Styl życia młodzieży licealnej na przykładzie II LO w Katowicach i I LO w Siemianowicach Śląskich

Dominika Błasiak

Styl życia młodzieży licealnej na

przykładzie II LO w Katowicach i I

LO w Siemianowicach Śląskich

Chowanna 1, 121-134

2000

Wydawnictwo _{R. XLII1 T. 1} „Chowanna” Uniwersytetu

Śląskiego

Katowice 2000 _{(LIV) (14)} s. 121—134

D o m in ik a BŁASIAK

S ty l życia m ło d z ie ż y lic e a ln e j

na p rz y k ła d z ie II LO w K a t o w ic a c h

i I LO w S ie m ia n o w ic a c h Ś ląs k ic h

W p ro w a d ze n ie

Jednym z pierwszych polskich socjologów, który dokonał całościowej an a­ lizy przem ian kulturow ych wśród młodzieży w Polsce, jest R. D y o n i z i a k (1965). P raca zbiorow a pod jego redakcją stanowi próbę ukazania niektó­ rych ważniejszych wyników badań nad m łodzieżą, przeprow adzonych w la­ tach sześćdziesiątych w różnych regionach Polski. Prócz artykułu R. D y o n i ­ z i a k a (1965, s. 54), wskazującego na niektóre cechy młodzieżowej p o dkul­ tury, istotne dla problem atyki stylu życia młodzieży licealnej będą także te wyniki badań, które opublikow ali Z. B a u m a n (1965, s. 25), B. O l s z e w - s k a - D y o n i z i a k (1965, s. 134), J. M i k u ł o w s k i - P o m o r s k i (1965, s. 158) i M . T r a w i ń s k a (1965, s. 187). Aspiracje życiowe młodzieży pocho­ dzącej z różnych środowisk, problem przystosow ania m łodzieży do współczes­ nej epoki, w yobrażenia zawodowe absolwentów szkół średnich czy u p o d o b a ­ nia plastyczne młodzieży — oto niektóre z zagadnień będących treścią tego opracow ania. W arto również sięgnąć do opisu podkultury młodzieży licealnej (m aturzystów ), jakiego do konał R. D yoniziak w pracy Młodzieżowa podkul­ tura (1965). Aby uchwycić istotne różnice kulturow e właściwe młodzieży, au to r badał ją na tle wartości, norm i wzorów reprezentowanych przez studentów i ludzi dorosłych.

T a k ja k młodzież reprezentuje różne style życia, ta k też pozostałe kategorie ludności nie są pod tym względem jednorodne. M . Czerwiński uważa, że we współczesnym społeczeństwie nie m a tylko jednego stylu życia (1978, s. 9). Proces tw orzenia się stylu życia jest procesem nadaw ania form y różnym rodzajom aktywności oraz budowaniem stosunków między nimi.

Styl życia — zagadnienia definicyjne

Istnieje wiele definicji pojęcia „styl życia” . D o tych, które dość szeroko a jednocześnie precyzyjnie odd ają tę problem atykę, należą definiq'e Z. T y s z- k i (1971, s. 105) i A. S i c i ń s k i e g o (1976, s. 15). Zagadnienie stylu życia wiąże się z pokrew nym i m u dziedzinam i, takim i jak: tryb i poziom życia, sposób i jakość życia. T ryb życia to określony rodzaj działalności ludzi, uzew nętrzniania się ich bytow ania. Poziom życia n ato m iast to m oż­ liwości ekonom iczne jednostki lub grupy społecznej, uzyskanie określonej ilości d ó b r i usług. Poziom życia m a wpływ n a realizowany przez jednostkę styl życia. Z kolei sposób życia to całokształt ludzkich zachow ań, który obejmuje zachow ania w pełni zdeterm inowane, oraz wymuszone. B adania stylu życia koncentrują się głównie n a znam iennych dla danego podm iotu działaniach podejm ow anych z wyboru. Przy czym badaczy stylu życia in­ teresują przede wszystkim zróżnicow ania występujące w ram ach danej zbio­ rowości. Jakość życia rozum iem y jak o wzajemne pow iązania dwóch aspek­ tów egzystenqi ludzkiej — możliwości pełni rozw oju jednostki ludzkiej oraz zadow olenia życiowego. Problem atyka stylu życia obejmuje zasób czasu, pracę, kon su m p q ç d ó b r m aterialnych, aktyw ność kulturalną, intelektualną, zachow ania rekreacyjne, stosunek do wartości, uczestnictwo w życiu spo­ łecznym i religijnym, systemy wartości oraz sam oidentyfikację jednostek. D la problem atyki stylu życia kluczowe znaczenie m a pojęcie wzorów społecz­ nych. W zór społeczny m ożna zdefiniować jak o trwałe, regularne zachow ania, cechujące określone zbiorowości ludzkie. W zory społeczne m ożna podzielić na dwie grupy: wzory uznaw ane (idealne i pożądane w danej zbiorowości) oraz praktykow ane, rzeczywiście występujące.

