Anna Omulecka
Streszczenie : ważne ćwiczenie w
kształtowaniu myślenia
analitycznego w procesie uczenia się
języka polskiego jako obcego
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 12,
113-118
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTA ŁC EN IE PO LO NISTY CZNE CU DZOZIEM CÓ W 12, 2002
A n n a O m u lecka S T R E S Z C Z E N IE - W A Ż N E Ć W IC Z E N IE W K S Z T A Ł T O W A N IU M Y Ś L E N IA A N A L IT Y C Z N E G O W P R O C E S IE U C Z E N IA SIĘ JĘ Z Y K A P O L S K IE G O JA K O O B C E G O N a sz e n a jw a ż n ie jsz e p ro c e sy m y ś lo w e s ą k ie ro w a n e n a ro z u m ie n ie św iata , z in te rp re to w a n ie i p rz e k a z a n ie o n im in fo rm a c ji in n y m . Jeż e li ch cem y b yć d o b rz e o d b ie ra n i i b u d z ić jeszcze z a in te re s o w a n ie i sy m p a tię , p o w in n iśm y k o m u n ik o w a ć się sen so w n ie i k ró tk o . N ie u m ie ję tn o ść p o ro z u m ie w a n ia się m o ż e w y n ik a ć z fa k tu , iż w s em a n ty c e p rz e k a z y w a n y c h treści p o c zy n a m y so b ie d o w o ln ie , n a d in te rp re to w u ją c fa k ty , u c zm y się w ięc m y , n auczyciele, w y p o w ia d a ć z ro z u m ia le i zw ięźle i u czm y , j a k m a ją to ro b ić n asi stu d en c i.
D o b r a , k r ó t k a w y p o w ie d ź je s t o d b ic ie m n a b y te j k u ltu r y ję z y k o w e j, o gólnej w iedzy i u m o ty w o w a n a p ra g n ie n ie m b y c ia d o b rz e ro z u m ia n y m . W k a ż d y m m ie jsc u p o s łu g u je m y się k ró tk im i fo r m a m i s tre sz c z a ją c y m i p ra w ie w sz y stk o : film , k sią ż k ę , w y d a rz e n ie a n a w e t fo rm y p la sty c z n e i m u zy czn e. S treszczając p rz e tw a rz a m y treści a u to rs k ie , czyli o ry g in a ln e w ypow iedzi an alizu je m y i in te rp re tu je m y 1.
Streszczen ie ro z u m ie m y ja k o czyn n o ść p r ze k szta łc a n ia z za ch o w a n iem za sa d n iczej m y śli, p r z y z n a czn y m zm n iejszen iu o b ję to ści te k stu , j a k i też rezultat te j czynności, czy li te k st b ęd ą cy e fe k te m streszczen ia te k s tu o ryg in a l nego2. P r z e tw a rz a n ie in fo rm a c ji, czyli p o d a w a n ie w zw ięzłej, s k ró to w e j form ie czyichś m yśli je s t c o d z ie n n ą c z y n n o śc ią w t o k u u c z e n ia się w og ó le. P roces z aś n a b y w a n ia sp ra w n o śc i w tw o rz e n iu ta k ic h k o m u n ik a c y jn y c h uzw ięźlo n y ch fo rm n ig d y nie je s t z ak o ń c z o n y . N ie ty lk o u c zn io w ie, u c z ą się so b ie ra d z ić z ta k im s fo rm u ło w a n ie m w y p o w ied zi, ale ta k ż e uczący języ k a o b c eg o s ta ją p rz e d p ro b le m e m - j a k p rz e k a z a ć k r ó tk o tre ści, by
1 N a tem at rozumienia tekstu jako procesu dynam icznego i interpretacyjnego pisze P. R i c o e u r , Język, tekst i interpretacja, Warszawa 1989.
2 Słownik współczesnego ję z y k a polskiego, red. Λ . Sikorska-M ichalak, O. W ojniłko,
Wydawnictwo Wilga, 1996, s. 104.
