarzy (5 luster i 4 pary nożyc). Za bytki towarzyszące tym przedmiotom wskazują na ich występowanie przez cały okres rzymski (nożyce) i młodszy okres rzymski (lus tra) .
2. Rozprzestrzenienie geograficzne omawianych grup zabytków wskazuje na istnienie co najmniej dwóch regionów, pokrywających się z obszarami o dużym natężeniu osadniczym. Jeden układa się w dorzeczu dolnej Wisły,, drugi natomiast - nad Regą i Parsętą, ma
jąc tendencję przesuwania się w kierunku południowo-zachodnim ku ziemi pyrzyckiej. Dość wyraźna granica przebiega w tym- wy
padku na Słupi i dziale wodnym między Gwdą i Brdą.
istotne różnice widoczne są także przy analizie rozprzest rzenienia poszczególnych grup zabytków. Grzebienie typów A, B i C występują niemal wyłącznie w dorzeczu Wisły. Podobnie ma się rzecz z IX i III typem grzebieni oraz z pensetaml. Typ D i i wg
S2
C h m i e l o w s k a , op. c l t., a. 49.
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 27
S. Thomas są natomiast reprezentowane także i na Pomorzu Zacho dnim.
Warto wspomnieć, że mapa rozprzestrzenienia elementów kultu rowych omawianych w artykule jest . w pewien sposób zdeterm inowa na stanem b a d a ć , na terenie Pomorza. Większe zgrupowania zabytków występują na stanowiskach przebadanych w trakcie długotermino wych prac wykopaliskowych, takich jak: Elbląg, Malbork-Wiel- bark, Odry, Pruszcz Gdański, itp. Na tej podstawie można stwie rdzić, że aby uzyskać pełny obraz kulturowy Pomorza należy wy równać braki wynikające z bardzo nierównomiernego przebadania tego terytorium.
3. Na podstawie tabeli współwystępowania przyborów toaleto wych z innymi elementami wyposażenia grobowego można wysnuć kil ka istotnych wniosków. Przede wszystkim rzuca się w oczy fakt występowania penset w zespołach zawierających m. in. ostrogi. Na dziesięć zespołów poddanych analizie sześć potwierdza ten fakt. Należy więc przypuszczać, że penseta była używana głównie* przez mężczyzn. Stosurikowo niewielka liczba zabytków tego typu (nawet biorąc pod uwagę zastrzeżenia poczynione przy analizie penset) sugeruje, iż przedmiot ten cieszył się większym powodzeniem w
. .'ł
grupie mężczyzn zajmujących poczerniejsze ■ miejsce na ówczesnej drabinie hierarchii społecznej. Jak wiadomo," dotychczasowa li teratura przedmiotu z taką grupą wiąże właśnie groby jeźdźców wyznaczone przez znaleziska ostróg. Identyfikacja ta jest po twierdzona przez bogate wyposażenie tych grobów także i w inne elementy kultury materialnej.
Grzebienie występują natomiast na ogół w zespołach rafzem z przęślikami i innymi przedmiotami interpretowanymi jako wyznacz niki grobów kobiecych. Są jednak przypadki, np. grób 130 z Od- rów54, gdzie grzebień został znaleziony razem z pensetą i o- strogaml.
Lusterka i nożyce występują tylko w grobach uznanych za "książęce", a więc bardzo bogato wyposażonych, np. Lubieszewo, woj. elbląskie.
Co do luster, chyba nie ulega wątpliwości ich pochodzenie z terenów wchodzących w skład Imperium rzymskiego. Jedyne 5 egzem
54
K m i e c i ń s k i , odry..., s. 155? por. także współwystępowanie Przyborów toaletowych z innymi elementami wyposażenia grobowego (tab. 2).
plarzy, znanych z ziem Europy północno-środkowej, grupuje się na Pomorzu, a brak jakiegoś centralnego skupienia i ich rozrzut wzdłuż całego wybrzeża wskazywałby raczej, że mamy do, czynienia
z importem.
Jeśli chodzi o proweniencję nożyc, należałoby przyjąć ją za produkt miejscowych warsztatów wytwórczych. Trudno stwierdzić jednak, czy stanowiły one grupę przedmiotów charakterystycznych tylko dla bogatszych przedstawicieli społeczeństwa (jak już wspomniano, występują one w grobach bardzo bogato wyposażonych), czy też rzadkość ich występowania spowodowana jest po prostu bliżej nie określonym zwyczajem pogrzebowym.
4. Warto wreszcie powiedzieć parę słów na temat brzytew. Ten przedmiot należy niewątpliwie włączyć do przyborów toaletowych. Nie został on jednak poddany analizie ze względu na całkowity
jego brak w materiale wykopaliskowym z terenu Pomorza.
Brzytwy, licznie występujące w grobach z okresu lateńskie go, całkowicie nikną z inwentarza grobowego w okresie rzymskim. Nawet na cmentarzyskach użytkowanych na przełomie okresu lateń skiego i wczesnego okresu rzymskiego występują wyłącznie w gro bach dobrze datowanych na okres lateński. Wydaje się, iż fakt ten można interpretować wielorako. Być może brzytwa stała się przedmiotem używanym ogólnie przez większą ilość osób (np. w rodzinie) i w związku z tym nie składano jej zmarłemu do grobu. Interesujący byłby tu fakt braku tego przedmiotu także w inwen tarzach grobów w okresach późniejszych, po wczesne średniowiecze włącznie.