Z akładając, że styl życia to nie tylko poszczególne działania, ale rów ­ nież ich m otywacje, m ożemy włączyć do stylu życia danej jednostki wartości jak o czynniki twórcze. Istnieje wiele definiq’i pojęcia „w artość” . W defini- q a c h stosow anych w n aukach społecznych wartości pojm uje się relatywnie, tzn. za w artość uznaje się to, co jest wartościowe dla danego człowieka. W arto tutaj przytoczyć definicję H an ny Ś w i d y (1979, s. 18). Term in „w artość” m oże funkcjonow ać w naukach społecznych w trzech różnych

Styl żyda młodzieży licealnej... 123

znaczeniach ( Ś w i d a , 1979, s. 48). W tym sensie wartości m o żn a odnaleźć w ludzkich postaw ach, procesach m otyw acyjnych czy w osobowości. A ndrea F o l k i e r s k a (1979, s. 95) wyróżniła 9 tzw. typów „czystych” , k tó re zawie­ rają wartości i ich wszystkie możliwe manifestacje. D o nich należą: wartości intelektualne, estetyczne, socjocentryczne, allocentryczne, prestiżowe, m aterial­ ne, przyjemnościowe, em ocjonalne oraz perfekcjonistyczne. D o tej klasyfikacji dodałabym jeszcze wartości religijne.

Styl życia sprzężony jest z J a k o ś c ią życia”, a także z nadrzędnym i w ar­ tościam i i celami akceptowanym i przez grupę i jednostki. Pow iązania te m ożna przedstaw ić graficznie.

Styl życia

W artości nadrzędne Jakość życia

Pow iązania te sprow adzają się do zależności naszych zachow ań od do stęp ­ nych nam środków do zaspokojenia potrzeb (związanych z jakością życia). Reprezentow any przez nas styl życia m oże się przyczyniać do w zrostu jakości życia lub jej spadku. Zm iany wartości nadrzędnych pociągają za sobą zmiany stylu życia.

M e to d a i organizacja badań

B adania przeprow adziłam n a wiosnę 1997 ro k u n a próbie 102 uczniów uczęszczających do dwóch liceów ogólnokształcących: w K atow icach i w Sie­ m ianow icach Śląskich. D o badań wybrałam po jednej klasie pierwszej i jednej m aturalnej z każdego liceum, w sumie cztery klasy. B adania przeprow adziłam za pom ocą techniki ankiety audytoryjnej, w sali szkolnej, podczas oddanej mi do dyspozycji godziny lekcyjnej. Z pow odu rozległości problem atyki b a d an ia­ mi objęłam tylko niektóre elementy stylu życia młodzieży. Poniżej przed­ stawiam wyniki tych badań.

S p ra w o zd an ie z badań

Plany związane z przyszłością. Uczniowie klas pierwszych, podobnie jak m aturzyści, zam ierzają w przyszłości studiować. Uzyskałam odpow iednio 96%

i 100% odpowiedzi twierdzących. Największą popularnością wśród kierunków studiów cieszy się ekonom ia, m edycyna, inform atyka (wyniki zawyżone w klasie o profilu inform atycznym ), filologia angielska (wyniki zawyżone w klasie z poszerzonym program em języka angielskiego), wychowanie fizyczne, praw o i adm inistracja oraz politechniczny kierunek — m arketing i za­ rządzanie.

Aspiracje i cele życiowe. Twierdzi się często, że aspiracje są w dużym stopniu wyznaczone przez rodzinę i panujące w niej w arunki życia. R o ­ dzina stanow i podstaw ow ą grupę form ułującą pewne norm y postępow ania i tw orzącą hierarchię wartości. O braz tej hierarchii i treść norm y zależą od przynależności i identyfikacji religijnej, wykształcenia rodziców, statusu spo­ łecznego członków rodziny, pochodzenia i tradycji rodzinnych, klim atu wychowawczego oraz w arunków m aterialnych rodziny. W badaniach p y ta­ łam o treść asp ira q i m oich respondentów . O trzym ane odpowiedzi p o g ru ­ powałam w trzy kategorie. Pierwsza z nich zawierała odpowiedzi reprezen­ tujące aspiracje, które nazwałam „tradycyjnym i” (typowymi dla młodzieży uczącej się w liceum ogólnokształcącym); dla tej grupy młodzieży ważne było zdobycie odpowiedniego poziom u wykształcenia n a studiach wyższych oraz założenie rodziny. O to ciekawsze przykłady takich wypowiedzi:

Chcę być zadow olona z wykonywanej pracy, czyli bycia lekarzem, chciałabym stworzyć ciepły dom i mieć wspaniałą, dużą rodzinę (planuję czworo dzieci), a przy tym wszystkim nie być „k u rą d om ow ą”, tylko wybitnym specjalistą.

W przyszłości, po skończeniu studiów, chciałbym znaleźć d o b rą pracę, założyć rodzinę i mieć grom adkę dzieci.

Chcę mieć w spaniałą rodzinę, ciekawe życie oraz założyć w przyszło­ ści swój własny pakiet cyfrowej telewizji płatnej i kodowanej.

D o drugiej kategorii zaliczyłam odpowiedzi respondentów aspirujących do osiągnięcia wykształcenia, odpowiednich kwalifikacji i sukcesu zawodowego, a więc do wartości prestiżowych, intelektualnych i perfekcjonistycznych. W odróżnieniu od poprzedniej grupy, ci uczniowie nie wspom inali o rodzinie lub stawiali życie zawodowe n a pierwszym miejscu. O to przykładowe w ypo­ wiedzi:

Myślę, że pragnę osiągnąć w życiu wysokie cele; m ieć prywatny zakład, dużo pieniędzy. Myślę, że kobieta pow inna być niezależna (np. od m ęża), m im o iż jest po ślubie.