1 1 4 A nna Omulecka
byly p rz e k o n u ją c e i z ro z u m ia le. J e s t to sp ra w n o ść n a b y w a n a n a ró ż n y c h e ta p a c h e d u k a c ji szk o ln ej. N ie ste ty , j a k w y n ik a z p rz e g lą d u p ro g ra m u , p o d rę c z n ik ó w , z a le c e ń m e to d y c z n y c h , n ie p o ś w ię c a się w ięk szej u w ag i fo rm ie streszczenia. O sta tn io je d n a k znalazł się je d e n głos p o lo n isty z p ro p o z y c ją z a s to s o w a n ia tej fo rm y w y p o w ied zi ja k o te m a tu m a tu ra ln e g o . R o b ią to F ra n c u z i o d la t u z a s a d n ia ją c , że streszczen ie je s t fu n d a m e n ta ln ą a za ra zem u ż y te c zn ą w y p o w ie d zią c zło w ie k a w sp ó łczesn eg o , k tó r a p o z w a ła d o strze c i p o w ią za ć m y śli w skró c o n ej fo r m ie i od tw a rza sen s te k s tu 3.
P ro fe so r T . K o ta rb iń s k i w sw ojej p ra k ty c e n a u cz y c ie la a k ad e m ic k ie g o te sto w a ł p o p ra w n o ś ć o p e ra cji lo g iczn y ch s tu d e n tó w , ż ą d a ją c o d n ic h s p o rz ą d z a n ia s tre sz c ze n ia c z y ta n y c h w y k ład ó w .
N a śre d n im p o z io m ie p o s ia d a n e j w iedzy ję z y k a o b c eg o , w ty m p rz y p a d k u ję z y k a p o ls k ie g o ja k o o b c e g o , stre sz c z e n ie je s t s to s o w a n e ja k o k o m u n ik a t u s tn y i p ra c a p isem n a. S tu d e n c i p o lo n ijn i, j a k w y k a zu je d o św iad czen ie, m a ją złe n a w y k i, n ie ro z u m ie ją fo rm y streszczen ia. W I se m e strz e stu d en c i p o lo n ijn i (w g ru p a c h o ró ż n y m p ro filu ) c z y ta ją i a n a li z u ją te k sty lite ra c k ie i te k sty z z a k re s u w y b ra n e g o p rz e d m io tu stu d ió w . D o s to so w a n ia ćw iczeń w stre sz c za n iu je s t w S tu d iu m z esta w te k stó w lite ra c k ic h n a stę p u ją c y c h a u to ró w : S. M ro ż k a , M . Ż u ław sk ie g o , J . S za n ia w sk ie g o , S. D y g a ta , M . H ła sk i, L . K o ła k o w sk ie g o i a u to r ó w o b cy ch - P . S ü s k in d a , E x u p e ry ’ego, M iln e ’a . D ru g i z e sta w to eseje n a u k o w e (T isc h n e r, W o jty ła , B rzo zo w sk i) z z a k re s u p sy ch o lo g ii, filo zo fii, so c jo lo g ii4. Z e w zg lęd u n a ic h fu n k cję d y d a k ty c z n ą te k sty te m u s z ą spełniać k ilk a is to tn y c h w a ru n k ó w : m ieć w y ra z istą i z ro z u m ia łą treść, p o b u d z a ć d o p o z y ty w n eg o m y śle n ia i śled z e n ia w y p o w ied zi a u to r a , o d w o ły w a ć się d o em o cji m ło d y c h lu d zi, ale b ez m o ra liz o w a n ia czy p ły tk ie g o p sy ch o - lo g iz o w a n ia. M ło d y czło w iek lu b i b y ć z a sk a k iw a n y i lu b i w y k ry w a ć u k ry te sen sy u tw o ró w .
Z re d a g o w a n ie stre sz c ze n ia n a zajęc ia ch m o ż e z aw ie ra ć ta k ie czynności: - c z y ta n ie (ciche, gło śn e) i ro z u m ie n ie te k stu o ry g in a ln e g o ,
- re a liz o w an ie ćw iczeń z w iąz a n y c h z a n a liz ą tre ścio w ą i ję z y k o w ą , - w sp ó ln e tw o rz e n ie te k stu s k ró c o n e g o (1 lu b 2 streszczen ia),
- o c e n a w y k o n a n e g o z a d a n ia , o k reślen ie w a rto śc i zalet, b łęd ó w . P o p ra w a I w ersji.