Może jednak funkcję brzytew spełniały inne przedmioty, np. nożyki sierpikowate, występujące stosunkowo licznie na cmenta rzyskach z okresu rzymskiego, a nawet pensety, którymi również można było usuwać zarost. To ostatnie zjawisko znamy z analogii etnologicznych, np. u ludów zamieszkujących Amerykę, gdzie za rost na twarzach był starannie usuwany właśnie poprzez konse kwentne wyrywanie ukazujących się włosów, aż do ich całkowitego zaniku. Co prawda, plemiona indiańskie charakteryzują się ską pym zarostem, czego nie można powiedzieć o mieszkańcach Europy środkowej.
Wreszcie nie można wykluczyć braku bi brzytew spowodowanego przez modę nakazującą noszenie obfitych wąsów i brody. Rzymskie źródła ikonograficzne przedstawiają na ogół północnych barbarzyń
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 29
ców x bujiłym zarostem. Zresztą nawet na terenie samego Rzymu, w ciągu drugiego wieku n, e., zwyczaj noszenia brody ,-bardzo się rozpowszechnił, docierając również na dwór cesarski.
Sądzimy, iż przedstawione opracowanie, aczkolwiek dalekie od ostatniego słowa w tej dziedzinie, przyczynia się do polepszenia stanu naszej wiedzy o kulturze materialnej okresu wpływów rzym skich na Pomorzu. Jak się wydaje, wykazano tu niewątpliwe, choć skromne możliwości poznawcze, kryjące się w zgromadzonym mate riale. Mamy jednak przekonanie, że opracowanie, omawianego tu pro blemu musi byó oparte na silniejszej bazie, którą stanowić win ny podjęte na szeroką,skalę badania wykopaliskowe tak cmenta rzysk, jak i osad z interesującego nas okresu. Dopiero wówczas, gdy tę bazę zdobędziemy, usiłowania nasze będą mogły osiągnąć w pełni zamierzony skutek.
Krystyna Nadolska-Horbacz
ABOUT THE TOILET UTENSILS IN EASTERN POMERANIA IN THE ROMAN PERIOD
The paper concerns the territorial distribution, chronology and co-occu- rence of the toilet utensils and other elements of burial furniture.
The source material collected in the article comprises combs, picottes, mirros and scissors. Distribution of the finds in question reveals at least two regions coextensive with the areas of Intensive habitation. The first region is situated in the lower Vistula basin, and the second - on Rega and Parsęta rivers. The latter tends to remove south-westwards to the Pyrzyce land. A distinct border runs along Słupio river and watershed line between Gwda and Brda rivers. Distribution of the cultural elements in question is in some way determined by the state of the advances of archaeological invest igations in Pomerania.
It seems therefore that the papers of this sort should be supported by the stronger grounds which are to be provided" with the broadly outlined ex cavations of cemeteries as well as settlements from the Roman period.
30 Krystyna Nadolska-Horbacz
T a b e l a 1 Indeks stanowisk uwzględnionych w pracy
Numer stanowiska na rys. I
Miejscowość Województwo Numer ' mapy
(rys. II-IV) Numery katalogu
1 2 3 4 5
1 Borkowice Koszalin III 1-4
2 Bornioe Olsztyn IV 181
3 Bronno Elbląg IV 148
4 Brusy Bydgoszcz III 5
5 Byctrzec Elbląg II 6-9
6 Cieple Gdańsk II, III 10-14
7 Cisewle Bydgoszcz IV 149
8 Choszczno Gorzów Wlkp. III 15
9 Chynowiec Gdańsk III 16
1 0 Dębczyno < 2 1 Koszalin III 17
ł
1 1 Duniewo Szczecin III 18
1 2 Drawsko Pom. Koszalin II, IV 19, 182
13 Dzierżęcin Słupsk III 2 0, 2 1
14 Elbląg loco II, III, IV 22-35, 150-151, 1 / 6
15 Gałdowo Koszalin III 36
16 Gąsków Koszalin III 37
17 Gostkowo Słupsk II, III 36-39
18 Gostkowo Toruń II 40-49
19 Grabowo Szczecin III 50
20 Granowo Elbląg III 51
2 1 Gronowo Koszalin III, IV 52, 152
2 2 Grzywna Toruń III 54
23 Jajkowo Toruń II 55
24 Karcino Koszalin III 56
25 Kowalewo Pont. Toruń IV 154
26 Kowalki Koszalin III 57
29 Krosno Elbląg III, IV 59-64, 156
30 Lembark Toruń III 65
31 Lipniki Elbląg III, IV 6 6-6 8, 157 _
Przybory toaletowe w okresie rzymskim na Pomorzu 31 Tabela 1 (cd,) 1 2 3 4 5 33 Lubowidz Słupek IV 158 34 Kaciajewo ,Gdańsk IV 69, 159 35 Malbork-Wiel