Styl życia młodzieży licealnej.., 125

Chciałabym być „kim ś”, ale jeszcze do końca nie jestem pew na kim ; m ieć d o b rą pracę, k tó ra daw ałaby sytysfakcję (o życiu rodzinnym nie myślę).

Chciałabym wiele osiągnąć w dziedzinie m uzyki, być dobrym pedago­ giem, profesjonalistą. Chciałabym być ja k najbardziej aktyw na w swojej pracy, a to wyklucza życie rodzinne i towarzyskie.

Jestem typem karierowicza, dlatego n a pewno będę dążyć d o zrealizo­ w ania siebie w pracy — związanej ja k najbardziej ze studiam i — w której będę najlepsza (pobożne życzenia!), i z której m am nadzieję czerpać korzyści. Oczywiście, chcę mieć rodzinę — ale wiem z doświadczenia, że m ogę poświęcić się tylko jednej rzeczy.

D o trzeciej grupy zaliczyłam te odpowiedzi, które tru d n o jednoznacz­ nie określić. Część z nich dotyczyła aspiraq'i związanych z w artościam i allo- centrycznymi, częć wartości przyjemnościowych. O to przykłady takich wypo­ wiedzi:

Chciałabym być kimś ważnym, ale nie skąpym , m oim m arzeniem jest pom agać ludziom biednym i z tego byłabym dum na.

Robić to, co najbardziej lubię, tzn. aby m oja praca nie przeszkadzała mi w zainteresowaniach, podróżow ać i zwiedzać kraje egzotyczne, zmieniać klim at.

Chciałabym założyć hotel dla zwierząt, dobrze prosperujący i dbający o zwierzęta, a przy nim schroniska dla bezdomnych zwierząt, zapew­ niające im godne życie.

D okonując ilościowej analizy, m ożna stwierdzić, że chłopcy i dziewczęta prawie dw ukrotnie częściej wybierali pierwszy typ aspiracji, tzn. posiadanie interesującej pracy zawodowej i rodziny, niż drugi typ aspiracji, dotyczący tylko samej pracy zawodowej. Jak o cel życiowy licealiści n a pierwszym miejscu stawiali życie rodzinne, n a drugim — zdobycie wiedzy, wykształcenia, na trzecim miejscu — pasjonującą pracę zawodową. W pytaniu zam kniętym z prekategoryzow anym i odpowiedziami, odnoszącym i się do celów życiowych, najrzadziej w ybierano działalność polityczną, kierowanie innymi ludźmi oraz wysokie stanow isko.

Autorytety. N egatyw na postaw a wobec działalności politycznej ujaw nia się w kwestii uznaw ania współczesnych autorytetów . W swoim kwestionariuszu pytałam nie tylko o autorytety, ale również o ich przeciwieństwo, tzn. o osoby, które dla m łodych ludzi nie są wzoram i do naśladow ania, z którym i zdecydo­

wanie się nie identyfikują. Antywzorcam i dla młodzieży są przede w s z y s t k i m

politycy (86% odpowiedzi).

W ypowiedzi licealistów nie dotyczyły konkretnych polityków , ale „wiecznie kłócących się polityków ”, „przywódców krajów , k tó re prow adzą w ojny”, „polityków , którzy się obijają”, „tych polityków , którzy opow iadają się przeciw życiu”, „polityków , którzy walczą jedynie o władzę i pieniądze”, „większości polityków rasistów ” lub też polityków różnych ugrupow ań polity­ cznych. Spośród tych ostatnich respondenci najczęściej wymieniali: Lecha Wałęsę, A leksandra Kwaśniewskiego, Janusza K orw ina-M ikkego, Łukaszen­ kę i Żyrinowskiego. T rochę mniej niż dwie trzecie ankietow anych potrafiło wymienić osobę godną naśladow ania, czyli autorytet, n ato m iast 39% respon­ dentów nie widziało takiej osoby we współczesnym świecie; najmniej a u to ­ rytetów wymieniła klasa czw arta liceum katowickiego. Licealiści za swój wzorzec najczęściej uznawali: J a n a Paw ła II, działacza społecznego — Jerzego Owsiaka, własnych rodziców, znanych sportowców , takich ja k np. R en ata M auer, M arek K am iński, psychologa W andę Półtaw ską oraz m uzyków grup młodzieżowych, np. Kasię K ow alską.

W artości. Z autorytetam i zwykle wiążą się systemy wartości. Jednostki, które w zorują się n a swym autorytecie, zwykle przyjm ują w artości czy też postaw y przez nie reprezentowane za swoje. W artości najczęściej wybierane to: m iłość, przyjaźń i rodzina (stanowiły odpowiednio 46% , 30% i 26% wybo­ rów). D rugie miejsce zajęły: p raca (19% ), szczerość (12% ) i szacunek (12%). W ażne dla młodzieży były również: uczciwość, stabilizacja finansow a, pienią­ dze, wykształcenie i wiedza, godność, wiara, wyrozumiałość, sukces zawodowy i spełnienie własnych ambicji.

