Kształtowanie się poziomu i relacji cen podstawowych artykułów żywnościowych w latach 1980-1988

Elżbieta Kozyra

Kształtowanie się poziomu i relacji

cen podstawowych artykułów

żywnościowych w latach 1980-1988

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K L O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V , 10 SECTIO H 1991

K atedra E konom ii P olityczn ej W ydziału Ekonom icznego UMCS

E l ż b i e t a K O Z Y R A

Kształtowanie się poziomu i relacji cen podstawowych

artykułów żywnościowych w latach 1980—1988

The P rocess of th e F orm ation of the L ev el and R elations of th e P rices for th e B asic Food Item s B etw een 1980 and 1988

1. P roblem atyka dotycząca kształtow ania się poziomu cen oraz kształ­ tow ania się relacji cen nie jest w jednakow ym stopniu przedm iotem zain­ teresow ania autorów publikacji z dziedziny ekonomii. T rzeba n aw et stw ierdzić, że spraw y dotyczące poziomu cen zdecydow anie przesłoniły tak w ażne dla kształtow ania konsum pcji i produkcji zagadnienie relacji cen. W ynika to zapew ne z różnego postrzegania pew nych zjaw isk ekono­ micznych. Przeciętny konsum ent zauważa w pierw szej kolejności to, o ile w zrasta lub m aleje cena danego artykułu. Dużo później zw raca uw agę na to, że dany tow ar — mimo że jego cena w yrażona w złotych w zrosła — stał się tańszy w porów naniu z innym i tow aram i, których ceny wzrosły w jeszcze większym stopniu. A więc dużo później dostrzega zm ianę re ­ lacji cen.

Relacje (proporcje) cenowe można rozpatryw ać w różnych przekro­ jach

— ceny środków a ceny w ytw arzanych za ich pomocą wyrobów, — ceny danych wyrobów w kolejnych ogniwach obrotu od w ytw órcy do konsum enta,

— ceny w kolejno po sobie następujących fazach przetw órstw a, np. cena baw ełny, cena przędzy, cena tkanin surow ych i gotowych,

— ceny w yrobów substytucyjnych, — ceny w yrobów kom plem entarnych,

— ceny tego samego w yrobu na różnych w spółistniejących rynkach. Oprócz tego m ożna w yróżnić relacje następujące 2:

— ceny arty k u łó w żywnościowych i przem ysłow ych, w tym podsta­ wowych i luksusow ych,

1 L. M i a s t k o w s k i : S y s t e m cen w gospodarce socja listycz n ej, U n iw ersy tet Łódzki 1983, s. 12— 14.

2 Z. K r a s i ń s k i , H. M r u k , H. S z u l c e : Cen y a r y n e k , PW E, W arszaw a 1985, s. 175.

— ceny usług a ceny środków trw ałych,

— ceny sk u p u a ceny arty k u łó w żywnościowych, — ceny sku p u a ceny środków produkcji dla rolnictw a,

— ceny arty k u łó w zakupyw anych i ceny artyk ułó w sprzedaw anych przez ludność rolniczą,

— ceny na te sam e a rty k u ły w różnych krajach.

2. Przedm iotem tej pracy jest analiza zm ian poziom u i kształtow ania się relacji cen m iędzy grupam i a rty k u łó w dostarczającym i różnych skład­ ników odżywczych, a także relacje w ram ach tych g ru p m iędzy a rty k u ­ łam i substy tu cy jn y m i. Oprócz tego w p rzypad k u kilku arty ku łów doko­ nano analizy ich cen na dw óch różnych rynkach, tj. w han d lu uspołecznio­ nym i na targow iskach.

Doboru g ru p a rty k u łó w żyw nościow ych dokonano w oparciu o racje pokarm ow e opracow ane na podstaw ie norm zalecanych przez In sty tu t Żyw ności i Żyw ienia w W arszaw ie 3.

Jako k ry te riu m podziału prod uk tów spożywczych n a g ru p y przy jęto zaw artość w każdej z nich jednego lub kilku składników odżywczych. W zw iązku z ty m w yodrębniono 12 g rup : 1. P ro d u k ty zbożowe; 2. Mleko i p ro d u k ty m leczne; 3. J a ja ; 4. Mięso, ryby, podroby, w ędliny, drób, dzi­ czyzna; 5. M asło; 6. In ne tłuszcze (oleje roślinne, smalec, słonina, m arga­ ryna); 7. Ziem niaki; 8. W arzyw a i owoce bogate w w itam in ę C; 9. W arzy­ w a i owoce bogate w k aro te n ; 10. Inne w arzyw a i owoce; 11. Suche n a­ siona roślin strączkow ych; 12. C ukier i słodycze.

P ro d u k ty w y stęp u jące w ram ach poszczególnych g ru p są su b sty tu tam i pod względem zaw artości określonych substancji niezbędnych w praw idło­ w ym żyw ieniu. Np. w g rup ie 4 — 100 g m ięsa dostarcza tyle pełnow ar­ tościowego białk a i w tam in y B, co 100 g kiełbasy, 80 g w ędlin trw ałych (szynka, polędwica), 150 g ry b lub 120 g drobiu. W g ru pie 1 — 100 g m ąki lu kaszy może zastąpić 135 g chleba lub bułki, albo 100 g grochu lub fasoli. S er „żółty”, k tó ry jest zakw alifikow any do g ru p y 2 m oże zastępow ać nie tylko m leko i sery tw arogow e, ale rów nież ja ja kurze, mięso, w ędliny, oczywiście za każdym razem w innych proporcjach w agow ych. A więc n aw et p ro d u k ty należące do różnych grup m ogą być w niektórych p rzy ­ padkach stosow ane zastępczo. Relacje cen m iędzy tego ty p u produktam i nie są przedm iotem analizy w tej pracy. Ograniczono się tu do dwóch typów analizy poziom u i relacji cen:

A — analizy w ew nątrzgrupow ej, B — analizy m iędzy g ru p o w ej.