Is to tn y m w ięc d z ia łan ie m n a u czy ciela n a p ierw szy m e ta p ie je s t czuw anie n a d p ra w id ło w o ścią w y k o n y w a n ia o p e ra cji lo g iczn y ch w zakresie:
- ro z u m ie n ia sen só w n a p o z io m ie części, ja k i cało ści, - w y ró ż n ie n ie treści is to tn y c h od m n ie j w a żn y ch ,
3 L. N o e l , W. M a l i n o w s k i , Poszerzyć ofertę tematów, „Polonistyka” 1997, 4. 4 D w a zestawy tekstów i ćwiczeń są przygotowane przez autorkę artykułu i udostępnione
- ro z p o z n a w a n ie z n a k ó w sp ó jn o śc i (n a w ią za n ie , z esp o len ie, p rz e ciw staw ien ie) i in fo rm a c y jn y c h 5.
A n aliza ta p o w in n a pro w ad zić d o w y o d ręb n ien ia i s fo rm u ło w a n ia isto tn y ch sen só w ja k o istn iejąceg o sy stem u p ra w , z a s a d , u z n a n y c h w a rto ści. Istn ie ją c e różnice oso b o w o ścio w e, o d m ien n e strateg ie logiczne n aszy ch u czn ió w w g ru p ie skłaniają je d n a k nauczyciela d o u stalen ia jed n o liteg o ro zu m ien ia. T o nauczyciel k o n k re ty z u je - tz n . p rz y w y stąp ie n iu w ątp liw o ści, n ie z ro z u m ie n ia fa k tó w - w y ja śn ia , d o k o n u je an alo g ii, eg zem p lifik u je. A n a liz a tre ści w y m a g a też h is to ry c z n e g o u z a s a d n ie n ia , w łaściw ie ro z u m ia n e g o c z a s u i p rz e s trz e n i, p o staci, czy n p . id e o lo g ii6.
W czasie a n a liz o w a n ia te k s tu z a c h o d z ą w ie lo k ie ru n k o w e in te ra k c je . O n e tw o rz ą te m p o zajęć, e m o c jo n a ln e z a a n g a ż o w a n ie , ró ż n e s k o ja rz e n ia , o p in ie , d o p ro w a d z a ją c e d o są d ó w z atw ierd za n y c h p rz e z u c ze stn ik ó w te g o p ro c e su o d c zy ty w a n ia treści. J e s t k o n ta k t s tu d e n ta (S) z te k ste m (T ), n a u cz y c ie la z te k stem ( N - T ) i n a u cz y c ie la ze s tu d e n te m (N -S ). N au cz y c ie l s ta r a się, b y w tej a n alizie były s to so w a n e p ro c e d u ry n a u k o w e (lo g iczn e i ję z y k o w e ) i z o sta ł z a c h o w a n y ob iek ty w izm .
Ć w icz e n ia w w y ró ż n ia n iu i ty tu ło w a n iu a k a p itó w , p is a n ie p la n ó w , re d a g o w an ie p y ta ń p o z w a la ją n a sto so w a n ie ta k ic h s tra te g ii lo g ic z n y ch , j a k np. selekcja, red u k cja, w ybiórczość, w n ioskow anie, sy n tetyzow anie, u o g ó ln ia n ie w cią g u p rz y c z y n o w o -sk u tk o w y m . P la n i streszczen ie w y m a g a ją n ie ty lk o w ych w y cen ia n a jisto tn ie jsz y c h fa k tó w , ale u ż y cia fo rm u z w ięź la ją cy c h w s to s u n k u d o o ry g in a łu , tzn . z d a ń p ro s ty c h , s tr u k tu r n o m in a ln y c h i ró w n o w a ż n ik ó w z d a ń 7.
P la n i p y ta n ia d o te k stu w y m a g a ją z ab ieg u tra n s fo rm a c ji, w z ak resie leksyki, fraz e o lo g ii, s k ła d n i8. Ć w iczen ia lek sy k a ln e i fraz e o lo g ic zn e d o b rz e je st w y k o rz y stać ja k o ćw iczen ia w y p rz e d za ją ce czy tan ie i p o z n a n ie te k stu .