bark Elbląg III, IV 7,0-74, 160-161
36 Marusza Toruń II 75
37 Motyki Olsztyn IV 162
38 Miechęcino Koszalin i i, iii 76-77
39 Mlerzeszyn Gdańsk IV 163
40 Modrzewino Elbląg III 78
41 ^ MSciszewice Gdańsk IV 164
42 Odry Bydgoszcz II, IV 80-94, 165-172
43 Oliwa-Polanki Gdańsk II 95
44 Os sówki Gdańsk II, III 96-99
45 Pielgrzymowo Olsztyn II 1 0 0
46 Pieńkowo Słupsk II 1 0 1 - 1 0 2
47 Pierzchały Elbląg II 103
48 Podwlesk Toruń 104
49 Pogórze Elbląg IV 173
50 Połowito Olsztyn II, III 105-117
51 Pomysk Mały Słupsk II 118
52 Postomino Słupsk IV 1 8 0
53 Pruszcz Gd. Gdańsk II, III, IV 119-125, 174
54 Pruszcz Gd.
(lo) Gdańsk II, III 126-130
55 Redło Koszalin III 131
56 Rębusz Gorzów Wlkp. 132
57 Rońcięcino Koszalin III 133-134
58 Rudzienice Olsztyn III 135
59 Rytel Bydgoszcz II 136
6 0 Rządz Toruń IV
1 175
61 Rzęczkowo Toruń III 137
62 Skrobotowo Koszalin II 133
63 Węsiory Gdańsk II, IV 139-140, 184
T a b e l a 2 W s p ó ł w y s t ę p o w a n i e p e n s e t i g r z e b i e n i z i n n y m i p r z e d m i o t a m i Z a b y t k i w s p ó ł w y s t ę p u j ą c e L p . L o k a l i z a c j a p e n -s e t a g r z e b i e ń o s t r o gi b r a n s o l e t y p r z ę -ś l i k p a c i o r k i o w i s i o r k i A k l a m e r k i e- s o w a t e a i g ł y s z y d ł a o k u c i a s k r z y n e k k l u c z e f i b u l e i n n e 1 2 3 4 5 6 7 8 9 l o u 1 2 1 C i e p ł e w o j . G d a ń s k g. 3 X o a X c e r a m i k a 2 G o s t k o w o w o j . T o r u ń g . 9 X 2 X X 3 G r o n o w o w o j . K o s z a l i n K . 22 , g. 2 X X X X X e l e m e n t y p a s a c e r a m i k a 4 " K.2 2, g . 3 X X X X X e l e m e n t y p a s a c e r a m i k a 5 M a l b o r k -W i e l b a r k w o j . E l b l ą g g . 16 4 X o & X X c e r a m i k a 6 " g . 2 4 5 X O t X X X c e r a m i k a 7 " _ g . 5 3 7 X o X c e r a m i k a 8 " g . 5 5 4 X o X c e r a m i k a 9 " g . 1 2 0 0 X X X X c e r a m i k a
1 0 M ą t y k i w o j . O l s z t y n X X 2 p i e r ś c i o n k i , p ł y t k i s re b r n e , k ó ł k a t a ó -m o w a t e 1 1 t ó c i s z e w i c e w o j . G d a ń s k e l e m e n t y K .8 X X X X p a s a 1 2 13 O d r y w o j . B y d g o s z c z 9 -1 X ir X e l e m e n t y p a s a 1« g . 4 9 X X X c e r a m i k a 14 n g . 9 7 X 0 2 c e r a m i k a 1 5 *1 g . i o o X X e l e m e n t y p a s a 1 6 M g . 10 3 X X X e l e m e n t y p a s a 1 7 tt g . 109 X X X e l e m e n t y p a s a 1 8 w g . l l O X X X X o X e l e m e n t y p a s a 1 9 «• g . 11 6 X X X e l e m e n t y p a s a 2 0 n g . l 2 3 X X X 2 1 n g . 1 3 0 X X X X o X e l e m e n t y p a s a 2 2 O l i w a -P o l a n k i w o j . G d a ń s k . g.l X X X c e r a m i k a 23 P o ł o w i te w o j . . O ls z t y n g . 1 2 X X X e l e m e n t y 2 4 M g . 1 4 X X X p a s a 25 n g . 1 5 X X X 26 n g . 2 0 X X X e l e m e n t y
— 1 i 3 4 -5 6 - Л 8 9 1 0 1 1 1 2 р а к а E 1 S 6 -Î 8 S • «. « g . 2 1 X -X X e l e m e n t y p a é a E -1 8 9 28 « g . 23 X X X O X X 29 " g . 25 X X X 3 0 P r u s z c z G d a ń s k i -g . 3 X X О Д X X c e r a m i k a 3 1 g . 5 X O X X c e t a m i k a 32 g . 8 X X O è l e m e n t y p a s a U w a g a : A n a l i z i e z o s t a ł y p o d d a n e t y l k o p e w n e z e s p o ł y , w k t ó r y c h w y s t ę p o w a ł o p o z a g r z e b i en ia mi » l u b p e n s e -t ą w i ę c e j e l e m e n t ó w n i ż jeden. T a b e l a 2 ( c d . ) Krystyna Nadolska-Horbaoz