3. A nalizując w kolejnych latach poziom cen w ram ach gru p obliczano w skaźniki cen p rzy jm u jąc za 100:

a) ceny z ro k u 1980, co pozwoliło określić w zrost cen poszczególnych a rty k u łó w n a przestrzen i la t 1980— 1988,

b) ceny z ro k u poprzedniego, co pozwoliło określić coroczny w zrost cen. A nalizą objęto lata 1980— 1988, gdyż jest to — biorąc pod uw agę lata pow ojenne — okres bardzo w y raźnych zm ian w dziedzinie cenotw órstw a, k tó re zostały w prow adzone w ram ach tzw. refo rm y gospodarczej. P rzy czym obok zm ian zasad ustalan ia cen i w prow adzenia now ych kategorii

3 A . S z c z y g i e ł , J. S i c z k ó w n a , L. N o w i c k a : N o r m a w y ż y w i e n i a dla o s i e m n a s t u g r u p ludności, PZW L, W arszaw a 1970.

K szta łto w a n ie się poziom u i relacji cen... 117

cen, zw racał zwłaszcza uwagę znaczny w zrost cen. Jako bazę porów nań p rzyjęto rok 1980, gdyż w większości przypadków odzw ierciedla on po­ ziom cen z lat 70., zwłaszcza w odniesieniu do podstaw ow ych arty k u łó w spożywczych objętych analizą.

Przedm iotem analizy było 12 grup tow arow ych, a w ich ram ach jeden (np. w grupie 3 i 7) lub kilka artykułów .4 Doboru artykułów rep rezen tan ­ tów poszczególnych grup dla zbadania relacji w ew nątrzgrupow ych, a zw ła­ szcza m iędzygrupow ych, dokonano biorąc pod uwagę powszechność ich spożycia, a także możliwość porów nań m iędzynarodow ych w przyszłych badaniach. Analizując relacje cen m iędzy poszczególnymi artyk ułam i b a ­ dano jak kształtują się ceny tow arów w grupie w stosunku do jednego arty k u łu przyjętego jako podstaw owy. Np. cenę chleba przyjm ow ano w poszczególnych latach za 1 i porów nyw ano ją z cenam i innych artykułów , czyli przeliczano ceny innych artykułów na c h le b 5. Za podstaw ę p rzy ­ jęto obowiązujące w poszczególnych latach ceny detaliczne w handlu uspo­ łecznionym i — tam , gdzie jest to zaznaczone — ceny na targow iskach. Inform acje niezbędne do przeprow adzenia analizy pochodzą z Roczników Statystycznych GUS 1987, 1988 i 1989.

3.1. W grupie 1 w okresie objętym badaniem w najw iększym stopniu w zrosła cena kaszy gryczanej (o 2325,9%), kaszy m annej (o 1248,6%), w najm niejszym stopniu — bułki kajzerki (o 529,0%) i chleba zwykłego (o 586,6%).

Dynam ika w zrostu cen była w kolejnych latach zróżnicowana. N aj­ w iększy w zrost cen m iał m iejsce w roku 1981. W porów naniu z rokiem

1980 w zrosły one średnio o 167,8%. W zrost cen w roku 1981 w ahał się od 60% (bułka kajzerka) do 300% (kasza m anna). W roku 1982 i 1983 ceny utrzym ano na poziomie roku 1981. W następnych latach średni w zrost cen w tej grupie w yniósł: w 1984 r. — 36,6%, w 1985 r. — 43,8%, w 1986 r. — 11,1%, w 1987 r. — 20,3%, w 1988 r. — 48,1%.

Zróżnicowany w zrost cen spowodował zm iany relacji cen poszczegól­ nych artykułów .

Ceny wchodzących w skład 1 grupy artykułów porów nano z reprezen­ tan tem tej grupy, tj. chlebem zwykłym, którego cenę w każdym roku p rzyjęto za rów ną jedności. W yniki porów nań przedstaw ia tabela 1.

N ajw yraźniej zm ieniła się relacja m iędzy chlebem zw ykłym a kaszą gryczaną, w zdecydowanie m niejszym stopniu m iędzy chlebem a kaszą m anną. M inim alnie zm ieniły się relacje m iędzy chlebem zw ykłym a k aj­ zerką i bułką w yborową.

Większość arty k ułów z tej grupy objęta była cenam i urzędow ym i: chleb, m ąka pszenna, kasze (kasza gryczana do 1985 r.), od 1985 r. m

aka-4 P oszczególn e a rty k u ły odpow iadają następ u jącym jed n ostk om w a g i i p o­ jem ności: ch leb zw y k ły — 0,8 kg, chleb razow y na m iodzie — 1 kg, m ąka pszenna, m ąka w rocław sk a, kasza m anna, kasza gryczana — 1 kg, m akaron w ło sk i — 0,5 kg, b ułka pszenna w y b o ro w a — 0,4 kg, bułka kajzerka — 0,05 kg, m leko — 1 1 , tw aróg, sery d ojrzew ające — 1 kg, k on serw a „T u rystyczn a” — puszka 425 g, sm alec, sło n i­ na, m asło, m argaryna, m asło roślin n e — 1 kg, olej — 0,5 1, w arzyw a i ow oce — 1 kg, dżem — słoik 460 g, m iód ■— sło ik 0,5 kg, cukier, cu kierki — 1 kg.

5 T aką sam ą m etod ę stosu je się często dla przed staw ien ia relacji cen m iędzy p oszczególn ym i krajam i. Por. Z. K r a s i ń s k i , H. M r u k , H. S z u l c e : op. cit., s. 187 i n.

