Bruno Schulz czyta Conrada

Bogusław Gryszkiewicz

Bruno Schulz czyta Conrada

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

71-89

Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

B og u sław G ry s zk ie w ic z

Bruno Schulz czyta Conrada

“ C o c z y t a ł B r u n o S c h u lz ? ” - to j e d n o z t y c h p y ta ń , k tó r e n a jc z ę ś c ie j z a d a j ą s o ­ b i e b a d a c z e j e g o p r o z y . Z a ś w o b e c n ie m o ż n o ś c i z w e r y f i k o w a n i a w i ę k s z o ś c i p r z y ­ p u s z c z e ń z w i ą z a n y c h z d o m n ie m a n y m i le k t u r a m i d r o h o b y s k i e g o a u to r a , w p y t a n i u t y m w i d z ie ć m o ż n a s w o is ty l o c u s c o m m u n i s w y s tą p i e ń , r e p r e z e n t u j ą c y c h n a o g ó ł d o jr z a ls z y o d ł a m w s p ó łc z e s n e j s c h u lz o lo g ii. A p o n i e w a ż z o c z y w i s ty c h p o w o d ó w c h c i a ł b y m u n i k n ą ć p o s ą d z e n i a o n ie d o jr z a ło ś ć , z w i e lk i m t r u d e m p r z y c h o d z i m i o z n a jm ić n a w s tę p ie , ż e m o ja p r a c a j e s t s k r o m n y m p r z y c z y n k ie m w z b o g a c a ją c y m w ie d z ę o i n te r t e k s tu a ln y c h a s p e k ta c h p r o z y B r u n o n a S c h u lz a . P o d o b n ie j a k b a d a ­ c z e , k t ó r y c h ł ą c z y p r z e d e w s z y s tk i m ł a t w o ś ć o d n a jd y w a n i a w S c h u lz o w s k ie j b i ­ b l io t e c e s w o ic h u l u b io n y c h le k tu r , u w a ż a m , ż e o p o w i a d a n i a S k le p ó w i S a n a t o r i u m w y r ó ż n i a w y j ą tk o w o g ę s t a s i a tk a o d n i e s ie ń i n te r t e k s tu a ln y c h - n a p o d s t a w i e c z e g o m o ż n a n a w e t m ó w ić o “ p l a g i a to w y m ” c h a r a k te r z e w y o b r a ź n i S c h u lz a . W p r z e c i ­ w ie ń s t w i e d o n i c h d o s t r z e g a m j e d n a k - z e z r o z u m ia ł ą m e la n c h o lią , j a k s ą d z ę , ż e s t o s u n k o w o n ie w ie le t y c h o d n i e s ie ń d a s ię o p is a ć w t a k i s p o s ó b , b y n ie b u d z ił y w ą t p li w o ś c i c o d o s w e g o r z e c z y w is te g o , o b ie k ty w n e g o i s t n ie n i a j a k o p r z y k ł a d n i e ­ z a le ż n e g o o d o d b i o r c y z w i ą z k u z o k r e ś l o n y m s k ł a d n ik i e m t r a d y c ji lite r a c k ie j. J a k ­ k o l w i e k n ie u w a ż a m , b y p o z a s f e r ą te o r e ty c z n e j r e f le k s ji m o ż liw e b y ł o w y r a ź n e o d d z ie l e n i e te g o , c o z p o d p o w i e d z i m .in . H e n r y k a M a r k i e w i c z a n a z y w a m y in te r te k - s t u a ln o ś c i ą i m m a n e n t n ą i r e c e p c y jn ą , to h o łd u ją c p r z e s t a r z a ł y m j u ż b y ć m o ż e z a s a ­ d o m in te r p r e t a c j i te k s tu , p a m ię ta m , ż e w i ę k s z o ś ć m o i c h “ o d k r y ć ” w te j d z ie d z in ie m o ż e b y ć k o m u n ik o w a n a w y ł ą c z n ie w tr y b ie h ip o te z y . T e g o r o d z a j u w z m o ż o n ą o s t r o ż n o ś ć c z y s a m o k o n tr o lę t r z e b a s o b ie z a le c ić s z c z e g ó ln ie d z is ia j, w c z a s ie , k ie d y p e w i e n k r y z y s , j a k i p r z e c h o d z i s c h u lz o lo g ia , z n a jd u je o d z w ie r c ie d le n ie w p o z o r n y m c z ę s to b o g a c t w i e l i t e r a c k ic h i p o z a l i te r a c k i c h z w ią z k ó w , w k t ó r e u s i ­ ł u j ą u w ik ła ć S c h u l z a m ło d s i z w ła s z c z a , w w i ę k s z o ś c i i m p o n u j ą c o o c z y t a n i b a d a c z e j e g o t w ó r c z o ś c i 1. Ś w ie tn ie o c z y ta n i, a p r z y t y m o ś m i e l e n i w s w y c h h a r c a c h m o ż l i ­

1 Przejawy tej, budzącej niewesołe refleksje, tendencji dostrzec można było np. w niektórych “kompara- tystycznych” referatach prezentowanych na konferencji W ułamkach zwierciadła. Bruno Schulz 1892—1942, zorganizowanej w listopadzie 2002 roku przez KUL.

w o ś c i ą ła tw e g o r o z g r z e s z e n i a , j a k ą g w a r a n t u j e i m p o s t m o d e r n i s t y c z n y k o n f e s jo n a ł. I n t e r p r e ta t o r p r o z y S c h u lz a , k tó r y t r w a j e d n a k p r z y s ta r e j w i e r z e i d a w n y c h o b y c z a ­ j a c h , p o w i n i e n p a m ię ta ć , ż e z e s ta w p o tw i e r d z o n y c h w s p o s ó b n i e p o w ą t p i e w a l n y le k t u r a u to r a S a n a t o r i u m j e s t w s t o s u n k u d o lis ty , j a k ą m o ż e m y s p o r z ą d z ić n a p o d ­ s ta w ie p o ś w ię c o n y c h m u p r a c , w ię c e j n i ż s k r o m n y . K a ż d e m u z a ś w y j ś c i u p o z a t e n r e la ty w n ie w ą s k i k r ą g t o w a r z y s z y ć m o ż e r y z y k o b łę d u , n a w e t j e ś l i j a k i e ś p o d o b i e ń ­ s t w a c z y z a le ż n o ś c i w y d a j ą s ię n a m u d e r z a ją c e . W ta k ie j s y tu a c ji d o r a n g i w y d a r z e n i a w s c h u l z o l o g i c z n y m ś w ie c ie u r a s t a j ą m a ło s p e k ta k u la r n e , n ie m n ie j j e d n a k b a r d z o w a r t o ś c i o w e o d k r y c ia w r o d z a j u te g o , j a k i e g o d o k o n a li o s ta tn io J e r z y F i c o w s k i i S h a lo m L in d e n b a u m . O b a j c i b a d a c z e d o t a r l i b o w i e m d o k a ta l o g u b i b li o t e k i “ Ż y d o w s k i e g o d o m u ” , p r o w a d z o n e g o w m i ę d z y w o j e n n y m D r o h o b y c z u p r z e z ta m t e j s z e k o ło s y j o n i s t y c z n e 2 . J a k s łu s z n ie m n ie m a p r o f e s o r L in d e n b a u m , to c e n n e z n a le z is k o p o w i n n o p o p r a w i ć h u m o r W ł a ­ d y s ł a w o w i P a n a s o w i , k tó r y u j a w n ia j ą c k a b a l i s t y c z n e s e n s y S k le p ó w i S a n a t o r i u m n ie m ia ł d o ty c h c z a s p e w n o ś c i, c o n a t e n t e m a t m ó g ł c z y ta ć s a m S c h u lz . P o ż ó ł k ła f i s z k a p r z e k ł a d u D ia l o g ó w o s z tu c e u s p o k o i M a r t ę B a r to s ik , u m a c n i a j ą c j ą w p r z e ­ k o n a n iu o ś c i s ł y m z w ią z k u , j a k i S c h u l z o w s k ą id e ę “ w c z y t y w a n i a s ie b ie ” ł ą c z y z z a ł o ż e n i a m i k r y t y k i k r e a c y jn e j O s k a r a W i l d e ’a. N a l e ż y j e d n a k s ą d z ić , ż e n a jw ię k s z ą k o r z y ś ć z t e g o o d k r y c ia o d n i e s ie j e g o j e r o z o l i m s k i w s p ó ła u to r , z n i e z w y k ł ą e n e r g i ą z a b i e ­ g a ją c y o s ta tn io o r e w i n d y k o w a n i e S c h u lz a d l a r u c h u s y jo n is ty c z n e g o . P o z o s t a w i a ­ j ą c n a b o k u i n te r e s u j ą c ą s k ą d i n ą d k w e s tię z a le ż n o ś c i, j a k a m o ż e is tn ie ć m ię d z y k i e ­ r u n k i e m i n te r t e k s tu a ln y c h p o s z u k i w a ń a i d e o l o g i c z n y m i n te r e s e m g r u p y s p o łe c z n e j, d o k tó r e j n a le ż y p o s z u k u ją c y , m u s z ę z a z n a c z y ć , ż e r a d o ś ć z o d k r y c ia , j a k i e g o w r a z z J e r z y m F i c o w s k i m d o k o n a ł p r o f e s o r L in d e n b a u m , p o d z ie l a m w z d e c y d o w a n ie w i ę k s z y m s t o p n i u a n iż e l i p e w n o ś ć w s p ó ło d k r y w c y , ż e d z ię k i k a ta l o g o w i z “ D o m u ż y d o w s k i e g o ” “ m o ż e m y s ię d o w ie d z ie ć , c o n a p r a w d ę m ó g ł c z y ta ć S c h u lz w o k r e s ie k s z t a ł t o w a n i a s ię j e g o w i z ji p i s a r s k i e j , o r a z z w e r y f i k o w a ć h ip o te z y d o ty c z ą c e p r ą ­ d ó w u m y s ł o w y c h , k t ó r e n a n ie g o w p ł y n ę ły ” 3 . B o n a w e t j e ś l i w k a ta l o g u d r o h - o b y - c k ie j b i b li o t e k i z n a l a z ł b y m k a r ty w s z y s tk i c h d z ie ł C o n r a d a , to i t a k n ie u w o ln ię s ię o d w ą t p li w o ś c i , c z y to , c o w k i l k u o p o w i a d a n i a c h i e s e ja c h S c h u lz a n a r z u c a się m o je j u w a d z e j a k o e w e n tu a ln e ś w ia d e c tw o j e g o tw ó r c z e g o o b c o w a n i a z t e k s te m C o n r a d o w s k i m - j e s t c z y m ś t a k i m w r z e c z y s a m e j. T y m b a r d z i e j ż e p o t r a f i ę w y ­ o b r a z i ć s o b ie , a w ię c n ie ja k o z in te r io r y z o w a ć , o d b i o r c ę z n u ż o n e g o i n te r t e k s tu a ln y - m i s p e k u l a c ja m i m o ic h p o p r z e d n ik ó w . O d b io r c ę , k t ó r y n ie o tr z y m a w s z y r ó w n ie ż o d e m n ie ż a d n e g o k o n k r e tn e g o d o w o d u , n p . w p o s t a c i o b s z e r n e g o c y ta t u lu b m e ta - te k s to w e g o k o m e n t a r z a , z w ł a ś c iw y m s o b ie z d r o w y m s c e p ty c y z m e m d o p a tr z y się w t y tu le n i n ie j s z y c h r o z w a ż a ń z w i a s tu n a j e s z c z e j e d n e j f i k c j i p o w s ta łe j w o k o l ic a c h S k le p ó w c y n a m o n o w y c h .