K a t a l o g m a t e r i a ł ó w , a ) G r z e b i e n i e 3 T a b e 1 a L p . M i e j -W o j e w ó d z -R o d z a j B l i ż s z a T y p S t a n W y m i a r y w c m £ r 6 d l o i n f o r m a c j i o . z a b y t k u M i e j s c e p r z e c h o w y w a n i a s c o w o ó ó t w o w i s k a z a c j a T h o m a s w & n l a s z e r o k o ś ć w y s o k o ś ć d ł u g o ś ć z ę b ó w □ w a g i 1 .2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 B o r k o w i c e K o s z a l i n c m e n t a r z y s k o gr . 1 I d o b r y 7 ? 7 H . J. E g g e r s " B a l t i s c h e S t u d i e n " , N. F . , . 1 9 5 9 j t a b l . I I I s 0 b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 2 M N *» gr. 2 I ' f r a g m e n t •> 5 , 0 2 , 5 z a u t o p s j i M u z . N a r ó d . S z c z e c i n 3 t t » n gr . 4 I b . d o b r y 1 0 , 0 < * , s 2 , 5 tt li 4 n M -gr. 5 I d o b r y 9 , 5 5,5 2, 5 m « 5 B r u s y B y d g o s z c z M g r ó b I ? ? 7 ? E . B l u m e ' , O i e g e r m a n i s c h e n S t ä m m e u n d d i e K u l t u r e n z w i s c h e n O d e r -u n d P a s s a r g e z u r r ö m i s c h e n K a i s e r z e i t , B e r -\ \ n T i J W r zb g rg 1 91 2 - -1 9 1 5 , s . 11 3 b r a k r y s u n k u
1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 6 B y s t r z e c E l b l ą g c m e n t a r z y s k o g r . 2 8 A d o b r y 3, 3 3,3 0 , 6 W. H e y m , “O f f a " 1 9 5 9 / 1 9 6 1 » t . 17- -1 8 7 " n gr. 1 2 B M 6 , 0 6 , 0 2 . 4 M 8 »4 n gr. 32 9 B M 8 , 4 8,4 3 , 6 9 M " gr. 4 8 3 D n 5 , 4 3 , 0 0 , 9 -IO C i e p ł e G d a ń s k « g r. 3 I I n ? 7 7 R . S c h i n d l e r , D i e B e s i e d l u n g s g e s c h i c h t e d e r G o t e n u n d G e p i d e n , 1 9 4 0 , s . 90, r y s . 6 3 : 9 1 1 ft n g r . 5 I M 1 0 , 0 5 , 0 2 , 0 " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e " , 1 9 0 2 , t a b l . IX : 9 1 2 n n gr. 67 I tf 7,5 5 , 0 2 , 0 I b i d e m , t a b l . I X : 8 1 3 H t* tł g r. 79 A m ? 7 7 B l u m e , o p . c i t . , cz . I , t a b l . I V : 1 3 0 1 4 M n II gr. 81 II 7 •> 7 7 B l u m e , o p . c i t . , cz. I I , s . 11 5 b r a k r y s u n k u 1 5 C h o s z c z n o G o r z ó w W l kp . a g r. 1 I d o b r y 6 , 5 3,5 1,5 E . K r a u s e , N a c h r i c h t e n ü b e r d e u t c h e A l t e r t u m , R . H . , 18 94, ry s . 9 T a be la 3 ( c d . 1 U ) 0» Krystyna Nadolska-Horbacz
1 6 C h y n o w i e c G d a ń s k ? l u ź n e III 7 7 ? ? B l u m e , op. c l t . , cz . I I , s . 107 b r a k r y s u n k u 1 7 D ę b c z y n o ( 2 ) K o s z a l i n c m e n t a r z y s k o gr. 1 I f r a g m e n t 7 , 0 ( z a c h ) H . J. E g g e r s , " E r w e r b u n g s u n d F o r s c h u n g s b e r i e h t " 1937, s . 10 7 1 8 D u n iew o S z c z e c i n l u ź n e I d o b r y 1 0 ,0 5 , 5 2 , 5 B l u m e , o j p . e i t . , cz. I I , s , 1 1 4 ry s . E. C n o t l i w y M a t . Z a c h . -P o m , , t . IX 1 9 D r a w s k o P o m o r s k i e K o s z a l i n g r. 1 2 B ♦* 8 , 5 5 , 0 1 , 0 z a u t o p s j i ) t a k ż e E . C n o t l i w y , H a t . Zac h. -P or a. , t . I X 4 U Z . Ma rod . S z c z e c i n 2 0 D z i e r ż ę c i n c S ł u p s k a % g r. 1 I M 7.5 4 , 0 2 ,0 D . v o n K l e i s t , " N a c h r i c h t e n b l a t t f ü r D e u t c h e V o r z e i t " , 19 40, 3 . 18 9 -1 9 1 2 1 M W M g r . 5 I f r a g m e n t 7 3 , 5 2 ,0 I b i d e m 2 2 E l b l ą g l o c o M l u ź n e A » 3,3 ( z a c h ) 4 , 0 1,5 " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e " , 1 8 8 0 t a b l . I V : 8 23 n fi M " A d o b r y 4 , 5 5 , 0 -.4 » 2 ,0 I b i d e m , t a b l . I V : 3 2 4 « r* n A n 5 , 2 4 , 3 1, 5 I b i d e m , t a bl . I V : 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 lo 1 1 1 2 1 3 2 5 E l b l ą g l o c o c m e n t a r z y s k o l u ź n e I d o b r y ? O •> I b i d e m , £ . 