Tab. 1. R elacje cen a rty k u łó w n ależących do 1 grupy przy przyjęciu jako p od staw y p orów n ań cen y chleba zw y k łeg o

T h e relation s of p rices of a rticles b elo n g in g to group 1 tak in g as th e basis of com - __________________________ p arison th e ordinary bread prices___________________

W y szczególn ien ie 1980 1981a 1984 1985 1986 1987 1988 C hleb razow y 1,31 1,31 1,60 1,92 1,93 1,94 1,87 M ąka pszenna w r o cła w sk a 1,00 1,44 1,45 1,58 1,57 1,24 1,52 poznańska 1,49 1,50 1,50 1,65 1,64 1,66 1,61 M akaron 1,49 2,06 2,55 2,31 2,29 2,31 2,33 B u łk a w yb orow a 0,90 0,75 0,85 0,92 0,95 0,95 0,97 kajzerka 0,15 0,10 0,11 0,12 0,12 0,12 0,14 K asza m anna 0,97 1,63 1,80 2,08 2,07 2,00 1,96 gryczana 4,03 4,38 4,50 6,15 7,96 11,78 14,24

a — tak ie sam e relacje w roku 1982 i 1983.

ron (w latach 1982—84 o bjęty był cenam i regulow anym i).6 Z dniem 4 m arca 1985 r. w prow adzono m aksym alny w skaźnik w zrostu cen um o­ w n y ch pieczyw a piekarskiego pszennego w wysokości 40% w stosunku do cen tego pieczyw a stosow anych w 1984 r.

3.2. G rupa 2 obejm uje m leko i jego przetw ory. D ynam ika cen dla lat 1980— 88 w yniosła: dla m leka — 555,2%, dla tw arogu tłustego — 525,0%, dla tw arogu chudego — 650,0%, dla sera tylżyckiego — 855,6%, dla sera gouda — 860,0% i dla sera salam i — 804,8%.

N ajw yższy w zrost cen w ystąpił w roku 1982 i w yniósł średnio 302%. W najw iększym stopniu wzrosła cena sera salam i (400%) i chudego tw a ­ rogu (350%). W ro k u 1983 ceny nie uległy zm ianie, a w 1984 r. wzrosły średnio o 9,7%. Z w raca uw agę fakt, że ceny tw arogu tłustego nie ulegały zm ianom od r. 1982 do r. 1985, a tw arogu chudego do r. 1986.

W roku 1985 ceny m leka pozostały na poziom ie roku 1984. Inne a rty ­ kuły z tej grupy, tj. trz y g atu nk i sera dojrzew ającego zdrożały średnio 0 16,4%. W zrost cen w rok u 1986 w yniósł 6,7%, by w rok u 1987 osiągnąć wysokość 17,4%, a w ro k u 1988 •— 44,8%. Sery tw arogow e i ser tylżycki podrożały w j o k u 1987 w takim sam ym stopniu (o 11,1%), a w roku 1988 sery tw arogow e j. ser gouda (o 50,0%).

Zm ieniły się relacje cen serów tw arogow ych. O ile w roku 1980 cena 1 kilogram a sera tłustego stanow iła rów now artość 2 kilogram ów sera ch u­ dego, o tyle w ro k u 1988 1 kilogram sera tłustego był rów now ażny 1,67 ki­ logram a sera chudego. W znacznym stopniu zm ieniły się relacje cen m leka i serów dojrzew ających tab. 2).

W ynikają one głównie ze znacznie szybszego w latach 1980—88 w zro­ stu cen serów (ponad 800%) niż m leka (555,2%). W nieznacznym stopniu zm ieniły się relacje cen m leka i serów tw arogow ych. W 1980 roku 1

kilo-6 W ykazy to w a ró w i u słu g, na k tóre u stalan o c en y u rzęd ow e i reg u lo w a n e p u ­ b lik o w a n o w M onitorach P o lsk ich ; w o d n iesien iu do a rty k u łó w ob jętych badaniem in fo rm a cje pochodzą z: M P 1982 N r 8 poz. 45, M P 1982 Nr 17 poz. 136, M P 1982 Nr 33 poz. 290, M P 1983 N r 279 poz. 8, MP 1983 N r 43 poz. 254, M P 1984 N r 29 poz. 196, MP 1984 N r 29 poz. 199, M P 1985 Nr 4 poz. 27, MP 1985 N r 4 poz. 28, MP 1985 N r 46 poz. 296, M P 1985 N r 46 poz. 301, M P 1986 N r 34 poz. 256, M P 1986 N r 34 poz. 265, MP 1987 N r 37 poz. 307, M P 1987 N r 37 poz. 311, MP 1988 N r 9 poz. 72, M P 1988 Nr 18 poz. 159.

K szta łto w a n ie się poziom u i relacji cen.., ₁₁₉ Tab. 2. R elacje cen artyk u łów n ależących do 2 grupy przy przyjęciu jako p od staw y

cen y m leka „chudego”

The relation s of prices of articles belonging to group 2 tak in g as th e b asis th e prices of ’’th in ” m ilk

W y szczeg ó ln ien ie 1980a 1982b 1984 1985 1986 1987 1988 T w aróg

tłu sty 8,28 8,40 7,64 7,64 7,50 7,14 7,89 chudy 4,14 5,40 4,91 4,91 4,50 4,29 4,74 S ery dojrzew ające

ty lży ck i 15,22 19,00 20,91 22,73 22,50 21,43 22,63 gouda 17,24 20,00 20,91 24,55 24,25 22,86 25,26 salam i 14,48 21,00 19,09 20,91 20,67 19,43 20,00

a — tak ie sam e relacje w roku 1981; b — tak ie sam e rela cje w roku 1983.

gram sera tłustego rów nał się 8,28 litra mleka, a 1 kilogram sera chude­ go — 4,14 litra m leka. W roku 1988 1 kilogram sera tłustego rów nał się 7,89 litra mleka, natom iast 1 kilogram sera chudego — 4,74 litra m leka.