2 Por. Sh. Lindenbaum, Lektury Schulza, “Midrasz” 2003, nr 3 (wersja on-line). 3 Tamże.

Bruno Schulz czyta Conrada 73 C z y n n ik i e m z w i ę k s z a ją c y m o p ó r w o b e c d o m n ie m a n i a “ C o n r a d o w s k i e g o ś l a d u ” m o ż e b y ć n ie t y lk o s c e p ty c y z m , a le r ó w n ie ż c o ś , c o j e s t ta k ie j p o s t a w y b i e g u n o w y m p r z e c iw ie ń s tw e m : m a m n a m y ś li u l e g ł o ś ć w o b e c s te r e o ty p u . Z a r ó w n o s te r e o ty p u o d b i o r u p r o z y S c h u lz a , j a k i s t e r e o t y p u o d b i o r u p r o z y C o n r a d a . Z p e r s p e k t y w y o b u t y c h s t e r e o t y p ó w s k o ja r z e n ie a u to r a S k le p ó w c y n a m o n o w y c h z t w ó r c ą L o r d a J im a w y d a w a ć s ię m o ż e r ó w n i e e k s c e n tr y c z n e , j a k n p . s u g e s tia lit e r a c k ie g o m a r ia ż u M a r i i D ą b r o w s k ie j z F r a n z e m K a f k ą . U tr w a l o n y w p o to c z n e j ś w ia d o m o ś c i s te r e o ty p d a n e g o p i s a r s t w a w y z n a c z a r ó w n ie ż , j a k d o b r z e o t y m w ia d o m o , p e w n ą s ia tk ę j e g o n a jb a r d z ie j p r a w d o p o d o b n y c h r e la c ji m ię d z y te k s to w y c h . N i k o g o z p e w n o ś c i ą n ie z a s k o c z ą i n ic ja ty w y a n a l i z i n te r t e k s tu a ln y c h z a p o w i e d z i a n e w z d a n ia c h : D ą b r o w s k a c z y ta C o n r a d a lu b S c h u lz c z y ta K a fk ę . Z w ł a s z c z a ż e w s p o m n i a n y s te r e o ty p s y tu u je a u to r a S k le p ó w p r z e d e w s z y s tk i m w “ t r ó jk ą c i e o d d z ia ł y w a ń t r z e c h k u ltu r : p o ls k ie j, ż y d o w s k ie j i n ie m ie c k ie j, k tó r e w n i m w s p ó łd z i a ł a ł y z g o d n ie i tw ó r c z o , n a p r z e k ó r h i s to r y c z n e j tr a g e d ii, r z u c a ją c e j p r z e c iw s o b ie n a r o d y ” 4. T y m w i ę k s z ą n i e s p o d z i a n ­ k ą m o ż e b y ć w ię c p r ó b a d o w ie d z e n ia , ż e k o n t a k t z p r o z ą C o n r a d a w p ł y n ą ł w j a k i e j ś m ie r z e n a a r ty s ty c z n y k s z t a ł t S c h u lz o w s k ie g o d z ie ła . B o w i e m z a r ó w n o w r e f le k s ji n a d p r o z ą S c h u lz a , j a k i w p r a c a c h p o ś w ię c o n y c h p o ls k ie j r e c e p c j i t w ó r c z o ś c i C o n ­ r a d a w o k r e s ie m ię d z y w o j e n n y m , t r u d n o z n a le ź ć z a c h ę tę d o z e s ta w i a n i a a w a n g a r ­ d o w e j p r o z y n a u c z y c i e la z D r o h o b y c z a z d o r o b k i e m u r o d z o n e g o w B e r d y c z o w i e p i s a r z a a n g ie l s k i e g o 5. P o n i e w a ż m a m p e w n e d a n e u z a s a d n i a j ą c e c o n a jm n ie j p o ­ t r z e b ę t e g o r o d z a j u k o n f r o n t a c ji , m o g ę z a p y ta ć , c o t a k i e g o s p r a w iło , ż e n ik t d o t y c h ­ c z a s n ie p o k u s i ł s ię o j e j p r z e p r o w a d z e n ie . B o j e ś l i p r z y ją ć , ż e C o n r a d b y ł w d w u d z i e s to l e c i u n a jp o p u l a r n i e js z y m w P o ls c e a u to r e m o b c y m , d o s t ę p n y m p r z e d e w s z y s tk i m d z ię k i w y s ił k o w i t r a n s la t o r s k i e m u A n i e li Z a g ó r s k ie j, to j a k o ś t r u d n o s o b ie w y o b r a z ić , b y n ie c z y ta n o g o p r z y u lic y S try j s k ie j w D r o h o b y c z u . F a k t l e k tu r y o c z y w iś c ie n ie p r z e s ą d z a o id e o w y c h c z y a r ty s ty c z n y c h z a le ż n o ś c ia c h . N ie m n ie j j e d n a k m u s i d z iw ić n ie o b e c n o ś ć k s i ą ż e k C o n r a d a n a b a r d z o d łu g ie j, o w ie le z a d łu g ie j, liś c ie d z ie ł, k t ó r e z d a n i e m b a d a c z y p r o z y S c h u lz a d l a d o b r a l ite r a tu r y p o ls k ie j m ia ł s k o n s u m o w a ć s ta ły b y w a l e c k s i ę ­ g a r n i P i l p ló w i b i b li o t e k i “ Ż y d o w s k i e g o d o m u ” . C z e g o t a m n ie m a m y : T a lm u d , Z o h a r , p i s m a c h r z e ś c ij a ń s k i c h g n o s ty k ó w , p a r y s k a a w a n g a r d a , p r o p a g a n d o w a l it e ­ 4 J. Jarzębski, Wstęp [do:] B. Schulz, Opowiadania, wybór esejów i listów, BN S. I, Nr 264, Wrocław 1989, s. XII.