27 1 b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 26 łl H H n ? ? J 7 7 B l u m e , op . e i t . , cz . Il, s . 114 br a k r y s u n k u 2 ? Ił lt n 1 » ? ? 9 ? 7 " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e " , 1 8 8 0 s . 1 2 1 2 6 11 « n III f r a g m e n t O 4 , 5 1 , 0 " E l b i n g e r J a h r b u c h * * 193 8 , z . 1 5 , s . 1 0 1 -1 0 3 29 N
M
M I d o b r y 1 0 ,0 5 , 5 2,5 “ Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e " 1 8 8 0 t a b l , IV : 2 0 30 tlM
w
w
I I f r a g m e n t 5 , 5 3 , 5 1, 5 " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e ” 1 8 8 0 s . 381 3 1 tl ■* M n I d o b r y 8 , 5 5 , 0 2 ,0 I b i d e m , t a bl . V : 5 0 3 2 U " I ł n I W 9 , 0 6 ,0 2,5 I b i d e m , t a b l . V : 3 5 33 n n II I I «1 •> •> I b i d e m , t a b l . XV I : 4 b r a k s k al i p r z y r y s u n k u T a b e l a 3 <câ,) C D Krystyna Nadolska-Horbacz3 4 tł ft fl l u ź n e I X M 9 , 0 4 , 5 1 , 3 B l u m e , o p . c i t . , cz. I , rys. 135 3 5 M ft tt M I I » 7 7 •> I b i d e m 3 6 G a t d o w o K o s z a l i n U g r ó b I ? y j I b i d e m , cz. II ; a . I l 4 b r a k r y s u n k i } 3 7 G ą s k ó w K o s z a l i n •> l u ź n e I d o b r y 7 7 7 H. J . E g g e r s “ B a l t i s c h e S t u d i e n " , N . F . , 1959, t a bl . 1 : C 38 G o s t k o w o S ł u p s k c m e n t a r z y s k o g r. 7 2 B i> 9 , 5 2.3 ( z a c h ) 0 , 5 ( z a c h ) z a u t o p s j i • M u z . A r c h . -a i s t . K o s z a l i n , ip w. p o l e w y -n r l d k t . 2 7 3 1 3 9 ft M M g r . 14 0 I M 7 . 5 4 , 0 (z a c h ) 0 , 4 ( z a c h ) ft J w . t n r k a t . 2937 4 0 n T o r u ń »* gr. 1 B M 6 , 5 3,5 1,5 B . Z i e l o n k a " Z e s z y t y N a u k o w e U -n i w e r s y t e t u w T o r u n i u " 1968, A r c h e o l o g i a 1 , Z . 26 , ry s . 2: ę 41 ft tł n g r . 5 A m 7,7 8 , 0 3,5 I b i d e m , ry s . 9; 6 4 2 M ft «1 gr. 9 ? f r a g m e n t . j 2 . 5 1 , 2 z a u t o p s j i Mu z , Ar ch. T o r u ń
ł O 3 4 5 6 7 8 9 io t l 1 2 1 3 43 G o s t k o w o T o r u ń c m e n t a r z y s k o g r . 1 3 A d o b r y 4 , 5 4 , 5 1 , 0 z a u t o p s j i Mu z. A r c h . T o r u ń 44 W 1 » n gr . 1 9 A f r a g m e n t 5 , 6 ( z a c h ) 3 , 8 ( z a c h ) 0 , 5 (z a c h ) n
tt
45 t l H H g r . 23 B d o b r y 7 , 5 7 , 5 3 , 0tt
46 tt tl " gr. ? B f r a g m e n t 7 , 0 ( Z a c h ) 2 , 5 ( z a c h ) 0 ,6 ( z a c h ) tttt
4 7 f i ** n g r. ? A » 4 , 7 5 , 0 ( z a c h ) 2 ,0 a « 4 8 n tt n g r . ? A d o b r y 4 , 3 4 , 4 0 , 5 att
4 9 M • gr. ? A m 5 , 0 4 , 0 1 , 0 n t t 5 0 G r a b o w o S z c z e c i n n gr. ? I f r a g m e n t 1 0 ,0 ( z a c h ) 5 , 5 2 ,0 H . J . E g g e r s D e r r ö m i s c h e I m p o r t i n f r e i e n G e r m a n i e n 1951, s . 10 5 5 1 G r a n o w o E l b l ą g 41 gr. 7 III • » 6 , 5 ( z a c h ) 5 , 0 1,7 " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e * 18 80, t . V, s. 4 3 5 2 G r o n o w o K o s z a l i n n k . 2 2 g. 2 I d o b r y 1 0 , 1 4 , 0 ( z a c h ) 1,5 ( z a c h ) R . W o ł ą g i e w i c z , Z a g a d n i e n i e s t y l u w c z e s n o r z y m s k i e g o w k u l t u r z e w i e l -b a r s k i e j ( w : ) S t u -d i a A r c h a e o l o g i c a P o m e r a n i e » , K o s z a l i n 19 74, s . 143 T a b e l a 3 ( c d53 G r o s s -Z i r k w i t z (b r ak o d p o w i e d n i k a u R e s p o n d a ) 7 7 g r . ? B 7 ? ? 