Mleko i sery objęte były w badanym okresie cenam i urzędow ym i. 3.3. G rupa trzecia obejm uje tylko jaja kurze. Ponieważ znaczna część popytu na ten a rty k u ł zaspokajana jest poza handlem uspołecznionym , analizę cen rozszerzono o ceny jaj na targowiskach.

Je st to jeden z nielicznych artykułów , którego cena — na przestrzeni ośmiu lat — nie tylko rosła, ale i nieznacznie malała, np. w han d lu uspo­ łecznionym w r. 1984 i na targow iskach w r. 1983 i 1984. N ajw iększy w zrost cen jaj, wynoszący 146%, m iał m iejsce w 1982 roku w hand lu uspo­ łecznionym . W ciągu ostatnich czterech lat objętych badaniem ceny rosły w każdym roku w zbliżonym stopniu, zarówno w h andlu uspołecznionym , jak i na targow iskach. Efektem tego jest zachow anie w 1988 r. relacji cen na obu rynkach takich, jakie m iały m iejsce w 1980 r.

3.4. G rupę 4 rep rezen tu je mięso, ryby, wędliny, drób. P rzy jm ując za 100 ceny w roku 1980 — w roku 1988 w yniosły one dla poszczególnych artyku łó w : 898,3% łopatka, 988,9% schab, 713,3% boczek, 1333,3% woło­ w ina z kością, 823,5% wołowina bez kości, 833,3% szynka w ieprzow a go­ tow ana, 850,0% polędwica wędzona, 908,1% kiełbasa zwyczajna, 1333,3% kiełbasa krakow ska, 710,0% kiełbasa m yśliwska, 1513,3% karp żywy, 1976,7% filety z m orszczuka, 4058,8% śledź solony, 629,6% kurczęta, 1210,0% gęsi, 1045,5% konserw a m ięsna „T urystyczna” .

Spośród 16 artykułów objętych analizą w 1981 r. wzrosła jedynie cena karpia żywego (o 166%), ceny pozostałych artykułów nie uległy zmianie. N astąpiło to w roku 1982, w zrost cen w ahał się w tedy w tej grupie od 585,2% (kiełbasa krakow ska) do 82,5% (karp żywy). W roku następnym , tj. w 1983, zm ieniły się jedynie ceny ryb i gęsi (średni w zrost o 16,2%). W latach 1984—87 rosły ceny praw ie wszystkich artykułów . Nie w zrosły jedynie ceny karp ia żywego i filetów z m orszczuka w 1984 r. i ceny śledzi w 1985 r. Średni w zrost cen w tych latach w yniósł kolejno: 18,5%, 14,2%, 14,8%, 17,6%. W zrost cen w roku 1988 był już znacznie wyższy i w yniósł średnio 53,2%.

A nalizy relacji cen dokonano przez porów nanie ceny kiełbasy krakow ­ skiej z cenam i pozostałych arty k u łó w w tej grupie (tab. 3).

G rupa 4 jest grupą, w której w ystępuje najw iększe zróżnicow anie w zrostu cen i w związku z tym w yraźna zm iana relacji cen. Np. w 1980 r. 1 kilogram filetów z m orszczuka odpowiadał 1 kilogram ow i boczku lub

Tab. 3. R elacje cen a rty k u łó w n ależących do 4 grupy przy przyjęciu jako p od staw y ceny k iełb a sy k ra k o w sk iej (cena 1 kilogram a k iełb a sy k rak ow sk iej = 1) T h e relation s of prices of a rticles belon gin g to group 4 taking as th e basis th e prices

of ’’k ra k o w sk a ” sa u sa g e (the price of one k ilo of the sa u sa g e = 1) W y szczeg ó ln ien ie 1980 1982 1988 W ieprzow ina łopatka 1,09 0,68 0,74 schab 1,67 0,97 1,24 boczek 0,56 0,30 0,30 W ołow ina z kością 0,56 0,49 0,56 bez k ości 1,26 0,68 0,78 Szynka g otow an a 3,33 1,49 2,08 P o lęd w ica w ęd zon a 4,07 2,03 2,60 K iełbasa zw yczajn a 0,81 0,51 0,56 m y śliw sk a 3,70 1,62 1,97 K arp ż y w y 1,11 0,79 1,27 F ilety z m orszczuka 0,56 0,27 0,82 Siedź solony 0,31 0,16 0,96 K urczęta 1,00 0,35 0,47 G ęsi 1,48 0,85 1,34 K on serw a „ T u ry sty czn a ” 0,41 0,27 0,32

w ołow iny z kością. N atom iast w roku 1988 1 kilogram ow i filetów odpo­ wiadało 2,8 kilogram a boczku lub 1,5 kilogram a wołow niy z kością. W 1990 r. cena 1 kilogram a kiełbasy m yśliw skiej rów nała się 11,8 kilogram a śledzi solonych, a w 1988 r. relacja ta w ynosiła 1 : 2. W 1980 r. cena jed n e ­ go kilogram a śledzi była ceną najniższą w tej grupie. N atom iast w roku 1988 ceny niższe od śledzi m iało już 8 artykułów , m.in. łopatka, boczek, w ołow ina z kością i bez kości, filety z m orszczuka, kurczęta.

W okresie objętym analizą ceny urzędow e obow iązyw ały na mięso w o­ łowe, w ieprzow e, p rzetw o ry z tych dwóch rodzajów m ięsa oraz na kurczę­ ta w sprzedaży reglam entow anej. Na ry b y m orskie obow iązyw ały ceny regulow ane, natom iast n a ry b y słodkow odne i kurczęta poza reglam enta­ cją ceny um owne.