5 Podczas dyskusji nad moim referatem dr Renata Jochymek zwróciła uwagę, że analizowana w nim zależ­ ność między Karakonami a Jądrem ciemności stanowiła przedmiot odczytu wygłoszonego w zeszłym roku przez Stefana Zabierowskiego. Chciałbym w związku z tym podkreślić, że rozwijam tu jeden z wątków mojego wystąpienia na wspomnianej już konferencji w Lublinie, w listopadzie 2002 r. (Bruno Schulz a tra­ dycja czarnego humoru). Zarówno podczas przygotowywania tamtego referatu, jak i w okresie pracy nad niniejszym, nie zdawałem sobie sprawy, że interesujący mnie temat został podjęty przez innych autorów. Fakt, że zajął się nim S. Zabierowski, ma dla mnie znaczenie szczególne - nakazuje bowiem zrewidować opinię o pewnej jednostronności jego badań nad recepcją Conrada w okresie międzywojennym. Opinię tę, okazuje się niesprawiedliwą, formułowałem przede wszystkim na podstawie lektury Dziedzictwa Conrada w literaturze polskiej, i nadal uważam, iż w odniesieniu do tej pracy, jak również pokrewnych jej tematycz­ nie, wcześnie publikowanych rozpraw Zabierowskiego, zachowuje ona swą aktualność.

r a t u r a s y jo n is ty c z n a , b o g a ty w y b ó r k l a s y k ó w f i lo z o f i i, k s i ą ż k i z z a k r e s u h is to r ii s z tu k i, ó w c z e s n e n o w o ś c i z d z ie d z i n y p s y c h o lo g ii, n a w e t, j a k n ie d a w n o p r z e k o n y ­ w a ł p e w i e n i r la n d z k i u c z o n y , p r a c e r o s y j s k i c h f o r m a l i s t ó w , k t ó r y c h te o r ię S c h u lz r z e k o m o p a r o d io w a ł w s w o ic h o p o w i a d a n i a c h 6. P o k p i w a j ą c z k u r i o z a ln y c h n i e k i e ­ d y in te r p r e ta c ji, k t ó r y c h p o m y s ł o d a w c y a r b itr a ln ie u m i e s z c z a ją w in te r te k s tu a ln e j p r z e s t r z e n i S k le p ó w i S a n a t o r i u m d z ie ł a r a c z e j n i e o s ią g a l n e w d r o h o b y s k ic h , a n a ­ w e t w l w o w s k ic h c z y w a r s z a w s k i c h k s i ę g a r n i a c h , n ie p o w i n n i ś m y z a p o m in a ć , ż e S c h u lz b y ł c z ł o w i e k i e m w s z e c h s tr o n n i e o c z y ta n y m , o n a p r a w d ę w y ją tk o w e j k u l tu r z e lite ­ ra c k ie j, e s te ty c z n e j i f ilo z o f ic z n e j. A le z a r ó w n o w p r o z ie a r ty s ty c z n e j, j a k i e s e is ty c z ­ n e j to b o g a c t w o c u d z e g o s ło w a i c u d z e j m y ś li, ż e n ie w s p o m n ę o o b f i to ś c i w z o r c ó w i k o n o g r a f i c z n y c h , j e s t u n ie g o n a o g ó ł p o d p o r z ą d k o w a n e r e g u ło m w ł a s n e g o d y s ­ k u r s u , i n d y w id u a ln e g o s ty lu i ś w ia to p o g lą d u . W n i e k t ó r y c h p r z y p a d k a c h m o ż n a b y to n a z w a ć p a r a f r a z ą - c z y s w e g o r o d z a j u p r z e k ł a d e m - w te d y z w ła s z c z a , g d y w r a m a c h s w o je g o s y s te m u e s t e t y c z n e g o s ta r a się a d e k w a tn ie w y r a z i ć t e m a t lu b p r o ­ b l e m a ty k ę , k tó r e w t e k ś c i e ź r ó d ło w y m k o m u n ik o w a n e b y ł y z a p o m o c ą z a s a d n ic z o o d m ie n n y c h m e t o d a r ty s ty c z n y c h . D o te j k w e s t i i p o w r ó c ę w d a ls z e j c z ę ś c i n i n ie j s z y c h r o z w a ż a ń , ty m c z a s e m c h c i a ł b y m j e s z c z e n ie c o u w a g i p o ś w ię c ić p r z y c z y n o m n ie o b e c n o ś c i C o n r a d a w k r ę g u a u to r ó w , k t ó r y c h t w ó r c z o ś ć u m ie s z c z a n a b y w a w r o z le g łe j p r z e s t r z e n i in te r - te k s tu a ln e j p r o z y S k le p ó w i S a n a to r iu m . N ie b ę d ę r o z w i ja ł w i e lc e p r a w d o p o d o b n e ­ g o d o m y s łu , ż e w ś r ó d b a d a c z y te j p r o z y j e s t n i e w ie l u m iło ś n ik ó w , a j e s z c z e m n ie j z n a w c ó w t w ó r c z o ś c i , j a k to s ię z w y k ło k i e d y ś m ó w ić , n a s z e g o w i e lk i e g o r o d a k a . W y s t a r c z y p r z e j r z e ć p r a c e t r ó jk i u c z o n y c h , d z i e r ż ą c y c h p r y m w d z ie d z i n i e s c h u l- z o - lo g i i - m a m n a m y ś l i J e r z e g o J a r z ę b s k ie g o , W ło d z i m i e r z a B o le c k i e g o i W ł a d y ­ s ł a w a P a n a s a . S k o r o p o j a w i a j ą s ię t u n a z w i s k a b a d a c z y , s z c z e g ó ln ie ta k ic h , k tó r z y r e p r e z e n t u j ą w j a k i e j ś d z ie d z i n i e n ie k w e s ti o n o w a n y a u to r y te t, to k o n t y n u u ją c s w o je ś le d z tw o w p ie r w s z e j k o l e j n o ś c i p o w i n i e n e m w y m i e n i ć S t e f a n a Z a b ie r o w s k ie g o . L ic z n e p r a c e t e g o h i s t o r y k a l ite r a tu r y s ą p o d s t a w o w y m ź r ó d łe m w ie d z y o p o ls k ie j r e c e p c j i C o n r a d a , r ó w n i e ż m ię d z y w o jn a m i. N i e u ż y w a j ą c s ł o w a “ m o n o p o l ” , z a r y ­ z y k u ję te z ę , ż e Z a b i e r o w s k i k s z t a ł t u je n a jp e łn ie j ś r o d o w is k o w e m n ie m a n i a o z a k r e ­ s ie , p r a w i d ło w o ś c i a c h o r a z in te n s y w n o ś c i o d d z ia ł y w a n i a t w ó r c z o ś c i C o n r a d a w d w u d z i e s to l e c i u m ię d z y w o je n n y m . Z a p e w n e d la te g o , ż e j e s t m o c n o p r z y w i ą z a n y d o k o n w e n c j o n a ln e g o w y o b r a ż e n i a C o n r a d a - r o m a n t y k a i m o r a lis ty ( w a r to z a ­ u w a ż y ć , ż e t w ó r c a Z w y c ię s t w a w j e g o p r a c a c h to p r z e d e w s z y s tk i m “ e th o s ” , “ e ty c z n y a lf a b e t ” , “ m it o l o g ia w i e r n o ś c i i b r a te r s t w a ” “ z a s a d a w i e r n o ś c i w o b e c e l e ­ m e n t a r n y c h k a n o n ó w e ty c z n y c h ” ), a b y ć m o ż e r ó w n ie ż z p o w o d u t r a d y c y jn e g o g u ­ s tu lite r a c k ie g o , w s w o ic h s k ą d i n ą d b a r d z o c e n n y c h b a d a n i a c h z z a s a d y p o m i j a a u ­ to r ó w n u r t u a w a n g a r d o w e g o . S y m p to m a ty c z n y j e s t p o d t y m w z g l ę d e m j e g o s t o s u ­ n e k d o G o m b r o w ic z a : w o p a r c i u o n i e z b y t z r e s z t ą w n i k l i w ą le k tu r ę r e c e n z ji, k t ó r ą 6 Robert Looby w wygłoszonym na konferencji lubelskiej referacie Formalizm i parodia w twórczości Brunona Schulza.