7 B l u m e , o p . e i t . , cz. II , a. 11 2 54 G r z y w n a lO T X v fi c m e n t a r z y s k o gr. 7 I d o b r y 1 0 ,0 7 , 0 2 , 5 z a u t o p s j i M u z . Ar ch . T o r u ń n r i n w , 131 5 55 J a j k o w o T o r u ń 7 l u ź ne B ? ? ? 7 B l u m e , o p . c i t . , c z . Il l s. 11 2 5 6 K a r c i n o K o s z a l i n c m e n t a r z y s k o g r. ? 1 d o b r y 7 y 7 E g g e r * , P e r r ö m i s c h e I m p o r t . . . , s . 106 b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 57 K o w a l k i K o s z a l i n U gr. ? 1 tt 1 0 ,2 7 , 0 3 , 0 I b i d e m , t a bl . I l l : B 5 8 K o n i e w ó S z c z e c i n n l u ź n e A ■ U 4 , 0 5 , 0 2 ,0 O. K u n k e l , P o m m e r i s c h e U r g e s c h i c h t e i n B i l d e r n , 1 9 3 1 , 9 . 3 3 6 59 K r o s n o E l b l ą g n g r. 2 I 7 7 7 7 B l u m e , o p . c i t . , cz. I I , s. 115 b r a k r y s u n k u 6 0 M n M gr . 5 I ? ? 7 7 I b i d e m . A 6 1 M n n gr. 6 I I 7 j 7 ? 1 « A 6 2 ♦ f •• n gr . 1 9 I I 7 ? y 7 A A 6 3 tt H M gr . 29 I I ? 7 7 7 A A 6 4 n M A gr. ? II ? 7 7 7 A A
T a b e l a 3 ( c d . ! z» N> 1 3 4 5 6 . 7 8 9 1 0 n 1 2 1 3 6 $ L e r o b a r k T o r u ń c m e n t a r z y s k o g r. ? I f r a g m e n t 6 , 5 3,5 1 , 5 H . H u s z c z a , “ R o c z n i k M u z e u m w T o r u n i u " 1 9 69 , t . rv-66 L i p n i k i E l b l ą g .. n l u ź n e I ? 7 7 7 B l u m e , op. c i t . / c z . II , s • 11 4 b r a k r y s u n k u 67 « M M «1 I d o b r y ? ? 7 I b i d e m , cz. I , s . 13 4 6 8 n I I n g r. 1 0 X 7 7 7 7 I b i d e m , cz . II, s . 1 1 4 b r a k r y s u n k u 6 9 M a c i e j e w o G d a ń s k ” g r „ 8 7 7 7 7 7 I b i d e m 7 0 M a l b o r k -W i e l f c a r * E l b l ą g H g r . 1 64 I f r a g m e n t 7 7 7 S c h i n d l e r , op . c i t . , r y s . 3 1 : 2. ’ b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 7 1 n •1 g r. 24 5 I I d o b r y 7 7 7 I b i d e m , ry s . 252 n 72 H n •• gr . 53 7 I M • 7 7 ? I b i d e m , ry s . 2 9 3 n 73 1 M ” n gr. 55 4 I f r a g m e n t 7 7 7 I b i d e m , ry s . 56 ł l 74 n I I I I gr . 1 2 0 0 I n 7 7 7 I b i d e m , ry s . 5 3 : 3 m 75 M a r u s z a T o r u ń 7 l u ź n e c 7 7 7 7 B l u m e , o p . c i t . , cz. II, s . 1 1 1 b r a k r y s u n k u Krystyna Nadolska-Horbacz
7 6 M i e c h ę c i n o ' K o s z a l i n c m e n t a r z y s k o l u ź n e D d o b r y 4 , 0 4 , 0 2 , 5 O. D i b b e l t , "E l -b i n g e r J a h r b u c h ” 19 38, 't a b l . X X : a 77 H -tt g r. 1 I b . d o b r y 9 , 5 7 , 0 3 , 0 I b i d e m 7 8 M o d r z e v i n o E l b l ą g ft gr .-- ? I y ? ? 7 B l u m e , o p . c i t . , cz. I I , s . 16 1 b r a k r y s u n k u 79 N i c h t s f e i de (b r ak o d p o w i e d n i k a u R e s p o n d a ) tt O gr . ? B y ? ? ? I b i d e m , s. 112 ft 8 0 O d r y B y d g o s z c z c m e n t a r z y s k o gr. 1 B f r a g m e n t 8 , 0 ( ż a c h ) 1, 5 ( z a c h ) 7 J . K m i e c i ń s k i , O d r y c m e n t a r z y s k o k u r h a n o w e z o k r e s u r z y m s k i e g o , t ó d £ 19 68, t a b l . 1 : c Muz. Ch o j n i ce 8 1 n n ” g r . 8 B " m ? ? 7 I b i d e m , t a bl . I I : c M 82 n N M gr. 2 0 ? N ? ? 7 I b i d e m , t a b l . III: C n 83 H M n gr . 27 B m ? ? 7 I b i d e m , ta bl. III: a ■m 8 4 t< tt (1 gr . 4 9 B f r a g m e n t . ? 2 ,0 ( z a c h ) 0 , 5 ( z a c h ) I b i d e m , ta bl. V : D » 85 Ił n w g r . 59 B n ? ? 7 I b i d e m , t a b l . V : d ** l 8 6 « *t -gr. 97 ■ B ft 7 7 7 Jb i t d ę ft , t a b l I X : e J! 87 ' * t M n gr. 1 03 7 tt 7 3 , 0 ( z a c h ) 1 , 0 ( z a c h ) I b i d e m , t a bl . IX : b «i