3.5. W gru pie 5 i 6 analizow ano ceny tłuszczów zwierzęcych i roślin­ nych. Były to począw szy od roku 1982 ceny urzędow e.

Na p rzestrzeni lat objęty ch badaniem w najw iększym stopniu w zrosły ceny m asła o zaw artości 73% tłuszczu (o 988,2%) i oleju sojowego (o 950,0%), w najm niejszym stopniu w zrosły ceny oleju uniw ersalnego (o 455,6%) i m arg a ry n y m lecznej (o 515,4%).

W roku 1981 nie odnotow ano żadnych zm ian cen w tej grupie, w roku 1982 średni w zrost w yniósł 240,4%, w roku 1983 ceny utrzym ano na po­ ziomie roku 1982. W latach następn ych zm iany cen były zróżnicowane, np. w roku 1985 m iał m iejsce 82,5% w zrost cen tłuszczów zw ierzęcych i u trzy m an ie na dotychczasow ym poziom ie cen oleju uniw ersalnego i m a r­ g ary n y ; w 1986 r. n astąp iły znaczne, blisko 20% obniżki cen sm alcu i sło­ niny, i niew ielkie, bo średnio 7,8% podw yżki cen pozostałych tłuszczów. W r. 1988 rów nież rozpiętość w zrostu cen była znaczna, od 20% w p rzy ­ p ad k u sm alcu i słoniny do 80% w p rzy p ad k u oleju sojowego.

o-K szta łto w a n ie się poziom u i relacji cen.., 121

m a rodzajam i oleju. O ile w 1980 r. m iały one jednakow ą cenę, o tyle w 1988 r. olej sojow y był o 8% droższy od oleju uniwersalnego.

A nalizy relacji cen tłuszczów roślinnych i zwierzęcych dokonano przez porów nanie ceny m asła z cenam i pozostałych artykułów z g ru p y 5 i 6 (tab. 4).

Tab. 4. R elacje cen artyk u łów n ależących do 5 i 6 grupy przy przyjęciu jako p o d ­ sta w y cen y m asła o zaw artości 73% tłu szczu (cena 1 kg m asła = 1)

The relation s of th e prices of articles b elonging to groups 5 and 6 taking as th e basis th e prices of b utter w ith fa t co n ten t 73% (the price of one kilo of th e b u tter = 1)

W yszczególn ien ie 1980a 1982b 1984 1985 1986 1987 1988 Sm alec 0,41 0,46 0,38 0,55 0,42 0,41 0,36 Słonina 0,53 0,42 0,35 0,50 0,37 0,37 0,32 M asło (82,5% tł.) 1,47 1,25 1,14 1,26 1,26 1,26 1,24 Olej u n iw ersa ln y 0,26 0,25 0,19 0,15 0,15 0,13 0,14 so jo w y 0,26 0,26 0,24 0,2i 0,21 0,19 0,26 M argaryna m leczna 0,38 0,38 0,29 0,23 0,23 0,20 0,22 „P alm a” 0,50 0,50 0 38 0,30 0,30 0,27 0,30 M asło roślin n e 0,59 0,58 0,51 0,45 0,44 0,41 0,41 a — ta k ie sam e relacje w r. 1981. b — tak ie sam e relacje w r. 1983.

3.6. G rupa 7 zaw iera tylko jeden a rty k u ł — ziem niaki. A nalizą objęto ceny w handlu uspołecznionym i na targow iskach.

Przyjm u jąc za 100 cenę ziem niaków w roku 1980, w roku 1988 w ska­ źnik cen w yniósł 803,3 w h andlu uspołecznionym i 657,1 na targow iskach, co daje jeden z najniższych w skaźników spośród objętych analizą a rty ­ kułów.

Zw raca uw agę fakt, że do roku 1982 cena 1 kilogram a ziem niaków była wyższa na targow iskach, natom iast od roku 1983 relacje te ulegają odw ró­ ceniu, wyższe ceny — średnio o ok. 8% — są w han d lu uspołecznionym . Cena ziem niaków dw ukrotnie spadała, zarów no w h andlu uspołecznionym jak i na targow iskach. Miało to m iejsce w roku 1983 i 1984. P rzy czym zdecydow anie większe obniżki w ystąpiły na targow iskach.

W han dlu uspołecznionym obowiązywały na ziem niaki ceny regulo­ wane.

3.7. G rupa 8 obejm uje w arzyw a i owoce o dużej zawartości w itam i­ ny C, do analizy w ybrano kapustę kwaszoną, pom idory, ogórki kwaszone i pom arańcze.

W najw iększym stopniu podrożały w ciągu ośmiu lat pom arańcze o 1275,0%. W ty m sam ym czasie ogórki kwaszone o 864,9%, a kapusta kwaszona o 644,2%. A nalizując cenę pom idorów wzięto pod uw agę handel uspołeczniony i targow iska. W każdym roku cena w h andlu uspołecznio­ nym była wyższa, np. o 1,4% w roku 1984 i o 29,8% w ro ku 1988. Na targow iskach d w ukrotnie odnotowano obniżki cen, w 1985 r. o 7,2% i w 1986 r. o 13,9%, w han d lu uspołecznionym o 6,8% w 1986 r.

3.8. W arzyw a i owoce o dużej zaw artości k aroten u przydzielono do grupy 9. W analizie w ykorzystano inform acje o cenach m archw i w handlu uspołecznionym i na targow iskach.

P rzy jm u jąc za 100 ceny w 1980 roku w yniosły one w 1988 roku dla m archw i 654,7 w h an d lu uspołecznionym i 736,2 na targow iskach, 793,5 dla fasolki szparagow ej.