Bruno Schulz czyta Conrada 75 t e n p o ś w ię c ił w 1 9 3 5 r o k u a u to b i o g r a f i c z n e m u Z w i e r c ia d ł u m o r z a , u m ie s z c z a r e ­ c e n z e n t a o b o k G a ł c z y ń s k i e g o 7 w g r o n ie “ s z y d e r c ó w C o n r a d a ” , i t y m g e s t e m z a m y ­ k a t e m a t G o m b r o w ic z o w s k i. A w y s ta r c z y ł o b y z a jr z e ć d o a r c y w a ż n e g o s z k i c u F r y - d e g o o F e r d y d u r k e , b y w y ł o n i ł s ię o b r a z o w i e le b a r d z ie j z ło ż o n e j r e la c ji, łą c z ą c e j G o m b r o w i c z a z d o b r z e m u z n a n ą t w ó r c z o ś c i ą C o n r a d a 8 . “ K ie d y t y lk o c z ł o w i e k u c h w y c i tę p r a w d ę , ż e j e g o w ł a s n a o s o b o w o ś ć j e s t j e d y n i e ś m i e s z n ą i b e z c e l o w ą m a s k a r a d ą c z e g o ś b e z n a d z i e jn i e n i e z n a n e g o - n i e d a l e k i j e s t o d p o g o d y d u c h a ” 9 . N i e j e s t to z d a n ie w y j ę te z k t ó r e g o ś z t e k s tó w G o m b r o w ic z a , a le z lis tu , j a k i w 1 8 9 6 r o k u a u t o r S z a l e ń s t w a A l m a y e r a n a p is a ł d o E d w a r d a G a r n e tta . D z i ę k i a r ty k u ł o m i k s i ą ż k o m D a n i e l a G e r o u l d a o r a z M a r ty S k w a r y m o ż e m y o c e n i ć s z c z e g ó ln ą ro lę , j a k ą p r o z a C o n r a d a o d e g r a ł a w t w ó r c z o ś c i p o w i e ś c io p i s a r s k i e j i d r a m a ty c z n e j W i t ­ k a c e g o . Z n a m i e n n e , ż e p r z y g o to w a n a n i e n a g a n n i e p o d w z g l ę d e m w a r s z ta t o w y m w r o c ł a w s k a b a d a c z k a n a p o n a d 2 0 0 s t r o n a c h s w o je j k s i ą ż k i 10 n ie n a w ią z u je w o g ó le d o w y n i k ó w b a d a ń Z a b i e r o w s k i e g o . A le j e ś l i p r z e j r z y m y c y to w a n e w c z e ś n ie j D z i e ­ d z ic tw o C o n r a d a w lite r a t u r z e p o l s k i e j , to ła t w o się p r z e k o n a m y , ż e w g r u n c ie r z e ­ c z y n ie w ie le z te g o - w y d a w a ło b y s ię - w y c z e r p u j ą c e g o o m ó w i e n i a m o g ła s k o r z y ­ s ta ć . W itk a c y , n a k t ó r e g o n o c n y m s to lik u p o d o b n o p r z e z k i l k a la t z a u w a ż y ć m o ż n a b y ł o e g z e m p l a r z C o n r a d o w s k i e g o K o r s a r z a ( p r z y p o m i n a o t y m M i c h a ł C h o r o m a ń - s k i u s t a m i j e d n e g o z b o h a te r ó w S ło w a c k i e g o W y s p T r o p ik a l n y c h 11), w k s i ą ż c e Z a ­ b ie r o w s k i e g o w o g ó le s ię n ie p o ja w ia . A le n ie p o j a w ia s ię r ó w n i e ż C h o r o m a ń s k i, 7 W tym przypadku przecieramy oczy ze zdumienia; uznanie Gałczyńskiego za szydercę Conrada na podstawie antysanacyjnego wierszyka Tatuś, w którym mowa jest jedynie o zbieraniu datków na, cyt.: “O.R.P. «Joseph Conrad»”, stanowi, najoględniej mówiąc, przykład zabawnego nieporozumienia. Nawet pobieżny przegląd dorobku Gałczyńskiego utwierdza w przekonaniu, iż jego stosunek do autora Lorda Jima był diametralnie różny od tego, który w swojej książce nt. recepcji Conrada (Dziedzictwo Conrada

w literaturze polskiej, Kraków 1992, s. 76) przypisuje mu Zabierowski. Ograniczmy się do dwu cytatów z głośnego artykułu Do przyjaciół z “Prosto z mostu ”: “Pod niebem groźnym jak morze Conrada, a go­ rącym jak listy św. Pawła, pod takim niebem WEWNĘTRZNYM ma żyć poeta”, “Przecież z takich to trudnych niebios, gdzie płoną słowa-gwiazdy, jak miłość, wierność, oczyszczenie, wynurzali się Conra­ dowie i Dostojewscy” (“Prosto z mostu” 1936, nr 21, s.1). To nie szyderstwo, ale wygłaszana w religij­ nym niemal uniesieniu apoteoza.

8 Chodzi zwłaszcza o zdanie: “Jest zachodnim, można rzec: conradowskim rysem Gombrowicza, że cho­ ciaż nie posiada gwarancji duchowych, nie chce poddać się chaosowi; że ostrym i zimnym światłem inte­ lektu rozprasza koszmary fałszywej cywilizacji, sprowadzając je do właściwych rozmiarów” ( O “F er­ dydurke” Gombrowicza, “Pióro” 1938, nr 1, s. 118).

9 Por. J. Conrad, Listy, wybór i opracowanie Z. Najder, przeł. H. Carroll-Najder, Warszawa 1968, s. 83. 10 M. Skwara, M otywy szaleństwa w twórczości Witkacego i Conrada. Studium porównawcze, Wrocław 1999.

11 “- Wyobraź sobie... nigdy nie zgadniesz, jaka jest najulubieńsza książka Witkacego?... - doszedł me­ cenasa głos jednego z poetów. - Rok rocznie [!], gdy bywam w Zakopanem, to go dla śmiechu odwie­ dzam. Na stoliku przy jego góralskim łóżku zawsze leżą różne Husserle czy inna filozofia ścisła. Ale te książki się wciąż zmieniają. Natomiast jedna leży już tam chyba od jakichś trzech lat... A zdawałoby się tak do niego nie pasuje!...

- A jaka? - spytał ktoś.