1 -> 3 4 5 6 7 8 -9 l o. 1 1 1 2 1 3 8 8 O d r y * B y d g o s z c z c m e n t a r z y s k o g r . H O ? f r a g m e n t 4 , 0 ( • z a c h ) 2, 0 ( z a c h ) I b i d e m , t a b l . X I t c M u z . C h o j n i c e 8 9 W u II gr. 1 14 •> M y ? y I b i d e m , ta bl. X I I : b « 9 0 W II g r . 1 2 3 B n 7 y y I b i d e m , t a b l . X I I I : c n 9 1 t* « H g r. 1 3 0 B n 1 0 , 0 y y I b i d e m , t a b l . XV: b « 9 2 n n fi g r . 168 A u 3,5 ( z a c h ) 3, 5 ( z a c h ) l.o z a u t o p s j i Ka t. A r c h . U Ł n r inw. 9 6 0 / 7 3 9 3 n n " gr. 2 1 6 O H ? 2 , 5 ( z a c h ) o,7 ( z a c h ) * • 94 n H « g r. 237 B fl y y y M W 95 O l i w a -P o -l a nk i O d a ń s k n g r. 1 A d o b r y y 7 ? S c h i n d l e r , op. ci t. , t a b l . 1 : 4 • b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 96 O s s ó wk i G d a ń s k " gr. ? A ? y y ? B l u m e , o p . ci t . cz . I I , s . 1 1 1 b r e d : r y s u n k u 9 7 « « n l u ź n e A y y y ? « It 9 8 " 1* «1 z o k o l i c g r o b u I y y y O I b i d e m , s. 1 1 3 M T a b e l a 3 ( c d . ) Krystyna Nadolaka-Horbacz
9 9 O s s ó w k i G d a ń s k c m e n t a r z y s k o z o k o l i c g r o b u I ? 7 ? 7 Ib id e m , s . 1 1 3 b r a k r y s u n k u 1 0 0 P i e l g r z y -m o w o O l s z t y n k u r h a n 3 B j ? ? ? D. B o h n s a c k , ' N a c h r i c h t e n b l a t t f ü r D e u t c h e V o r z e i t " 1 9 3 9 1 0 1 P i e ń k o w o S ł u p s k M 9 r - 7 D d o b r y 8 , 0 6,0 i. a D. v o n K l e i s t , D i e urges cb ich tl ich en F und e des K re is es S ch la w e 1 0 2 tł N n gr. 1 4 A ? y ■7 ? B l u m e , op. c i t . , cz . II , s. 111 b r a k r y s u n k u 10 3 P i e r z c h a ły E l b l ą g H gr. 4 9 A 7 7 7 ? tt M 10 4 P o d w i e s k T o r u ń łł gr. 3 7 f r a g m e n t y 7 ? J. J a n i k o w s k i , " R o c z n i k M u z e u m v T o r u n i u " 19 73, t . V 1 0 5 P o ł o w i t e O l s z t y n gr. 4 X d o b r y 7 7 7 H . J . E g g e r s , " J a h r b u c h d e s R ö m i s c h -G e r m a n i s c h e n Z e n -t r a l m u s e u m s M a i n z " 19 64, t a b l . 1 2 -1 9 b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 1 0 6 . W H II g r. 8 A ? 7 7 I b i d e m n 107 n W f! gr . lo I ■ « y 7 7 n w 1 0 8 n ff " g r . 1 2 I M y 7 7 n 109 " " g r . 1 4 B n 7 7 7 fl w H O M M " gr . 1 5
C
u g ? 7 M1
■
T a b e l a 3 (c d.) ł-2 3 4 5 6 7 8 9 lo n 1 2 1 3 m P o ł o w i t e O l s z t y n c m e n t a r z y s k o gr. 1 7 y f r a g m e n t ? y 7 Ibi d em . b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 1 1 2 " •• tł gr. 2 0 . 1 " ? 7 y n n 11 3 “ It n g r. 2 1 i d o b r y y ? y fl a. 1 1 4 «« M n g r. 2 3 D -n y y y (« n 1 3 5 M n H g r . ' 2 4 I
rt
y 7 ? . n n 1 1 6 n " n g r. 25 A w 7 7 y K « 1 1 7 " n gr. 2 7 i n 7 y y H 118 P o m y s k M a ł y S ł u p s k n g r. 7 A f r a g m e n t 7 y y O. K u n k e l " B a l t i s c h e S t u d i e n ” , N. F . , 1935, s . 401 11 9 P r u s z c z G d a ń s k i G d a n s k K gr. 1 III b . d o b r y y y y F. G l o m b o w s k i , " B l ä t t e r f ü r D e u t c h e V o r g e s c h i c h t e " 1926, s . 2 2 -2 3 ; b r a k s k a l i p r z y r y s u n k u 1 2 0 *» G d a ń s k •1 g r. 3 D d o b r y y y y S c h i n d l e r , o p . d t . r y s . 60: 1 3 n 1 2 1 • 1 " H grs 4 I b . d o b r y 7 y 7 I b i d e m , ry s . 48 : 2 II 1 2 2 rt R M g r. 5 I d o b r y y y y M N1 2 3 H G d a ń s k c m e n t a g r . 6 . 1 d o b r y . 7 7 7 R . S c h i n d l e r " G o t -ft r z y s k o h i s k a n d z a " 1 9 3 9 , r y s . 