W każdym roku cena na targow iskach była wyższa od ceny w h and lu uspołecznionym , w 1980 r. o 10,5%, w 1981 r. o 19,6%, w 1982 r. o 32,2%, w 1983 r. o 24,6%, w 1984 r. o 24,4%, w 1985 r. o 29,7%, w 1986 r. o 15,6%, w 1987 r. o 17,0%, w 1988 r. o 24,3%.

3.9. W gru p ie 10 m ieszczą się pozostałe w arzyw a i owoce, które m ają tylko znaczenie energetyczne i zaw ierają składniki m ineralne. A nalizą obję­ to ogórki świeże, buraki, pietruszkę, jabłka II klasy, zarów no w h and lu uspołecznionym , jak i n a targow iskach.

W latach 1980— 88 w najw iększym stopniu wzrosły ceny jabłek w h a n ­ dlu uspołecznionym o 1228,5% (na targow iskach o 877,1%). Ceny pozosta­ łych w arzyw w zrosły w ty m okresie średnio o ok. 600%. Należy odnoto­ w ać obniżki cen w n iektórych latach: jabłek w 1983 r., pietruszki w 1985 i 1986 r., ogórków św ieżych w 1986 i 1987 r.

Tab. 5. R elacje cen a r ty k u łó w n ależących do 10 grupy przy p rzyjęciu jako p o d sta w y cen y jab łek II k la s y (cena 1 kg jab łek na ta rg o w isk a ch = 1)

T he relation s of th e price of secon d cla ss apples b elon gin g to group 10 taking as th e b a sis th e prices o f b utter w ith fat con ten t 73% (the price of one kilo of apples = 1)

W yszczeg ó ln ien ie 190 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 O górki św ieże a) 1,96 1,31 2,28 3,27 3,65 3,96 3,23 1,64 1,47 b) 1,45 0,94 1,66 2,32 3,22 3,33 2,80 1,24 0,89 B uraki a) 0,38 0,31 0,43 0,64 0,50 0,52 0,66 0,32 0,26 b) 0,42 0,39 0,53 0,79 0,68 0,67 0,75 0,41 0,33 Jab łk a a) 0,78 0,92 0,96 0,85 0,88 0,95 1,04 0,92 1,06

a) w h andlu u sp ołeczn ion ym ; b) na targow isk ach .

3.10. G rupę 11 rep re z en tu ją dw a arty k u ły : groch i fasola. P rz y jm u ­ jąc za 100 ceny w 1980 ro ku — w 1988 w skaźniki cen w yniosły w p rzy ­ padku grochu: w han d lu uspołecznionym 1384,0, a na targow iskach 697,8; w p rzypadku fasoli odpowiednio 1237,8 i 571,2. Zróżnicow ane tem po w zro­ stu cen w poszczególnych latach spowodowało zasadniczą zm ianę relacji cen w h an d lu uspołecznionym i na targow iskach. W 1980 r. cena 1 kilo­ gram a grochu n a targow iskach była o 62,8% wyższa niż w handlu uspo­ łecznionym . W 1988 r. cena 1 kilogram a grochu w han dlu uspołecznionym była wyższa niż n a targow iskach o 21,8%. Podobne zjaw isko w ystąpiło w p rzypadku fasoli. W 1980 r. jej cena była na targow iskach wyższa o 35,8% niż w han d lu uspołecznionym . Począwszy od roku 1982 cena w han d lu uspołecznionym zaczęła przew yższać cenę na targow iskach, w 1988 r. o 59,6%.

3.11. W grup ie 12 przedm iotem analizy były ceny cukru, miodu, dże­ m u śliwkowego i cukierków czekoladowych, tzw. m ieszanki.

C h arak tery zu je tę grupę jeden z najw yższych w skaźników w zrostu cen. Porów nując rok 1988 z rokiem 1980 cena cuk ru w zrosła o 1471,4%, m iodu o 985,5%, dżem u śliwkow ego o 3285,7%, cukierków o 1545,0%. W 1980 r. najtańszy m arty k u łem był dżem, a najdroższym miód. Osiem lat później n ajtań szy m arty k u łem stał się cukier, a najdroższym cukierki.

Z m iany relacji cen arty k u łó w zaliczanych do g ru py 12 w stosunku do a rty k u łu rep re z en ta n ta p rzedstaw ia tabela 6.

K ształtow an ie się poziom u i relacji cen.., ₁₂₃

Tab. 6. R elacja cen a rty k u łó w n ależących do 12 grupy przy przyjęciu jako p od staw y cen y cukru (cena 1 kg cukru = 1)

The relation s of prices of articles belonging to group 12 tak in g as th e basis th e __________________p rice o f sugar (the price of one k ilo of sugar = 1)__________________

W yszczególn ien ie 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 Miód 5,90 2,38 5,89 6,00 4,85 3,12 3,85 4,23 4,08 D żem 0,67 2,00 1,16 1,14 1,18 0,83 0,90 1,12 1,44 C ukierki 5,71 5,71 5,22 6,39 5,96 4,42 4,97 5,69 5,98

4. Analizę relacji m iędzygrupow ych przeprow adzono w oparciu o a rty ­ kuły reprezentujące poszczególne grupy. Z każdej grupy w ybrano po jed ny m artykule, z g rupy 4 dodatkow o jeszcze dwa, gdyż jest to gru pa najliczniejsza. Podobnie jak w analizie w ew nątrzgrupow ej w yodrębniono jeden artykuł, którego cenę w każdym roku traktow ano jako 1 i z którym porów nyw ano inne w ybrane artykuły. A rtykułem -rep rezen tantem w y ­ b ran y został chleb zwykły, gdyż jest on podstaw ą większości diet. In fo r­ m acje liczbowe dotyczące analizy m iędzy grupow ej z w ykorzystaniem re ­ prezentantów poszczególnych gru p przedstaw ia tabela 7.