w k t ó r e g o p r o z ie z n a le ź ć m o ż n a lic z n e n a w i ą z a n i a d o d z ie ł a i b i o g r a f i i C o n r a d a , ś w ia d c z ą c e o k u l to w y m w r ę c z s t o s u n k u d o a u to r a N o s t r o m a . N a j w y r a ź n ie j w i d a ć to w S ło w a c k i m W y s p T r o p ik a ln y c h - p o w i e ś c i, k t ó r a j e s t z a r ó w n o p r z e w r o t n ą p r ó b ą r o z e g r a n ia w s c e n e r ii m ię d z y w o je n n e j W a r s z a w y w y d a r z e ń Z w y c ię s t w a , j a k i s z c z e r y m h o ł d e m z ło ż o n y m j e g o tw ó r c y . W z a m i e r z o n y m n a s z e r o k ą s k a lę p r o j e k ­ c ie b a d a w c z y m Z a b i e r o w s k i e g o b r a k u je m ie j s c a d l a t w ó r c ó w lite r a tu r y n o w o c z e ­ s n e j, a c o z a t y m id z ie - r ó w n i e ż n a u k a z a n ie n o w o c z e s n o ś c i w a r s z ta t u i ś m ia ło ś c i C o n r a d o w s k i c h in tu ic ji, n p . w z a k r e s ie p s y c h o l o g ii n i e ś w ia d o m o ś c i, i n d y w id u a ln e j i z b io r o w e j, c z y f a łs z ó w i w m ó w i e ń k u ltu r y . C o n r a d Z a b i e r o w s k i e g o p r z y p o m i n a G o m b r o w i c z o w s k i p o s ą g c z ł o w i e k a n a p o s ą g u ś w ia ta : p o m n ik s u r o w e g o , p e s y m i ­ s ty c z n e g o m o r a lis ty , i d o la M a r i i D ą b r o w s k ie j, A n to n ie g o G o łu b ie w a , J e r z e g o A n ­ d r z e j e w s k i e g o , p r z e w o d n i k a d u c h o w e g o p o k o l e n i a M i ł o s z a i m ło d z ie ż y a k o w s k ie j. J e ś li p r z y z w y c z a iliś m y s ię p a tr z e ć n a C o n r a d a p r z e z p r y z m a t p i s m Z a b i e r o w ­ s k ie g o , to p e w n ie d łu ż s z e g o c z a s u b ę d z ie m y p o tr z e b o w a li n a o s w o je n ie się z C o n r a ­ d e m , k tó r e g o w ie lo s tr o n n y , n ie je d n o k r o tn ie k o n tr o w e r s y jn y p o r tr e t m a l u j ą r ó ż n e g o r o d z a ju p r a c e z a c h o d n ie , a w ś r ó d n i c h p o w a ż n e r o z p r a w y a n g lis ty c z n e , w k tó r y c h n a jc z ę ś c ie j s p o ty k a m y ż y w e g o , b lis k ie g o n a s z y m c z a s o m c z ło w ie k a , a n ie d y s c y p li­ n u ją c e g o b l iź n i c h g ip s o w e g o ś w ię te g o . T e n ż y w y C o n ra d , n a w e t j e ś l i k a ż ą n a m w i ­ d z ie ć w n im m ę s k ie g o s z o w in is tę , h o m o f o b a , “ c h o le r n e g o r a s is tę ” c z y a n ty s e m itę , j e s t te ż p r z e w a ż n ie a r ty s tą , w k tó r e g o d o r o b k u o d k r y w a się n ie ty le n a jle p s z e w z o r y d z ie ­ w ię tn a s to w ie c z n e j s z tu k i p o w ie ś c io p is a r s k ie j, ile a n ty c y p a c je r o z w ią z a ń , k tó r e s ta ły się z n a k ie m w y r ó ż n ia ją c y m lite r a tu r y e u r o p e js k ie g o i a m e r y k a ń s k ie g o m o d e r n iz m u . T o n a p r z y k ła d C o n r a d J e a n a - J a c q u e s a M a y o u x - p o r ó w n y w a n y z B e c k e tt e m “ h o - m e o p a ta a b s u r d u ” , p is a r z o z m y ś le w y o s tr z o n y m n a w s z y s tk o , c o d z iw a c z n e i g r o te ­ s k o w e , o k r u tn y d la s w o ic h p o s ta c i m is tr z s z a ta ń s k ie g o , c z a r n e g o h u m o ru . “ G r o te s k ę - p is z e f r a n c u s k i u c z o n y - s p o ty k a m y w s z ę d z ie w d z ie le C o n r a d a , j e s t w n i m e le m e n ­ t e m n ie ja k o p r e e g z y s tu ją c y m , s k o r o j u ż w e w s p o m n ie n ia c h p is a r z a z n a jd u je m y a k ­ c e n ty g r o te s k o w e n a d a n e j a k i e jś im p r e s ji c z y j a k i e jś s c e n ie ” 12. W z g o d n e j o c e n i e z a c h o d n ic h k r y t y k ó w i h is t o r y k ó w l ite r a tu r y u t w o r e m C o n ­ r a d a n a js iln ie j p r z e m a w ia j ą c y m d o w r a ż l i w o ś c i w s p ó łc z e s n e g o c z y t e l n i k a j e s t J ą d r o c ie m n o ś c i. W t y m m ie j s c u p o w r ó c i ć c h c i a ł b y m d o t y tu ł u m o je g o w y s tą p i e n i a i w y ­ j a ś n i ć j e d e n j e g o s k ła d n ik : f u n k c jo n u j ą c e w n i m m e t o n i m i c z n i e n a z w is k o C o n r a d a n ie o z n a c z a c a ł o ś c i d o r o b k u a n g ie ls k ie g o p is a r z a , a le w ł a ś n i e to d z ie ło , k tó r e p r z y ­ s w o jo n e p o l s z c z y ź n i e w 1 9 3 0 r o k u d o d z iś z z u p e łn ie n i e z r o z u m i a ł y c h p o w o d ó w z w i e l k i m t r u d e m z d o b y w a s o b ie u z n a n i e w ś r ó d p o l s k i c h c z y te ln ik ó w . D ia m e t r a l n ie r ó ż n ą n iż w o jc z y ź n ie C o n r a d a s y tu a c ję o b s e r w o w a ć m o ż n a w k r a ja c h a n g lo s a s k ic h ; z a d o w ó d n i e c h p o s łu ż y w y d a n y w 1 9 9 8 r o k u d r u g i z k o le i, p o b a r d z o c e n i o n y m o p r a c o w a n i u R o b e r ta K i m b r o u g h (I w y d . 1 9 6 3 ), p r z y g o to w a n y p r z e z N i c o la s a T r e - d e ll a p r z e g l ą d g ło s ó w k r y t y c z n y c h o J ą d r z e c ie m n o ś c i, r o z p o c z y n a j ą c y s ię o d r e ­ c e n z ji H u g h C l if f o r d a z 1 9 0 2 ro k u , a z a m k n ię ty o m ó w i e n i e m z a w ie r a ją c e j p o le m ik ę z d e k o n s t r u c j o n i s t y c z n y m i o d c z y t a n i a m i p o w i e ś c i k s i ą ż k i V a l e n t i n e ’a C u n n in g h a -12 Por. Absurd i groteska w dziele Conrada, przeł. A. Iwaszkiewiczowa, “Twórczość” 1974, nr 8, s. 58.

Bruno Schulz czyta Conrada 7 7 m a z 1 9 9 4 ro k u . P o d o b n i e j a k K i m b r o u g h , T r e d e ll u w z g l ę d n i a n a jw a ż n ie j s z e k s i ą ż ­ k i i a r ty k u ły , w c z ę ś c i lu b w c a ł o ś c i p o ś w ię c o n e p o w i e ś c i C o n r a d a . I c h b i b li o g r a f ia o b e jm u j e u n ie g o k i lk a d z ie s i ą t p o z y c ji, w t y m d w a s y n t e ty c z n e o p r a c o w a n i a k s i ą ż ­ k o w e R o b e r ta B u r d e n a i C e d r ic a W a tts a . M o ż n a m ó w ić o f e n o m e n ie n a p r a w d ę n ie z w y k ł e g o z a i n t e r e s o w a n i a d z ie ł e m n a p is a n y m p o d k o n ie c X I X w ie k u . O t y m z a i n t e r e s o w a n i u J ą d r e m c ie m n o ś c i d e c y d u je w i e le c z y n n ik ó w , r ó w n i e ż n a tu r y p o z a - lite r a c k ie j, a le p r z e d e w s z y s tk i m c o ś , c o j e s t i m m a n e n t n ą w ł a s n o ś c i ą p o w i e ś c i, a c o I a n W a tt, n a z y w a j ą c y j ą “j e d n y m z n a jw c z e ś n ie j s z y c h i z a r a z e m n a jw y b it n i e j s z y c h d z ie ł w tr a d y c ji l ite r a tu r y n o w o c z e s n e j ” , t łu m a c z y n a s tę p u ją c o :

J ą d r o c iem n o ści z aw d zięcza sw ą k la s y c z n ą p o z y cję w ta k zw anej d ziś je s z c z e literatu rze n o w o czesn ej p raw d o p o d o b n ie n ie ty le p ro ro cz e m u ch arak tero w i p o d sta w o w y c h idei C o n rad a, ile w p ro w ad z e n iu n o w y c h ele m en tó w form alnych. T e n o w e ele m en ty n a rra c ji s ą o d b iciem zaró w n o o g ó ln eg o k ry z y su id eo lo g iczn eg o u sc h y łk u d ziew iętn asteg o w ie ­ k u , ja k i to w a rzy sz ą cy c h m u in n o w a cji w d z ie d zin ie lite ra tu ry 13.