Jeśliby wziąć po d uwagę typy wartości wymienione przez H. Świdę, to wartości, które wyróżnili ankietow ani, m ożna poklasyfikow ać w grupy. Zatem miłość, przyjaźń, szacunek, szczerość, uczciwość, godność, wyrozumiałość i wiarę zaliczymy do typu wartości allocentrycznych, em ocjonalnych i — choć w mniejszym stopniu — religijnych. Dalsze miejsce, w hierarchii m oich respondentów , przynależy wartościom prestiżowym i m aterialnym (stabilizacja finansow a, sukces zawodowy, spełnienie własnych ambicji) oraz wartościom intelektualnym (wykształcenie i wiedza).

W yobrażenia dotyczące pracy zawodowej. M łodzież postrzega swą przyszłą pracę zarobkow ą trojako. Po pierwsze, p raca pow inna zaspokajać potrzebę samorealizacji i am b iq e zawodowe. Praca pow inna być przyjem nością, p o d o b ­ nie ja k nawiązywane w czasie jej trw ania k o n tak ty międzyludzkie. O to przykłady wypowiedzi ankietowanych:

Głównie wiąże się ona z zarabianiem pieniędzy, ale uw ażam , że pow inna o n a być przyjemnością, a nie przym usem. K ażdy, k to wybiera

Styl żyda młodzieży licealnej... 127

pracę, pow inien kierow ać się swoimi zainteresow aniam i, a nie chęcią zdobycia ja k największego m ajątku.

Jest to sposób n a zapewnienie sobie wysokiego statusu społecznego oraz zapewnienie sobie i swojej rodzinie życia n a poziom ie. W pracy m ożna spełnić swoje aspiracje i am biqe.

Praca to środek do osiągnięcia satysfakcji i pewnej stabilizacji ży­ ciowej. M yślę jedn ak , że m usi m nie zajmować, być wyzwaniem i daw ać poczucie zadow olenia z robienia czegoś pożytecznego. Chciałabym być kimś, o kim inni m ów ią, że wykonuje swoją pracę dobrze, z chęcią i inicjatywą.

Po drugie, p raca jest również, zdaniem badanych, pewnego rodzaju „złem koniecznym ” , przymusem i ciężkim obowiązkiem. Praca m a być lekarstwem na nudę i sposobem organizow ania czasu. O to przykłady takich wypowiedzi:

Praca jest czymś ciężkim, potrzebnym , zmienia styl życia. Pracę odbieram jak o coś oczywistego, co zastępuje nam na późniejszym etapie szkołę.

Jest dla m nie czymś potrzebnym , przym usowym , b o bez pracy nie m a pieniędzy, a bez pieniędzy wiadom o...

O statnia grupa respondentów za podstaw ow ą fu n k q ę pracy uznaje zdoby­ wanie pieniędzy na swoje utrzym anie i utrzym anie rodziny. Cecham i p o żąd a­ nymi przyszłej pracy zawodowej są: satysfakcja z wykonywanego zajęcia, wysokie zarobki i dobre relaq'e między przełożonym i a podw ładnym i.

Identyfikacja religijna, potrzeby związane z działalnością społeczną. Spośród 102 respondentów wszyscy, z wyjątkiem trzech osób, określili się ja k o osoby wierzące. Najwięcej z nich (79 osób) m odli się i uczestniczy we m szach świę­ tych (73 osoby). W rekolekcjach brało udział 41 osób (co stanowi 18% wyborów). Szesnastu respondentów (na 102 ankietow anych) przyznało, że broni wartości chrześcijańskich w dyskusjach. T ylko trzy osoby słuchają katolickich stacji radiowych. Jeśli chodzi o aktyw ność społeczną, 31% an ­ kietowanych przyznało, że „raczej” odczuwa potrzebę takiej działalności. W ypowiedzi licealistów uznające działalność społeczną za zdecydowanie p o ­ trzebną stanowiły 10% głosów, za zdecydowanie niepotrzebną — 7% . M łodzi ludzie pom agają starszym osobom , np. w autobusie, odwiedzają sam otnych w szpitalu, a także organizują imprezy dla dzieci w świetlicach osiedlowych. Pom agają zbierać pieniądze podczas akcji charytatyw nych, n a dom y dziecka, uczestniczą w im prezach, ja k np. „Sprzątanie św iata” . Często pom agają w szkole, organizują dyskoteki, konkursy i dyskusje. O prócz tego działają we własnych parafiach, gdy zachodzi tak a potrzeba.

Przejawianie się postaw i wartości młodzieży m o żn a obserw ować na podstaw ie konkretnych zachow ań w życiu codziennym, określonych preferen­ cji czy sposobów spędzania czasu wolnego. D o takich zachow ań zaliczy­ łam: spędzanie dni wolnych od nauki, wakacji, preferow anie czytelnictwa czasopism i literatury, uczestnictwo w rozryw kach kulturalnych, aktyw ność n a polu religijnym, rodzaj zainteresowań oraz zachow ania z pogranicza patologii społecznej — picie alkoholu, palenie papierosów , używanie n a r­ kotyków.

Czas wolny, uczestnictwo w kulturze. Zainteresowania. M łodzież najchęt­ niej spędza czas wolny w towarzystwie rówieśników (74% ankietow anych), w gronie rodziny najbardziej lubi przebywać 14% respondentów , sam otnie lub tylko ze swoją sym patią — po 7% respondentów .