Tab. 7. R elacje cen artyk u łów reprezen tu jących poszczególne grupy przy przyjęciu jak o p o d sta w y porów nań cen y ch leb a zw yk łego (cena 1 bochenka Chleba z w y k łe ­

go = 1)

T he relation s of prices of articles rep resen tin g particular groups tak in g as th e basis ________ of com parison th e price of ordinary bread (the price of one loaf = 1)________

W yszcze­ g ó ln ien ie 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 M leko „chude” a 0,43 0,18 0,63 0,63 0,55 0,42 0,43 0,44 0,41 Jaja kurze a 0,55 0,32 0,78 0,88 0,67 0,56 0,56 0,66 0,66 M ięso w iep . b 0,61 0,48 0,88 0,88 0,66 0,57 0,58 0,68 0,69 „łop atk a” a 8,81 3,69 15,63 15,63 14,00 12,31 12,36 11,88 11,52 K iełb asa zw . a 6,57 2,75 11,88 11,88 10,30 9,23 9,29 8,94 8,70 M orszczuk a 4,48 1,88 6,25 8,13 6,50 6,73 9,00 10,00 12,89 S m alec a 4,18 1,75 6,88 6,88 6,00 8,46 6,43 6,88 5,74 M asło a 10,15 4,25 15,00 15,00 15,60 15,38 15,43 16,88 16,09 O lej un iw . a 2,69 1,13 3,75 3,75 3,00 2,31 2,32 2,19 2,17 Z iem niaki a 0,82 0,49 1,01 0,99 0,79 0,66 0,71 0,77 0,95 b 0,94 0,51 1,06 0,94 0,73 0,60 0,65 0,70 0,90 P om idory a 8,40 4,23 6,81 7,75 10,60 8,42 7,29 9,75 8,33 b 7,28 3,64 6,25 6,31 10,45 7,46 5,96 9,06 6,41 M archew a 1,58 0,80 1,44 1,78 1,45 1,16 1,51 1,61 1,68 b 1,42 0,67 1,09 1,43 1,17 0,89 1,30 1,38 1,35 Jabłka a 2,04 1,65 1,96 1,41 1,53 1,39 1,66 2,84 3,96 b 2,61 1,79 2,03 1,67 1,74 1,47 1,61 3,08 3,72 G roch a 3,73 1,56 6,09 7,00 5,35 4,12 4,18 4,88 7,52 b 6,07 3,37 7,19 8,06 6,50 5,08 5,21 5,09 6,17 C ukier a 1,57 0,66 2,88 2,88 2,60 3,46 3,57 3,44 3,59

a — cen y w h andlu u społecznionym ; b — cen y na targow iskach.

Można tu w yodrębnić dwie podstaw owe grupy artykułów . Do jednej należy zaliczyć m leko „chude”, olej uniw ersalny, ziem niaki n a targow i­ skach, pom idory w h andlu uspołecznionym i na targow iskach, m archew i jabłka na targow iskach. Są to artykuły, których w przeliczeniu na chleb m ożna kupić w 1988 r. m niej niż w 1980 r. W zrost cen tych artykułów b ył niższy niż chleba. Oznacza to, że chleb relatyw nie podrożał. Do d ru ­

giej g rupy należy zaliczyć te arty k u ły , których dynam ika cen była wyższa od dynam iki cen chleba i których w roku 1988 m ożna kupić więcej niż w roku 1980. Są to: ja ja kurze, w hand lu uspołecznionym i na targ o ­ w iskach, mięso w ieprzow e „łopatka”, kiełbasa zwyczajna, filety z m or­ szczuka, smalec, masło, ziem niaki w h an dlu uspołecznionym , jabłka i groch w han dlu uspołecznionym i na targow iskach oraz cukier.

Porów nując sk rajn e lata objęte badaniem należy stw ierdzić, że w przy­ padk u niektórych artyk u łó w nie nastąpiły istotne zm iany relacji ich cen w porów naniu z ceną chleba. Przykładem może tu być m leko „chude”, ja ja kurze, olej uniw ersalny, ziem niaki, pom idory, m archew , jabłka w h a n ­ dlu uspołecznionym . Dla w ielu arty k u łó w relacje te zm ieniły się znacznie, np. dla m ięsa wieprzow ego, kiełbasy zwyczajne, filetów z morszczuka, sm alcu, m asła, jab łek n a targow iskach, grochu i fasoli, a co istotniejsze były to zm iany różnokierunkow e.

Średni w zrost cen liczony dla poszczególnych grup był w większości przypadków zbliżony (poza grup ą 1, 4, 11, w handlu uspoł. 12) i w ynosił ok. 800% w r. 1988, biorąc za 100% ceny z roku 1980.

W ciągu ośm iu la t w najw iększym stopniu w zrosły ceny artykułów zaliczonych do g ru p y 12, 11 (ale tylko tych, k tóre kupow ane były w h a n ­ dlu uspołecznionym , gdyż na targow iskach w skaźnik w zrostu cen był n a j­ niższy spośród w szystkich grup), 4 i 1.

Zw raca uw agę fakt, że w tych grupach, w k tórych badano ceny w h a n ­ dlu uspołecznionym i na targow iskach, zawsze niższa dynam ika cen do­ tyczy cen na targow iskach.

W skaźniki cen arty k u łó w -rep rezen tan tó w poszczególnych gru p w roku 1988 przy przyjęciu za 100 cen z roku 1980 przedstaw ia tabela 8.

Tab. 8. W skaźniki cen a r ty k u łó w -rep rezen ta n tó w poszczególn ych grup The in d ices of th e p rices of articles-rfep resen tatiyes of particu lar groups

Grupa _{1980 = 100}1988 Grupa _{1980 = 100}1988 1 a 1078,1 8 a 873,8 2 a 792,1 9 a 728,1 3 a 815,9 10 a 901,2 b 771,0 b 803,3 4 a 1239,2 11 a 1310,9 5, 6 a 805,3 b 634,5 7 a 803,3 12 a 1921,9 b 657,1

a — cen y w h an d lu u sp ołeczn ion ym ; b — cen y na targow isk ach .