Z a r ó w n o p r o r o c t w o id e i, k tó r e z a p o w i a d a j ą p r o b l e m a t y k ę p s y c h o a n a l iz y , n i e ­ k o n i e c z n i e p s y c h o a n a l it y c z n ą r e f le k s ję n a d d u c h o w y m i ź r ó d ła m i to ta l it a r y z m u , j a k i w y p r z e d z a ją c a s w ó j c z a s t e c h n i k a n a r r a c y jn a , z a p o w i e d ź - j a k p is z e W a t t - “ n ie - a u to r y ta ty w n e g o , i n tr o s p e k c y j n e g o i p r o b l e m a t y c z n e g o c h a r a k te r u ” p r o z y K a f k i c z y G i d e ’a , d o te g o w s z e c h o b e c n o ś ć ir o n ii, s k o m p lik o w a n a , o t w a r ta n a r ó ż n e , n ie k o ­ n ie c z n ie a r b itr a ln e o d c z y ta n ia s tr u k tu r a z n a c z e n io w a , to c h y b a n a jw a ż n ie js z e z w ł a ­ ś c iw o ś c i, k tó r e s p r a w iły , ż e J ą d r o c ie m n o ś c i s ta ło się j e d n ą z n a jc z ę ś c ie j i n te r p r e to ­ w a n y c h k s ią ż e k lite r a tu r y a n g ie ls k ie j. C h r o n o lo g ic z n ie u p o r z ą d k o w a n e o m ó w ie n ia p o w ie ś c i u k ł a d a j ą się w c ią g , n a p r z y k ła d z ie k tó r e g o ś le d z ić m o ż n a ro z w ó j d w u d z ie ­ s to w ie c z n y c h m e to d o lo g ii o r a z z m ie n ia ją c e się m o d y i t e c h n ik i in te r p r e ta c y jn e . Z p u n k t u w i d z e n i a c e ló w , j a k i e w y z n a c z y łe m s o b ie w t y m s z k ic u , n a s z c z e g ó l ­ n ą u w a g ę w d z ie j a c h k r y ty c z n e j r e c e p c j i J ą d r a c ie m n o ś c i z a s łu g u je r o z le g ły n u r t b a d a ń in s p i r o w a n y c h p r z e z p s y c h o a n a l iz ę F r e u d a . A w w i ę k s z y m j e s z c z e z a k r e s ie - p r z e z J u n g a i p r z e d s t a w i c i e li k r y t y k i a r c h e ty p o w o - m i t o g r a f i c z n e j. Z d z is ie js z e j p e r s p e k t y w y ł a t w o d o s tr z e c , ż e k l u c z o w ą r o lę w r o z w o j u t e g o r o d z a j u p o s z u k i w a ń o d e g r a ł a ś w ie t n a k s i ą ż k a A l b e r ta G u e r a r d a , k tó r e g o z d a n i e m w c e n t r a l n y m t e m a c ie p o w i e ś c i - w ę d r ó w c e M a r l o w a d o s ta c ji K u r t z a - n a le ż y d o s tr z e g a ć w a r i a n t “ d u ­ c h o w e j p o d r ó ż y s a m o o d k r y w c z e j ” 14. W e d ł u g G u e r a r d a , to s a m o o d k r y c ie d o k o n u je s ię w ó w c z a s , g d y M a r lo w , o d b y w s z y “ n o c n ą p o d r ó ż w n i e ś w i a d o m o ś ć ” , o d k r y w a t a m “ b y t w e w n ą tr z j a ź n i ” , r e p r e z e n t o w a n y p r z e z K u r tz a , k tó r y j e s t “ s o b o w tó r e m ” i r e p r e z e n tu je F r e u d o w s k ie I d lu b J u n g o w s k i C i e ń 15. Z d a n i e m T r e d e lla , o d c z y t a n i e G u e r a r d a b y ł o n ie t y lk o n a jw a ż n ie j s z ą i n te r p r e t a ­ c j ą w k r y t y c e C o n r a d o w s k ie j l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h , z a p o w ia d a ło o n o r ó w n i e ż g łó w n y 13 I. Watt, Conrad w wieku dziewiętnastym, przeł. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1984, s. 193. 14 “Spiritual voyage of self-discovery”. Por. A.J. Guerard, Conrad the Novelist, Cambridge 1958, s. 38. 15 “It little matters what, in terms of psychological symbolism, we call this double or say he represents: whether the Freudian id or the Jungian shadow or more vaguely the outlaw” (Guerard, s. 39).

k u l tu r o w y t e m a t n a s tę p n e j d e k a d y . B y ł to t e m a t “ w e w n ę tr z n e j w ę d r ó w k i ” , k o n f r o n ­ t a c j i z c ie m n y m i i r o z s z c z e p i o n y m i f r a g m e n ta m i j a ź n i , p r o b l e m a t y k a , k t ó r a z n a l a z ł a w y r a z w t a k i c h k s i ą ż k a c h , j a k T h e D i v i d e d S e l f ( 1 9 6 2 ) i T h e P o li t ic s o f E x p e r i e n c e a n d th e B ir th o f P a r a d i s e ( 1 9 6 8 ) e g z y s te n c j a ln e g o p s y c h i a t r y R .D . L a in g a . A t a k ż e w p o w s ta ł y c h w t y m c z a s ie p o w i e ś c ia c h , m .in . w T h e G o ld e n N o t e b o o k ( 1 9 6 2 ) i B r i e f i n g f o r a D e s c e n t in to H e l l ( 1 9 7 1 ) D o r i s L e s s in g .

M o ż e się to w y d aw a ć n iep ra w d o p o d o b n e - p isz e T red ell - ale dzieło k o n serw aty w n eg o C o n ra d a m o g ło , p o p rz ez o d czy tan ia, k tó ry ch w z o rem stała in te rp reta cja G u erard a, u d e ­ rzy ć w strunę k o n trk u ltu ry la t sześćd z iesiąty ch , a o d g ło s teg o p rz y cz y n ił się p raw d o p o ­ d o b n ie do p o w sta n ia C zasu a p o k a lip sy F.F. C o p p o li (1 9 7 9 )16.

P r z e k o n a n i e o ty m , ż e j e d n a z w a r s t w z n a c z e n i o w y c h p o w i e ś c i C o n r a d a u j a w ­ n i a h i s t o r ię n ie ś w i a d o m o ś c i - m r o c z n e j, p r y m it y w n e j , in s ty n k to w n e j p a m i ę c i g a ­ t u n k u , p o d z ie l a n e j e s t p r z e z w i ę k s z o ś ć b a d a c z y J ą d r a c ie m n o ś c i , n ie z a le ż n ie o d i c h o r i e n t a c j i m e to d o lo g ic z n e j. D o te j w i ę k s z o ś c i n a le ż y I a n W a tt, a u t o r w y j ą tk o w o w n i k l iw e g o i r o z w a ż n e g o o d c z y t a n i a J ą d r a c ie m n o ś c i. J e g o z d a n i e m “ W s p o s o b ie p r z e d s t a w i a n i a s a m e g o K u r t z a C o n r a d z b li ż a się m o ż e n a jb a r d z ie j d o o d t w o r z e n i a n ie ś w ia d o m e g o i i r r a c jo n a ln e g o b i e g u n a l u d z k i c h z a c h o w a ń ” 17. P i s z ą c J ą d r o c ie m n o ś c i C o n r a d n ie z n a ł t w ó r c z o ś c i F r e u d a , n ie z a p o z n a ł się z n i ą t e ż p ó ź n ie j; d w a t o m y d z ie ł w ie d e ń s k ie g o le k a r z a z w r ó c i ł n ie p r z e c z y ta n e d o b i b l i o t e k i 18. R z e c z j a s n a n ie m ó g ł p o d k o n i e c X I X w i e k u c z y ta ć J u n g a , k tó r y s w ą k o n c e p c ję n i e ś w i a d o m o ś c i k o le k ty w n e j z a c z ą ł b u d o w a ć d o p ie r o w p o ł o w i e la t d w u d z ie s ty c h . Z a g a d k a w y r a ź n e g o p o k r e w i e ń s t w a m ię d z y m o ty w e m e w o k u j ą c y m m y ś l o k r u c h o ś c i c y w i li z a c y jn e g o ła d u , z a g r o ż o n e g o n ie u s ta n n ie p r z e z c ie m n e p o ­ t ę g i l u d z k i e g o w n ę tr z a , a F r e u d o w s k ą t e o r i ą I d o r a z J u n g o w s k ą k o n c e p c j ą C ie n ia , j e s t d o ś ć ł a t w a d o r o z w ią z a n ia . P o m a g a j ą n a m w t y m b a d a c z e , lo k u ją c y J ą d r o c ie m n o ś c i w m a c i e r z y s t y m d l a p o w i e ś c i C o n r a d a k o n t e k ś c i e k u l tu r y p ó ź n o w i k to - r ia ń s k ie j, k tó r e j k r y z y s p r z e j a w ia ł s ię m .in . m n o g o ś c ią d y s k u r s ó w w y r a ż a j ą c y c h o b s e s y j n y w r ę c z l ę k p r z e d n i e b e z p i e c z e ń s tw e m a ta w is ty c z n e j r e g r e s ji, k o m p le m e n ­ t a r n y m w o b e c t y c h n ie p o k o j ó w z a i n t e r e s o w a n i e m k u l tu r o w y m “ I n n y m i ” o r a z k w e ­ s t i ą u t r z y m a n i a g r a n ic : r a s o w y c h , n a r o d o w y c h , k la s o w y c h , ś r o d o w is k o w y c h c z y r e lig ijn y c h . C o n r a d n ie c z y t a ł F r e u d a , a le t w o r z y ł w k l im a c i e i n te le k tu a ln y m , k t ó ­ r e m u s p e c y f ik ę n a d a w a ł a m y ś l e w o l u c j o n i s t y c z n a , i n te r p r e t o w a n a p e s y m is ty c z n ie , z a k c e n te m p o ł o ż o n y m n a n i e b e z p i e c z e ń s tw a p r y m it y w i z m u i d e g e n e r a c ji. W ś w ie ­ tle t y c h p o g l ą d ó w c z ł o w i e k c y w i li z o w a n y j a w i ł s ię j a k o i s t o ta z d o ln a w k a ż d e j c h w ili u l e c m o c y a n a r c h ic z n y c h , p o z a e ty c z n y c h e n e r g ii, a d z ie j e c y w i li z a c ji p r z e d ­ s ta w ia ły s ię j a k o k r ó t k i e p iz o d m ię d z y w y j ś c i e m z - i p o w r o t e m d o p ie r w o tn e j