Najczęściej natom iast wolny czas młodzież spędza z rówieśnikami (prawie połow a badanych), w gronie rodziny — 29% respondentów , czyli 15% więcej, niż w ynikałoby to z ich chęci. Ze swoją sym patią w wolnych chwilach przebywa 15% badanych, sam otnie zaś — 8% licealistów.

T a b e l a 1 Preferowane i realizowane sposoby spędzania wolnego czasu przez młodzież

Pytanie ankietowe Sposób spędzania czasu

z rówieśnikami z rodziną z sympatią samotnie Z kim najchętniej spędzasz czas

wolny? 74% 14% 7% 7%

Z kim najczęściej spędzasz czas

wolny? 48% 29% 15% 8%

J a k wykazały badania, licealiści najbardziej cenią „sp o tk an ia z k u ltu rą ” : kino, teatr, koncert muzyczny, wystawy plastyczne oraz spotkania i rozm owy z rówieśnikami, które młodzież nazywa „im prezam i” . W śród 102 badanych tylko 11 osób nie uczestniczyło w „im prezach” . Ci respondenci natom iast, którzy lubią tego typu spotkania dzielili się n a takich, co chodzą n a pry­ watki, kiedy tylko nadarzy się okazja (stanowili oni 38% badanych), i tych, którzy bywają tam tylko w niektóre weekendy (47%). Inne m odele spędzania czasu wolnego, w ybrane przez m łodych ludzi, to: upraw ianie sportu, wyjazd w góry i bierny odpoczynek w dom u. M łodzież lubi także czytać, oglądać telewizję, chodzić n a mecze piłki nożnej oraz pracow ać z kom puterem . Spośród różnych form aktywności artystycznej młodzież najczęściej zajm o­ wała się m uzyką — śpiewem, a także grą n a instrum entach. O prócz tego wielu m łodych ludzi interesuje taniec i fotografow anie. Najm niej responden­ tów (czy też respondentek) interesow ało się robótkam i ręcznymi o raz recy­ tacją i aktyw nością teatralną.

Styl żyda młodzieży licealnej... 129

N a m oje pytanie: „Czy w ciągu ostatniego m iesiąca byłeś w teatrze, na koncercie m uzyki poważnej, na operze, n a wystawie?” , uzyskałam odpowiedź negatyw ną od 27% respondentów , którzy nie uczestniczyli w żadnej wym ienio­ nej form ie aktyw ności kulturalnej. Spośród pozostałych 73% najwięcej b a d a ­ nych licealistów, bo 34,5% , było w teatrze i n a wystawie. W koncertach m uzyki poważnej brało udział 25% ankietow anych, natom iast n a operze, w miesiącu poprzedzającym badania, było 5% respondentów .

Co jest przedm iotem zainteresowań współczesnej młodzieży? Najczęściej licealiści interesowali się m uzyką i sportem . T akie hobby określiłam m ia­ nem zainteresow ań ogólnych i przeciętnych. D o ciekawszych hobby, które reprezentow ała b ad an a przeze mnie młodzież, zaliczyłam grę n a instrum en­ cie, zajm owanie się elektroniką, kom puterem , tańcem współczesnym, rysun­ kiem i m alarstw em , szkolenie psów, hodowlę kwiatów doniczkow ych, p o ­ siadanie własnego laboratorium dom owego, zainteresowanie ptakam i, k u l­ tu rą innych narodów , polityką, a także pasjonow anie się rajdam i sam o­ chodowym i, m odelarstw o, zbieranie starych fotografii, pocztów ek i znaczków. Jedynie sześciu respondentów przyznało się do braku jakichkolw iek zainte­ resowań.

Czytelnictwo książek. Telewizja i prasa. Ogólnie rzecz biorąc, młodzież lubi czytać. W śród badanych 87% przyznaje, że lubi czytać książki, 13% — nie lubi. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że istnieją dwie grupy skupiające najwięcej ankietow anych — tych, którzy czytają książki bardzo często, w każdej wolnej chwili, codziennie, oraz tych, którzy czytają nieregularnie, podczas ferii, wakacji, niezbyt często. Obydwie grupy lubią czytać, z tym, że pierwsi to grupa „pasjonatów ” , druga grupa to „um iarkow ani czytelnicy” .

Licealiści najbardziej cenią książki przygodow e (najwięcej wyborów). Uczniowie klas pierwszych wybierają rom anse, książki o miłości (liceum w Siemianowicach) oraz fantastyczne, historyczne i krym inały (liceum w K a ­ towicach). M aturzyści czytają literaturę piękną, książki historyczne, b io ­ graficzne, obyczajowe i psychologiczne. D o najbardziej łubianych przez młodzież polskich autorów należą: M . M usierowicz, K . Siesicka, J. Chmielew­ ska, H. Sienkiewicz i A. K am iński. Z pisarzy zagranicznych najczęściej by­ li wybierani: W. W harton, J. C arroll, M . Quist, D . Steel i L. M . M ontgom ery. Licealiści znacznie mniej znają nazwisk artystów sztuk pięknych: m alarzy, rzeźbiarzy, grafików. T ylko jeden uczeń klasy pierwszej liceum siemianowic­ kiego wymienił nazwisko m alarza (Vincenta van G ogha). Pow ażne braki w znajom ości tego rodzaju sztuki są szczególnie widoczne, gdy porów nam y tę wiedzę z orientacją młodzieży w dziedzinie filmu (młodzież wymieniła 8 nazwisk reżyserów) i m uzyki (13 nazwisk muzyków).