5. W nioski. A nalizując zm iany relacji cen podstaw ow ych arty ku łów żywnościow ych w latach 1980—88 należy stw ierdzić przede w szystkim b rak jakichkolw iek stałych tendencji, któ re m ożna by odnieść do w szyst­ kich objętych badaniem w yrobów . W przyp ad ku w ielu artykułów w i­ doczne są jedynie w yraźne zm iany relacji cen w latach 1981—82 i stopnio­ w y pow rót w ro ku 1988 do relacji z roku 1980, np. w analizie m iędzy- grupow ej m leko „chude”, bułka wyborow a, ja ja w han dlu uspołecznio­ nym , olej uniw ersalny.

S tałą ten d en cją jest w zrost cen w szystkich artykułów , z tym , że d y ­ nam ika tego w zrostu jest zróżnicow ana. Tam, gdzie ingerencja państw a

K szta łto w a n ie się poziom u i relacji cen... 125

była najm niejsza nie w ystępow ały skokowe zm iany cen, a ich relacje nie zm ieniały się z roku na rok w sposób chaotyczny. Przykładem są tu a rty ­ kuły tzw. zielonego ry n k u z g rup y 7, 8, 9, 10 i 11 (w grupie 11 tylko a rty ­ kuły sprzedaw ane na targow iskach, gdyż w handlu uspołecznionym w ska­ źnik w zrostu cen był więcej niż dw ukrotnie wyższy). Można w yróżnić takie relacje cen m iędzy artyk u łem przy jętym jako podstaw a porów nań a arty kułem porów nyw anym , k tó re w ciągu lat objętych analizą nie zm ie­ niły się znacznie, np. bułka kajzerka, tw aróg „chudy”, wołowina z kością, cukierki w analizie w ew nątrzgrupow ej, jak też takie relacje, które zm ie­ niły się w większym stopniu, ale nie m ożna ich określić jako znaczące, np. kasza gryczana i sery dojrzew ające w analizie w ew nątrzgrupow ej oraz m asło w analizie m iędzy grupow ej.

Dla większości artykułów — mimo krótkookresow ych zm ian — u trz y ­ m ały się dotychczasowe relacje cen, w ew nątrzgrupow e jak i m iędzy gru ­ powe. Można to zaobserwować zarówno w odniesieniu do arty kułów obję­ tych cenam i urzędow ym i, regulow anym i, um ownym i, jak też do tych artykułów , które znajdow ały się w grupie tow arów reglam entow anych i w grupie poza reglam entacją.

W yraźna zm iana relacji cen nastąpiła w roku 1981, a zwłaszcza w roku 1982, tj. w tedy gdy ingerencja państw a w tw orzenie cen była stosunkow o najm niejsza. Zakładano bowiem w tedy, że ingerencje ad m inistracyjne do­ tyczyć będą tylko cen urzędow ych, a ceny regulow ane i — przede w szyst­ kim — um ow ne pozostaną niezależne. Była to niezależność pozorna. Ceny nie m ogły kształtow ać się swobodnie, a ich relacje z każdym rokiem zbli­ żały się do relacji z roku 1980. Począwszy od 1982 roku ceny regulow ane przedsiębiorstw o rzeczywiście ustalało samodzielnie, ale n a podstaw ie szczegółowo określonych „kosztów uzasadnionych”. R ada M inistrów m iała praw o — i korzystała z niego — zam rażać ceny um owne na 3-miesięczne okresy, w prow adzać okresow y zakaz podwyższania cen na określone grupy tow arów , usług itp. Rozszerzenie w 1984 roku obowiązku ustalania cen um ow nych w oparciu o kategorię „kosztów uzasadnionych” — co było zresztą sprzeczne z przyjętym i na początku roku 1982 zasadam i ceno- tw ó rstw a — spowodowało, że państw o znów kontrolow ało w szystkie ceny, ta k jak w roku 1980.

S U M M A R Y

C onsum ption and production are in flu en ced not only by th e le v e l o f process but ab ove a ll by th e price relations. T he price relations (proportions) can be v iew ed in a num ber of d ifferen t profiles, for ex a m p le an alyzin g th e price relation s b etw een th e groups of articles providing d ifferen t n u trition al elem en ts (inter-group analysis), and th e relations w ith in those groups b etw een su b stitu tion al articles (intra-group analysis). On th e basis of feeding norm s recom m ended by th e In stitu te of Food and F eed in g, one can distin gu ish sev era l groups of food articles, the criterion being th e con ten t of one of a fe w n u trition al elem en ts in each of them .

In th e period b etw een 1980 and 1988, those groups w ere characterized by d if­ feren tia ted in crease of process in tw o p rofiles. T he first is th e one w h ic h concerns d ifferen tia tio n of th e in crease of process on a g iv e n item in in d iv id u a l years, th e oth er refers to th e d ifferen tia tio n o f th e in crease of process for d ifferen t item s in a g iv en year. It should be em phasized, h ow ever, th at in th e m ajority of cases the

price in crease in both p ro files does not depart from th e avera g e for all th e a rticles, and th e price relation s b e tw e e n m a n y articles in 1988 w ere shaped sim ila rly as in 1980. A sig n ifica n t in flu en ce w as here ex erted by th e a d m in istra tiv e in terferen ce of th e sta te w ith th e price form ation , w h ich caused th a t th e prices did not h ave an ob jective character, and th e relation s b e tw e e n th em u n d erw en t deform ation. T h ey reflected n eith er th e p roduction costs nor th e con d ition s of m ark et b a la n ce.