16

17

18

Bruno Schulz czyta Conrada 79 c ie m n o ś c i 19. J a k o o d z w ie r c ie d le n ie t y c h p r z e k o n a ń p o w i e ś ć C o n r a d a n ie r ó ż n i się a ż t a k b a r d z o o d u tw o r ó w , z a l i c z a n y c h d o tz w . “ g o t y c y z m u i m p e r i a l n e g o ” 20 i u w a ­ ż a n y c h z a m a n i f e s t a c ję l ę k ó w i o b s e s j i d r ę c z ą c y c h p ó ź n o w i k to r i a ń s k i e s p o ł e c z e ń ­ s tw o . N ie p o k o je te d o c h o d z ą d o g ł o s u w D r a c u l i S to k e r a , S h e R i d e r a H a g g a r d a 21, D o k t o r z e J e k y l l u i p a n u H y d z i e S te v e n s o n a , a le t a k ż e w b a r d z ie j a m b i t n y c h p r z y ­ k ł a d a c h o d r a d z a ją c e j s ię w l a t a c h d z ie w i ę ć d z ie s i ą t y c h X I X w . tr a d y c ji g o ty c y z m u , j a k c h o ć b y w P o r t r e c i e D o r ia n a G r a y a W i l d e ’a c z y W y s p ie d r M o r e a u W e lls a . W p r z e c iw ie ń s t w i e d o w y m i e n i o n y c h u t w o r ó w J ą d r o c ie m n o ś c i n ie o p e r u je e le m e n t a ­ m i f a n ta s t y k i , w s p o s ó b j e d n a k n ie m n ie j n iż o n e s u g e s ty w n y , w r a m a c h p o e ty k i m im e ty c z n e j , p r z e k a z u j e w s p ó ln e i m t e m a ty in d y w id u a ln e j r e g r e s j i o r a z z a g r o ż e n i a c y w i li z a c ji p r z e z s iły p i e r w o tn e g o b a r b a r z y ń s t w a . P o w ie ś c i te ł ą c z y j e s z c z e j e d n o is to tn e p o d o b ie ń s tw o : w y k o r z y s t a n i e m e t a f o r y k i i m o ty w ó w a n im a li s t y c z n y c h j a k o c z y n n i k a d r a m a ty z u j ą c e g o w i z ję r e g r e s j i i d e g r a d a c ji. U W e l l s a n p . a n im a li z u j ą c a m e t a f o r a r e a l iz u j e s ię w t e m a c i e m e ta m o r f o z y , j a k i e j p o d l e g a j ą m ie s z k a ń c y w y s p y d r a M o r e a u , u C o n r a d a w ł ą c z o n a z o s ta je w s tr u k tu r ę tr o p ó w , k tó r e s k ł a d n ik o m m i- m e ty c z n e g o p l a n u o p o w i a d a n i a n a d a j ą w y d ź w i ę k s y m b o lic z n y .

19 Por. I. Watt, Conrad w wieku dziewiętnastym..., s. 179.

20 To pojęcie, często wykorzystywane dziś w opracowaniach dotyczących literatury późnowiktoriańskiej, wprowadził brytyjski historyk kultury Patrick Brantlinger w głośnej rozprawie Rule o f Darkness: British Literature and Imperialism. 1830-1914, Ithaca & London 1988. Oznacza ono w pierwszej kolejności twórczość popularną, której przykładami są książki Stokera i Haggarda. Według Brantlingera, wysoki poziom artystyczny, do którego dążył Conrad w Jądrze ciemności (modernist “will to style”), nie powi­ nien przesłaniać faktu, że jego utwór korzysta z tego samego materiału tematycznego i wikła się - nieza­ leżnie od intencji Conrada - w te same schematy ideologiczne, co sensacyjne powieści “imperialnego gotycyzmu”. W artykule poświęconym związkom Jądra ciemności z popularną twórczością egzotyzmu końca l. 90. XIX wieku, Richard Ruppel (H eart ofD arkness and the Popular Exotic Stories o f the 1890s, “Conradiana” 1989, vol. 21, no 1, s. 3-14) proponuje bardziej przemyślane rozumienie tej relacji, zwracając uwagę na świadome uwzględnienie przez Conrada oczekiwań szerszej publiczności literackiej: “the relationship o f «Heart of Darkness» to the popular literary expression o f this imperial discourse is rather complicated; «Heart of Darkness» is both part of the tradition and a commentary upon it. Conrad’s story sometimes questions the attitudes and assumptions implicit in other exotic fiction, but it also em­ ploys many o f the stock elements o f the genre - the European who has «gone Fantee», the menacing equatorial jungle and natives, the Exotic Woman - in ways that Conrad’s readers would have found quite familiar” (5). Podobnie rzecz ujmuje Barton Thurber (Speaking the Unspeakable: Conrad and the Sub­ lime, “Conradiana” 1984, vol. 16, no 1, s. 41-54): “there was a revival o f Gothicism in England in the 1880s and 1890s, by which Conrad’s use o f the sublime seems to suggest that he was generally more epistemologically serious than either Wilde or Stevenson, or any o f the myriad other Gothic romancers of his day. Gothicism was available to Conrad, but it need not have governed all the decisions he had to make”

(s. 51-52).

21 Autora powieści przygodowych, któremu Bronisław Malinowski w Zeszycie mailuskim poświęcił zna­ czący passus: “Aha, ten czas zaplugawiony czytaniem powieści Ridera Haggarda”. Jak przypomina Gra­ żyna Kubica: “Postać Haggarda posłużyła Malinowskiemu do stworzenia następującego porównania: «Rivers był Riderem Haggardem antropologii, ja będę jej Conradem»” (por. B. Malinowski, Dziennik w ścisłym znaczeniu tego wyrazu, wstęp i opr. G. Kubica, Kraków 2002, s. 368). Związki Jądra ciemno­ ści z She Haggarda analizuje m.in. Murray Pittock w krótkim szkicu Rider Haggard and “H eart o f D arkness” (“Conradiana” 1987, vol. 19, no. 3, s. 206-208).

W p r a c a c h s y t u u j ą c y c h J ą d r o c ie m n o ś c i w k o n t e k ś c i e “ i m p e r i a l n e g o g o t y c y ­ z m u ” e k s p o n u je s ię s z c z e g ó ln e z n a c z e n ie , j a k i e g o n a b ie r a j ą u C o n r a d a m o ty w y p e ­ n e tr a c j i n i e z n a n e g o i p r z e k r o c z e n ia g r a n ic y . M o t y w y te o d n a jd u j e m y z a r ó w n o w c ią g u z d a r z e ń s k ł a d a j ą c y c h s ię n a d z ie je p o d r ó ż y M a r l o w a w g ó r ę r z e k i K o n g o , j a k i w r e k o n s tr u o w a n e j p r z e z e ń h i s t o r ii K u r tz a . O b a j b o h a te r o w i e p r z e m ie s z c z a ją s ię o d c e n t r u m d o p e r y f e r ii. O d te g o , c o z n a n e , b e z p i e c z n e , u p o r z ą d k o w a n e , r o ­ z u m n e , m o r a ln e , s ł o w e m - c y w i li z o w a n e , d o te g o , c o o b c e , g r o ź n e , c h a o ty c z n e , i r r a c jo n a l n e , p o z a e ty c z n e , a w ię c p i e r w o tn e , b a r b a r z y ń s k i e i z w ie r z ę c e . R e la c j o n o ­ w a n e w p e r s p e k t y w i e m ito lo g ic z n e j w ę d r ó w k i d o ś w ia t a p o d z ie m n e g o 22 p r z e m ie s z c z a n ie s ię w p r z e s t r z e n i z o s t a j e p r z e d s t a w i o n e j a k o p o d r ó ż w c z a s ie : d r o g a w p r z ó d - d o s ta c ji w e w n ę tr z n e j s ta je się d r o g ą w s te c z - p r o w a d z ą c ą d o p r z e d c y w i li z a c y jn e j f a z y is t n ie n i a l u d z k i e g o g a tu n k u :