Ć w iczenia tra n s fo rm a c y jn e m o g ą zaw ierać:
- w y ra ż a n ie sto su n k ó w czaso w y ch p rz y u ż y ciu k o n s tru k c ji n o m in a ln y c h , - s to so w a n ie fo rm rz e cz o w n ik a ja k o w y k o n a w c y czy n n o ści,
- uży cie fo rm b e zo so b o w y c h z a k o ń c z o n y c h n a -no, -to, p rz y m io tn ik a z fo rm a n te m -liny, -a ln y , -isty ,
- z a m ia n ą m o w y n iezależnej n a z ależn ą, - p a ra fra z o w a n ie w y rażeń ,
i są w łaściw ie s to so w a n e n a ró ż n y c h e ta p a c h n a u k i. W czasie z aś realizacji streszczen ia n a zajęc ia ch s ą p rzy w o ły w a n e w cześniej n a b y te s p ra w n o śc i.
5 O pracy z tekstem szerzej w: A. O m u l e c k a , Funkcja tekstu na przedmiotach kierunkowych, ,A c la Universitatis Lodziensis” 1996, 7/8, s. 81-88.
0 U . E c o , Interpretacja І nadinterpretacja, Kraków 1996.
1 R. I n g a T d c n , Z teorii dzieła literackiego, [w:] Problem y teorii literatury, W arszawa 1967, s. 45.
8 O rozumieniu znaczeń i rozwoju języka pisze: P. R i c o e u r , Egzystencja i hermeneutyka.
1 1 6 Anna Omulecka
P rze d p rz y stąp ien ie m d o w sp ó ln eg o tw o rz e n ia s tre sz c ze n ia k ie ru je m y u w a g ę s tu d e n ta n a ta k ie je g o cech y g a tu n k o w e ja k :
- k ró tk ie u jęcie treści, - in fo rm a c y jn y c h a ra k te r ,
- s to so w a n ie fo rm y p o d aw czej - o p isu , - s to so w a n ie o ficjaln eg o ję z y k a , u p ro sz cz o n e g o .
W p ra c y d y d a k ty k a w y k o rz y sta n o ćw iczenia z k siąż e k k ra k o w sk ic h — P isz e m y p o p o ls k u , J a k to napisać i n a jb a rd z iej p o m o c n y w ty m zak resie p o d rę c z n ik : P iszę w ięc je s t e m - z d u ż ą ilo ś c ią ć w iczeń a n a lity c z n y c h i syntetyzujących. N auczyciel pow inien spraw dzić p ro p o n o w a n y d o streszczenia te k s t i sam e m u n a p isa ć ta k ie ro b o c z e streszczenie. M o ż e g o p ó źn iej o d c zy tać n ie k o n ie cz n ie ja k o n a jle p sz y w z ó r, ale ja k o p rz y k ła d je d n e g o z m o żliw y ch w a ria n tó w .
I jeżeli z a d a so b ie tru d i s p ró b u je n a p isa ć n a stę p n y w a ria n t stre sz c z e n ia te g o sam e g o te k stu , u z m y sło w i so b ie, że p ro c e s p o w s ta w a n ia ta k ie g o te k s tu je s t siln ie w a ru n k o w a n y p e w n ą n ie m o ż n o śc ią z m ia n y s ty lu , fo rm y , a je s t n a c e c h o w a n y s te re o ty p a m i m y śle n ia, n a w y k a m i i u p o d o b a n ia m i.