K olejnym zagadnieniem jest oglądanie telewizji. Z pow odu b rak u czasu, szczególnie m am tu na myśli klasy m aturalne, młodzież selekcjonuje p ro ­ gramy telewizyjne. Jednakże 15% badanych przyznało, że ogląda telewizję

, j a k leci”. O glądaniu telewizji licealiści poświęcają przeciętnie godzinę dziennie w tygodniu; w soboty i niedziele ten czas wydłuża się do 3 godzin.

P onad połow a ankietow anych, bo 60% , czyta codzienną prasę; reszta licealistów nie czyta ze względu na b rak zainteresow ania polityką oraz brak czasu. Pow odem , dla którego licealiści nie kupują gazet codziennych, jest także możliwość uzyskania wiadomości o świecie z innych źródeł — w tym w ypadku z telewizji. Najczęściej czytanym dziennikiem przez m łodzież licealną jest „G azeta W yborcza”, k tó ra uzyskała 44% wyborów. N a drugim miejscu plasuje się „D ziennik Z achodni” (33% wyborów), a na trzecim — „T rybuna Śląska” (17% ). O prócz tych gazet respondenci czytają „R zeczpospolitą” , „Super Express”, „Życie” i „S p ort” .

Więcej młodzieży sięga po czasopism a ilustrow ane — 91% uczniów przy­ znało, że czyta tego typu pisma. Średnio przypadają 3 tytuły n a jednego ucznia. Jeśli chodzi o rodzaj czasopism, to dają się zauważyć różnice pom ię­ dzy poszczególnymi klasam i i szkołami. Uczniowie klasy pierwszej liceum siemianowickiego najchętniej sięgają po najbardziej kontrow ersyjne perio­ dyki młodzieżowe. Połow a klasy czyta „B ravo”, „Bravo G irl” i „P o p co rn ” . W klasie m aturalnej tego liceum młodzież najczęściej czyta czasopism a kobiece. Najwięcej wyborów zdobyła „C laudia”, „ N aj” i „Dziewczyna” . „B ravo” czytała tylko jed n a osoba. Prócz tego uczniowie tej klasy sięgają po „Elle”, „F ocus” i „Twój Styl” . Ja k widać, 15 i 16-latki wolą gazety dla n a ­ stolatków , związane z pop-kulturą młodzieżową, 18 i 19-latki sięgają już po gazety czytane przez rodziców. W pierwszej klasie liceum katowickiego (jedynej z niewielką przewagą liczebną chłopców) czytane są czasopism a kom puterow e (klasa o profilu kom puterow ym ), „Filipinka”, „Dziewczyna”, „Film ” , „W prost”, „Polityka”, „Playboy” . Także znacznie mniej osób czyta czasopism a młodzieżowe typu „B ravo” . Uczniowie klasy czwartej tego liceum interesują się periodykam i polityczno-społecznymi, prawie każdy z m aturzys­ tów jest czytelnikiem „W prost” lub „Polityki” . W śród m agazynów kobiecych na czoło wysuwa się „Twój Styl” , „Elle”, „C laudia” oraz „N ow a F a n ta sty k a ” dla młodzieży.

Sięganie po alkohol, papierosy i narkotyki. W wyniku badań stwierdziłam, że w klasach pierwszych alkohol pije 39% młodzieży (nie pije 61% ), natom iast w klasach m aturalnych pije już 75% licealistów (nie pije odpow iednio 25% ). Licealiści m ają zwyczaj picia piw a w towarzystwie swoich rówieśników, w pubach, n a im prezach, podczas rozm ów z kolegami. R obią to zwykle raz w tygodniu, ale zdarzają się wypadki, kiedy piją co 2, 3 dni (2 litry tygodniow o). Licealiści mniej spożywają wina, wódki oraz szam pana. Te al­ kohole wypijają sporadycznie i okazjonalnie w czasie imprez towarzyskich, prywatek, imienin i urodzin, dyskotek, a także podczas uroczystości ro d zin ­ nych i „na Sylwestra” . Niepokojący jest fakt picia alkoholu przez młodzież przed koncertam i m uzyki rockowej oraz przed dyskotekam i. Jed n a

respon-Styl życia młodzieży licealnej. 131

den tka przyznała się, iż pije w sytuacjach depresyjnych. Pow odem picia dla innego respondenta był nudny wieczór w dom u. Pewien chłopak napisał: „czasem piję sam przy cichej, ciężkiej muzyce” . Poza tym m łodzież łączy z alkoholem wakacje i wyjazdy. W skazują n a to następujące wypowiedzi: „gdy wyjeżdżam gdzieś, to piję praw ie codziennie, ale gdy jestem w dom u, to kilka razy n a m iesiąc” — pisze dziewczyna; „w czasie rejsu n a M azu rach ”, „często na feriach, na wakacjach bardzo d u żo” .