2 6 ! 1 1 2 4 ' «1 n n g r . 7 I b . d o b r y 7 7 7 S c h i n d l e r , J? i e B e -s i e d l u n g s g e s c h i c h -t e . . . , r y s , 2 6 : i m 1 2 5 ft ■ł l tt g r . 8 I I I 7 7 7 7 G l o m b o w s k i , o p . c i t . b r a k r y s u n k u 1 2 6 P r u s z c z n n g r . 2 0 6 A d o b r y 7 . 0 4 , 5 1 , 5 z a u t o p s j i M u z . G d a ń s k i A r c h . Ü O ) G d a ń s k 1 2 7 «f « H g r . 2 0 7 A b . d o b r y 7 . 0 5 * 0 2 , 5 M W 1 2 8 ■ n ł l g r . 2 1 1 A f r a g m e n t 5 r 5 5 , 0 2 , 0 M . H 1 2 9 t » H n g r . 2 1 3 I b . d o b r y 7 , 3 6 , 5 4 , 0 « * « 1 3 0 N " “ g r . 2 1 4 B d o b r y . 7 . 0 4 , 5 2 , 0 W ’ 1 3 1 R e d ł o K o s z a l i n ft 7 1 ' m 6 , 5 4 . 5 2 , 5 • M u z . N a r ó d . S z c z e c i n 1 3 2 R ę b u s z G o r z ó w n g r . ? 7 ? 7 O 7 B l u m e , d p . c i t . , W l k p . c z . I I , s . 1 7 1 1 3 3 R o s c i ę -K o s z a l i n II 7 I d e b r y 7 ? 7 B . J . E g g e r s , b r a k c i n o -B a l t i s c h e S t u s k a l i d i e n , N . . F . , p r z y i 9 5 9 , t a b l . I I : c r y s u n k u 1 3 4 m n n g r . ? 1 1 7 7 7 7 S . T h o m a s , “A r -b r a k b e i t s -u n d F o r r y s u n * s c h u n g s b e r i c h t e k u
Ta bel a 3 (cd .) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 i o u 1 2 1 3 z u r S ä c h s i s c h e n B o d e n d e n k m a l p f l e g e " 1 9 60 , t . 8 , s . 1 8 5 ( n r kat. 3 5 ] 13 5 R u d z i e n i ce O l s z t y n 7 g r. ? I ? ? 7 7 I b i d e m , s . 1 7 0 b r a k r y s u n k u 13 6 R y t e l B y d g o s z c z g r. ? B 7 7 7 7 B l u m e , o p . c i t . , cz. I I , s . 112 *» 137 R z ę c z k o w o T o r u ń 7 7 I b . d o b r y 8,5 5 , 5 2 , 5 z a u t o p s j i M u z . A r c h . T o r u ń 13 8 S k r o b o -t o w o K o s z a l i n c m e n t a r z y s k o g r. ? D f r a g m e n t ? 7 7 »» Muz. Na r ó d . S z c z e c i n 139 W ę s i o r y G d a ń s k M g r . 7 3 A d o b r y 3,5 2 , 0 1, 5 J . K m i e c i ń s k i , M . B l o m b e r g o w a , K. W a l e n t a , C m e n t a r z y s k o k a r h a a o w e № tf ęs i o r a c h , Ł ó d ź 19 66, t a b l . X L IV : 1 1 140 II m g r. 7 4 7 f r a g m e n t 7 7 7 n 1 4 1 Z w i e r z e w o O l s z t y n i* gr. 1 4 A ? 7 ? 7 B l u m e , o p . c i t cz . II , 3 . 1 1 1 b r a k r y s u n k u
142 Z w i e r z e w o O l s z t y n c m e n t a r z y s k o gr . 1 7 B d o b r y ? ? 7 I b i d e m , cz. I , r y s . 1 3 3 -1 4 3 H II ' • gr. 2 6 B ? ? 7 ? I b i d e m , cz. 1 1 , s. 1 1 2 b r a k r y s u n ku " 1 4 4 ft N *» ■ g r . 5 8 B 7 ? 7 7 «• N 145 m « m gr . 7 0 B 7 ? 7 7 N *» 146 n M m gr. 76 A ? 7 ? 7 I b i d e m , a . 1 1 1 H 147 m » m gr. 8 8 ï d o b r y 7 y 7 A . B e z z e n b e r g e r , " P r u à s i e " 1904, r y s . 8 9 b ) P e n s e t y ŁP -M i e j s c o w o i é P o w i a t R o d z a j s t a n o w i s k a B l i ż s z a l o k a l i z a c j a S t a n z a c h o w a n i a Ź r ó d ł o i n f o r m a c j i o z a b y t k u M i e j s c e p r z e c h o w y w a n i a U w a g i X ' 2 '. * 3 ' " 4 5 6 7 8 ~ ~9 148 B r o n n o E l b l ą g c m e n t a r z y s k o ? 7 B l u m e , op. c i t . , c z . 1 , s . 1 1 5 1 4 9 C i s e w i e B y d g o s z c z M 3 3 I b i d e m , a . 1 1 4 b r ą z o w a b r a k r y s u n k u 1 5 0 E l b l ą g l o c o « l u ź n e d o b r y " Z e i t s c h r i f t f ü r E t h n o l o g i e " 1 8 8 0 , ta bl. 4 : I O p e n s e t a z a o p a t r z o n a w k ó ł k o d o z a w i e s z a n i a z f r a g m e n t e m i n n e g o p r z e d m i o t u t o a l e t o w e g o