W a r to te ż s tu d e n to m z a p ro p o n o w a ć d w u k ro tn e n a p isa n ie streszczen ia w te d y , k ie d y p ie rw sz a w e rsja je s t z b y t d łu g a , n ie ja s n a w k o m p o z y c ji, z b łę d a m i. S tu d e n c i p isz ą w te d y streszczen ie streszczen ia. T a k te ż było z te k ste m m e d y c zn y m p o p u la rn o n a u k o w y m E to s i ku ltu ra p ielęg n ia rki. D o p ra c y z te k ste m z o sta ł p rzy jęty s c h e m a t k o g n ity w n y : w yżej w y m ie n io n y te k s t o ry g in a ln y , tra n s p o z y c ja n a streszczenie (w y ró żn ien ie te m a tu i re m a tu - tzn . co? o czym ?), ro z u m ie n ie treści i z ało że n ia a u to ra , m a te r ia ł b u d o w y teg o ż, ro z p o z n a n ie in ten cji i zap is. P o z a p o z n a n iu się z tre ścią te k stu , w y ró ż n ie n iu a k a p itó w , n a stą p iło p isan ie p la n u (in d y w id u a ln e a w sp ó ln e u stalen ie p o p ra w n o śc i w zapisie). W a n alizie sen só w n a stą p iły u sta le n ia :
- te m a t te k s tu je s t u ja w n io n y w ty tu le,
- a d re sa te m są p ra c o w n ic y słu żb y z d ro w ia w sz p ita la c h ,
- ź ró d ło w iedzy a u to r a to in fo rm a cje n a u k o w e z z a k re s u p sy ch o lo g ii, so cjo lo g ii, o p in ie a u to ry te tó w m o ra ln y c h i p a q e n tó w ,
- m e to d a p rz y ję ta p rzez a u to ra to opis sy tuacji w szp itala c h , o d w o ły w an ie się d o z d a n ia u c zo n y c h i p rz e ży ć ch o re g o ,
- in te n c ja a u to r a z aw ie ra się w idei, b y śro d o w isk o m e d y c zn e zw ró ciło b a cz n ie jszą u w a g ę n a k szta łc e n ie i d o b ó r p e rs o n e lu śre d n ieg o w szp itala c h ,
- g łó w n a id e a to p rz e k o n a n ie a u to r a , iż p o s ta w a p ie lę g n ia rk i m a z asa d n ic zy w p ły w n a p o w ró t d o z d ro w ia p a c je n tó w w szp itala c h .
W z ak resie fo rm k o m p o zy c y jn o -sty listy cz n y c h w y ró ż n io n o p o trz e b n e o k re ś le n ia w z ak resie n a zy w a n ia :
- a k tó w p o z n aw c z y ch w o d n ie sien iu d o c zy n n o śc i a u to ra , ta k ic h ja k : a n alizu je , p rz e p ro w a d z a a n alizę, p o ró w n u je , p rz e d sta w ia ,
1 1 7
- o p e ra cji lo g iczn y ch : d o w o d z i, u z a s a d n ia , a n alizu je , w n io sk u je, in te r p re tu je , z a k ła d a , p o stu lu je , n eguje,
- a k tó w m o w y i k o m u n ik o w a n ia - o m a w ia , stw ierd za , g łosi, d o n o s i, k o m u n ik u je , p o d k re ś la , z a u w a ż a ; j a k i b a rd z ie j z ło ż o n y c h w y p o w ie d z i - w y ch o d zi z zało że n ia , że p rz y jm u je sta n o w is k o , je s t w o p o z y q i d o ...,
- o p e ra cji k o m p o n o w a n ia w ypow iedzi: cy tu je, p rz y ta c z a w y p o w ie d ź, p o w o łu je się n a ...,
- zn o m in alizo w an y ch a k tó w m o w y i m yślenia: analizow anie, przed staw ian ie z ało żeń itd .
P is a n ie stre sz c ze n ia w e d łu g p o d a n y c h re g u ł g a tu n k o w y c h n a strę c z y ło stu d e n to m p ro b le m ó w n ie w w a rstw ie sem a n ty z a cji treści, lecz w w a rstw ie języ k o w ej i k o m p o zy cy jn ej. N a p is a n a d ru g a w ersja b y ła b a rd z ie j lo g ic z n a, z w a rta w treści i k o m p o z y c ji, z m n ie jszą ilo śc ią b łę d ó w g ra m a ty c z n y c h i o rto g ra fic z n y c h i z b a rd z ie j p rz e jrz y sty m zap isem g rafic z n y m . N a 12 o s ó b p iszący ch 8 p o p ra w iło ocen y (3 były o c en io n e ja k o b a rd z o d o b r e ju ż w p ierw szej w ersji). Piszący n a b ra li p rz e k o n a n ia , że:
- u m ie ją p isa ć d o b re streszczen ia,
- n ależy p o d d a w a ć sw oje w y p o w ied zi ciągłej a n alizie i k o re k c ie , - o s ią g a się saty sfa k c ję u m ie ją c p rz e k a z a ć k ró tk ie i zw ięzłe in fo rm a c je i z ain tereso w a ć in n y ch .