Rzadziej niż po alkohol, licealiści sięgają po papierosy. N a podstaw ie badań stwierdziłam, iż we wszystkich klasach uczniowie palący stanowili mniejszość, a w klasie pierwszej liceum siemianowickiego do stałego palenia żadna osoba się nie przyznała. Podobnie było w klasie pierwszej liceum katowickiego. T utaj, spośród dwudziestu pięciu respondentów , do palenia przyznały się dwie osoby. W klasach m aturalnych paliło papierosy więcej uczniów, bo łącznie w dwóch klasach przypadło 38% palących n a 62% niepalących. Pierwszoklasiści zaczęli palić w wieku 11— 13 lat; uczniowie klas czwartych później sięgnęli po papierosy niż ich m łodsi koledzy, tzn. w wieku 15— 16 lat. Spośród 102 respondentów 9 osób przyznało się do próbow ania narkotyków . Były to: haszysz, m arih u ana, am fetam ina i LSD.

W nioski

W yniki badań m ożna ująć całościowo, określając orientację życiową danej osoby. „Orientacje życiowe” są to cele życiowo ważne oraz środki do ich realizacji, podporządkow ane określonej wartości, której przypisuje się sens egzystencjalny. Empiryczny ekwiwalent „orientacji życiowych” nie m a ch a ra k ­ teru bezpośredniego, ujaw nia się on w preferencjach, w yborach i działaniach człowieka, związanych z form ułowaniem i realizowaniem celów życiowych oraz doborem środków do ich realizacji. M odele życia, które są abstrakcyj­ nymi nośnikam i orientacji życiowych, wyróżnione za Ch. M orrisem (Drogi życia) przez T. H e j n i c k ą - B e z w i ń s k ą (1991), m ożna zdefiniować za pom ocą następujących orientacji życiowych:

Orientacja minimalistyczna. Charakteryzuje się on a nastawieniem na bez­ troskie cieszenie się zdrowiem i przyjemnościam i życia. Jest wskaźnikiem tzw. małej stabilizacji. Głównym dążeniem staje się zaspokojenie podstaw o­ wych (w cywilizowanym świecie) potrzeb m aterialnych, em ocjonalnych i społe­ cznych. Ich zaspokojenie stanowi w arunek względnie swobodnego w yboru życia i związanych z nim form aktywności. Jest to typ orientacji o charakterze osobistym , egocentrycznym, powiązanej z samoograniczeniem i uprzedm ioto­ wieniem.

Orientacja na prestiż (znaczenie uzyskiwane dzięki temu, „co się ma”).

Ten m odel oznacza orientację rywalizacyjną, w której kryterium uzyskiw a­ nia znaczenia jest posiadanie pewnych dób r m aterialnych (lub też określo­ nej klasy tych dóbr), wysoko cenionych w grupie odniesienia jednostki. Porów nanie swego stanu posiadania ze stanem p osiadania jednostek, które stanow ią jej grupę odniesienia i wyznaczają pewien standard posiadania, pozw ala jednostce orzekać o swojej wartości i m a wpływ n a poczucie własnej wartości.

Orientacja na wycofanie się. M odel ten jest objawem w ycofania się czło­

wieka z aktywności społecznej. W ycofanie się i pasywność zwykle łączą się z negatyw ną oceną świata zewnętrznego i możliwości zmiany tego stanu. Sam oograniczenie właściwe tem u m odelowi życia m ożna zatem rozpatryw ać również w kategoriach oporu społecznego.

Orientacja perfekcjonistyczna. M odel ten zakłada perfekcjonizm w działa­

niu i pełnieniu funkcji społecznych. M otyw y takiej orientacji m ogą być m otyw am i intelektualnym i, em oq'onalnym i lub m oralnym i. W iążą się jed ­ nak zawsze z szacunkiem i uznaniem dla sprawności, doskonałości, z rad o ś­ cią działania, pokonyw ania przeszkód i rozwiązywania zadań. Jest to więc wyraźnie orientacja zadaniow a, preferująca jakość wykonyw anych zadań i w tym tkwi jej społeczny sens, a ze względu na skutki m oże być nazw ana nawet orientacją prospołeczną.

Orientacja rywalizacyjna (znaczenie uzyskiwane dzięki temu, „kim się jest”).

Jednostka preferująca lub wybierająca ten m odel życia satysfakcję osiąga wtedy, kiedy porów nując się z innymi, m oże stwierdzić, że jest lepsza (więcej umie, posiada większą władzę, osiąga lepsze wyniki w określonej dyscyplinie sportowej itp.).

Orientacja allocentryczna. W centrum zainteresow ania wybierających ten

typ orientacji życiowej jest drugi człowiek, a nie grupa czy stru k tu ra społeczna lub system społeczny. O rientacja ta łączy się z wrażliwością n a potrzeby drugiego człowieka, ze zdolnością rozum ienia innych i relacji międzyludzkich, gotowością niesienia pom ocy drugiem u człowiekowi.

Orientacja hedonistyczna. T o wybór tu i teraz, to unikanie przykrości

i cierpień a m aksym alizow anie przyjemności. Ceni się życie łatwe i przyjemne, bez napięć i konfliktów . Z goda na świat „jaki jest” stanowi cenę, ja k ą płaci się za niechęć do wszelkiego wysiłku i aktywności n a korzyść zmian.

Orientacja socjocentryczna. Isto tn ą cechą tego typu orientaq'i życiowej jest

widzenie rzeczywistości w kategoriach systemów i grup społecznych, np. ludzkości, narodu, klasy społecznej. W skaźnikiem tej orientacji jest gotowość jednostki do zaangażow ania się w realizację idei społecznie ważnych dla mniejszych lub większych grup społecznych.

Orientacja konformistyczna. Jest to orientacja, w której jed n o stk a preferuje

Styl życia młodzieży licealnej... 133

„cel uświęca środki” . Jest ona właściwa systemom to talitarnym , kształtującym tzw. podw ójną osobowość.

O rientacja na pracę. Jej ważnym elementem jest czynnik etatystyczny, czyli przekonanie o tym, że uzyskanie pracy (etatu) zapew nia lub pow inno zapew­ niać (niezależnie od jakości wykonywanej pracy) jednostce sytysfakcjonujące ją miejsce w strukturze społecznej oraz dostęp do wszystkich d ó b r i przywile­ jów z tym miejscem związanych.

N a przykładzie aspiracji licealistów i p ytania o to, kim ankietow ani chcieliby być za 10 lat, chciałabym przeanalizować typ orientaq'i życiowych dom inujących u badanej grupy młodzieży. Pragnienie „małej stabilizacji” m aterialnej oraz zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb em ocjonalnych, które daje w łasna rodzina, to elementy orientacji minimalistycznej. Bardzo wysokie aspiracje zawodowe, zarów no wśród dziewcząt, ja k i chłopców, tendencje do pogłębiania własnej wiedzy i do podnoszenia kwalifikacji świadczą o wy­ stępow aniu orientacji perfekcjonistycznej, związanej z nią orientacji n a pracę oraz orientaq'i rywalizacyjnej. Poniżej przytaczam przykłady wypowiedzi, charakteryzujących przyjm ow ane przez respondentów poszczególne orientacje życiowe:

O rientacja m inimalistyczna: „Chciałabym zrobić karierę zaw odow ą, mieć jedno dziecko, m ęża.”

O rientacja perfekcjonistyczna i orientacja n a pracę: „Chcę zdać m aturę z ja k najwyższą oceną, pomyślnie zdać egzam iny n a studia medyczne i dostać się n a tę uczelnię, uczyć się całe życie, po ukończeniu studiów zdobywać kolejne szczeble w karierze lekarskiej. M oże założyć rodzinę (?).”

O rientacja rywalizacyjna: „Chciałabym być »kimś«, ale jeszcze nie jestem do końca pew na kim; mieć d o b rą pracę, k tó ra daw ałaby satysfak­

cję (o życiu rodzinnym nie m yślę).” D ruga wypowiedź: „Przede wszyst­ kim chciałabym osiągnąć określoną pozycję społeczną — zostać d o b rą dziennikarką i być zadow olona z pracy, mieć kochającą rodzinę i być o sobą łubianą i pow ażaną.”

Typy orientacji życiowych występujących u ankietow anych m ożna zaobser­ wować również w odpowiedziach na pytanie „Kim chciałabyś być za 10 lat?” O to przykładow e wypowiedzi:

[...] chciałabym mieć zrobioną specjalizację i być dobrym lekarzem okulistą bądź skończyć m edycynę sądową.

[...] cenionym pracow nikiem dobrze prosperującej firmy, przewodnikiem wycieczek, p ro jektantk ą m ody.

[...] dobrym praw nikiem i bardzo dobrym kierowcą rajdowym . [...] dobrze płatnym pracownikiem .

[...] ojcem rodziny, pracownikiem lub właścicielem dobrze prosperującej firmy.

[...] czołowym inform atykiem program istą jakiejś czołowej firmy k o m ­ puterowej.

Sukces jest ściśle związany z orientają rywalizacyjną, natom iast saty sfak q a łączy się z orientacją perfekcjonistyczną. Obydwie te orientacje są do siebie zbliżone. Równocześnie młodzież nie chce pracow ać bezinteresownie. C oraz większą rolę odgrywa dla niej do b ra, w ysoka pensja. Jed n ak orientacja n a prestiż, n a to, „co się posiad a”, nie jest dla młodzieży najważniejsza. N aj­ bardziej obce badanej przeze m nie grupie młodzieży były: orientacja konfor- m istyczna, socjocentryczna, hedonistyczna i orientacja na wycofanie.

B ibliografia

C z e r w i ń s k i M., 1978: Elementy stylów życia ludności miejskiej. Aspekty ogólne i znamienne

zróżnicowania. W: Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce. Red. A. S i c i ń s k i .

Warszawa.

D y o n i z i a k R., 1965: Młodzieżowa podkultura. Studium socjologiczne. Warszawa. D y o n i z i a k R., red., 1965: Młodzież epoki przemian. Warszawa.

F o l k i e r s k a A., 1979: Typy wartości, ich miejsce i funkcjonowanie w kulturze. W: Młodzież

a wartości. Red. H. Ś w i d a . Warszawa.

H e j n i c k a - B e z w i ń s k a T., 1991: Orientacje życiowe młodzieży. Bydgoszcz. S i c i ń s k i A., 1976: S ty l życia. Koncepcje i propozycje. Warszawa.