P o d ję to p ró b ę a n alizy streszczeń (d w ó c h g ru p p o lo n ijn y c h — X i Y ) w y k o n a n y c h p o I sem estrze n a e g za m in ie ja k o tra n s fo r m a c ja te k s tu w y s łu ch a n e g o - o p o w ia d a n ia M . Ż u ław sk ie g o P leca k. P rac e u z y sk a ły n a o g ó ł d o b re i b a rd z o d o b re ocen y (1 n ie d o state c zn y ). W z ak resie u c h w y c e n ia te m a tu i re m a tu , j a k i in ten cji o d c z y ta n e d o b rz e . S tu d e n c i m o g li ro b ić n o ta tk i w czasie słu ch a n ia , ro b ili t o w szyscy i s ta ra li się p is a ć j a k n ajw ięcej. A n a liz a ty c h n o ta te k w y k azu je, że część stu d e n tó w z ap isu je d o sło w n ie fra g m e n ty nie u siłu ją c ro b ić ż a d n y c h sk ró tó w czy tra n s fo rm a c ji. C zę sto też p iszący p o s łu g u je się t a k ą s tra te g ią p rz y re d a g o w a n iu stre sz c z e n ia , że sk re śla n e s ą fra g m e n ty , w y rz u c an e części in fo rm a c ji i p rz e n o sz o n e w iern ie p o z o sta łe te k sty . T a k ie d z ia łan ie je s t p o d y k to w a n e em o cją: s tu d e n t n ie m a pew n o ści, czy je g o p rz e k sz ta łc e n ia fo rm w y ra z o w y c h , z d a n io w y c h są d o b re . M a t o te ż c h y b a w p ły w n a u k ła d p io n o w y tre ści, d a je się z a u w a ż y ć te n d e n c ję d o w y d łu ż a n ia , u s z c z e g ó ło w ia n ia c zę ści p o c z ą tk o w e j a z b y t n ag łeg o , sk ró to w e g o k o ń c a . T y lk o je d e n e le m en t o d ró ż n ia ł g ru p ę X o d Y . G łó w n ą m y ślą z a w a rtą w sfo rm u ło w an iu a u to ra było: m ężczyźni n ie ro z u m ie ją lez k o b ie c y ch . G r u p a X w k o ń c u sem e stru c z y ta ła i a n a liz o w a ła d w a te k sty n a te m a t ró ż n ic psy ch iczn y ch k o b ie t i m ęż cz y z n , co m ia ło z d ec y d o w a n ie zw iązek z lepszym uch w y cen iem in te n c ji a u to r a i ta k n p . p o ja w iło się zdanie: m ężczyzn o m często u m yka ją m o ty w y lez, któ rych oni sa m i są spraw cam i lu b m ę ż c z y ź n i nie rozum ieją m o ty w ó w i w a rto ści lez k o b iecych . N a s u w a się też o b serw a c ja , iż p rz y ocen ie p ra c (tzn. stre sz c ze n ia ) stu d e n c i p rz y w ią z u ją
1 1 8 A nna Omulecka
d u ż e z n aczen ie (słusznie) d o sensu i lo g ik i w y p o w ied zi, n a to m ia s t w sp o só b z ró ż n ic o w a n y t r a k t u j ą ta k ie cech y g a tu n k o w e te g o r o d z a ju p ra c y , ja k zw ięzłość czy w a rto śc i in fo rm acy jn e.
W NIOSKI
R o la ćw iczeń streszczający ch i tra n s fo rm a c y jn y c h je s t z c a łą p e w n o śc ią b a rd z o w a ż n a w p ro c e sie u czen ia się ję z y k a. T o ciągłe ro z p o z n a w a n ie , a n a liz o w a n ie treści, jej sen só w i fo rm y m a zasad n iczy w pływ n a ro zw ó j p ro c e só w lo g iczn y ch u m ło d e g o czło w iek a i tym sam y m im p lik u je s p ra w n o ść ję z y k o w ą . W p ro c e sie d y d a k ty c z n y m s k ła n ia n a u cz y c ie la d o ro z u m ie n ia i u w z g lęd n ian ia p ro c e só w m e n ta ln y c h z ac h o d z ą cy c h w czasie p o z n a w a n ia te k s tu o ra z d o n ie u sta n n e g o p o s z u k iw a n ia w łaściw ej stra te g ii u c z e n ia stre sz c ze n ia i u ściślen ia k ry te rió w o cen y w ysiłków stu d e n tó w w ty m zak resie.