C zy p rzed h isto ry czn y czło w iek n a s p rz ek lin a ł, czy m o d lił się do n as, czy też n as w itał -k tó ż to m ó g ł w ie d zieć? [...] w ęd ro w aliśm y p rzez m ro -k i p ierw szy c h w ie-k ó w , tam ty ch w iek ó w , k tó re m in ęły n ie zo staw iając p ra w ie ż ad n eg o ślad u i ż ad n y c h w s p o m n ie ń 23. B i o r ą c p o d u w a g ę n a r ó ż n e s p o s o b y s y g n a l iz o w a n ą p r z e z C o n r a d a r e la c ję m ię ­ d z y m a k r o - i m ik r o k o s m o s e m , m o ż e m y t u r ó w n i e ż m ó w ić o w ę d r ó w c e w g łą b w e ­ w n ę t r z n e g o ś w ia ta , d o g r a n ic lu d z k ie j d u s z y . T e r r a in c o g n i t a a f r y k a ń s k ie j d ż u n g li j e s t r ó w n i e ż z ie m i ą n i e z n a n ą w e w n ę tr z n e j r z e c z y w is to ś c i c z ło w ie k a . D o te g o o b ­ s z a r u d o c i e r a j ą o b a j b o h a te r o w i e , a le t y lk o j e d e n s t a m t ą d p o w r a c a , g ł ę b o k o o d m ie ­ n io n y p o d w p ł y w e m w ie d z y , j a k ą z d o b y ł w k o n f r o n t a c ji z c z ło w ie k ie m , k tó r y p o d ­ d a ł s ię d z ic z y . “ S p o g lą d a ją c w s ie b ie s a m e g o - p i s z e Z d z i s ł a w B r o n c e l - M a r l o w n a d n ie w i d z i to s a m o , c o w p s y c h i c e i ż y c i u K u r t z a p r z e b iło s ię n a p o w ie r z c h n ię . J ą ­ d r o c ie m n o ś c i s p o c z y w a w k a ż d y m ; n ie k ie d y s ta r c z y , b y o t o c z y ł a c z ł o w i e k a c ie m ­ n o ś ć z e w n ę tr z n a , b y j ą d r o to n a g le p ę k ło i w y d a ł o k w i a t o b a r b a r z y ń s k i m , tr u ją c y m u r o k u ” 24. K l ę s k ę K u r t z a n a jle p ie j o b r a z u j e b o g a t a w s y m b o lic z n e t r e ś c i s c e n a , k ie d y p o u c ie c z c e z p a r o w c a M a r l o w a p e łz n i e n a c z w o r a k a c h d o m ie js c a , w k t ó r y m s w e o r g i a s ty c z n e o b r z ę d y s p r a w u j ą p r z e b r a n i z a z w i e r z ę t a tu b y lc y . W t e n s p o s ó b C o n r a d n ie p o z o s t a w ia w ą tp liw o ś c i, ż e f i n a ł e m p r o c e s u , k tó r e g o is to tę n a jtr a f n ie j c h y b a z d e f i n io w a ł P e t e r B r o o k s , p i s z ą c w z w i ą z k u z w ę d r ó w k ą M a r l o w a o p o d r ó ż y , k t ó r a o n to g e n e t y c z n ie p o w t a r z a p e w n e g o r o d z a j u o d w r ó c o n ą f i lo g e n e z ę 25, j e s t s t a n p i e r ­ 22 Mitologiczne i literackie paralele podróży Marlowa jako pierwsza zanalizowała gruntownie Lilian Feder w eseju M arlow's Descent into Hell (1955). Dokonany przez Michała Ronikiera polski przekład tego szkicu (Marlowa zstąpienie do piekieł ) znaleźć można w opracowanym przez Z. Najdera tomie Conrad w oczach krytyki światowej, Warszawa 1974, s. 477-495.

23 J. Conrad-Korzeniowski, Jądro ciemności, przeł. A. Zagórska, w: tegoż, Wybór opowiadań, s. 104. 24 Z. Broncel, Pokusa nadczłowieka, w: Conrad żywy, pod red. W. Tarnawskiego, Londyn 1957, s. 165. 25 “Marlow’s individual journey repeats, ontogenetically, a kind o f reverse phylogeny, an unravelling of the threads o f civilization. His quest, we might say, is also an inquest, an investigation leading towards beginnings and origins” (Reading fo r the Plot: Design and Intention in Narrative, cyt za: Joseph Conrad: H eart o f Darkness, ed. by N. Tredell, s. 121).

Bruno Schulz czyta Conrada 81 w o t n e g o z e z w ie r z ę c e n ia . W p o w ie ś c i, k t ó r ą o d c z y ty w a n o j a k o w y r a z n ie w ia r y w t r w a ło ś ć c y w i li z a c y jn y c h z d o b y c z y o r a z o s t r z e ż e n i e p r z e d p o k u s ą w y z w o l e n i a b a r b a r z y ń s k i c h e n e r g ii, s z c z e g ó ln e j w a g i n a b ie r a j ą p o w r a c a j ą c e w o p o w i e ś c i M a r - lo w a n i c z y m l e i t m o t iv a lu z je d o s z c z e g ó ln e g o c z a r u , j a k i m k u s i o w o c o ś , c z e m u t a k ł a tw o p o d d a je s ię K u r tz , i c z e m u z t a k w i e lk i m t r u d e m o p i e r a się M a r lo w . O tej d z iw n e j, ir r a c jo n a ln e j f a s c y n a c ji w s p o m i n a z a r a z n a p o c z ą tk u s w e g o o p o w ia d a n ia :

N ie m a w ta je m n ic ze n ia w tak ie m isteria. N a sz o b y w atel m u si żyć p o śró d niep o jęteg o , k tó re je s t tak ż e c zy m ś w strętn y m . A je d n o c ze śn ie to n iep o ję te m a uro k , któ ry z ac z y n a n a n ieg o d ziałać. U rz ec zen ie o b rzy d liw o ścią, ro zu m iec ie? W y o b raźcie sobie ro sn ący w ty m czło w iek u ż al, p ra g n ie n ie u c ie cz k i, b e zsiln y w stręt, p o d d a n ie się, n ie n a w iść 26.

W c ią g u c a łe g o o p o w i a d a n i a M a r l o w a to b ę d ą c e ź r ó d łe m c h o r o b liw e j f a s c y n a ­ c ji “ c o ś ” , z a p o w i e d z i a n e w t y tu le p o w i e ś c i m e t a f o r ą “j ą d r a c ie m n o ś c i ” - n ie z o s ta je w s p o s ó b j e d n o z n a c z n y n a z w a n e . Z a m i a s t j e d n e j d e f in i c j i o t r z y m u je m y s z e r e g a n a ­ lo g ii i m e t a f o r y c z n y c h p r z y b liż e ń : m o ż e to b y ć p o t ę ż n a r z e k a w k s z t a ł c i e o l b r z y ­ m ie g o w ę ż a , p r o w a d z ą c a w g łą b c z a r n e g o lą d u : “ p r z y k u w a ł a m n ie t a r z e k a , j a k w ą ż p r z y k u w a w z r o k i e m p t a s z k a - n i e m ą d r e g o m a łe g o p ta s z k a . [...] W ą ż m n ie o c z a r o ­ w a ł ” ( 5 8 ); n a d m o r s k ie w y b r z e ż e : “ z a w s z e n ie m e , c h o ć z d a je s ię s z e p ta ć : c h o d ź i p r z e k o n a j s ię ” ( 6 6 ) ; d ź w i ę k b ę b n ó w : “ d z iw a c z n y , p o c ią g a ją c y , s u g e s ty w n y i d z ik i - o z n a c z e n i u m o ż e r ó w n i e g łę b o k im , j a k d ź w i ę k d z w o n ó w w k r a ju c h r z e ­ ś c i ja ń s k i m ” ( 2 2 7 ) ; j a k o “ d z ic z ” , k t ó r ą M a r l o w a n tr o p o m o r f iz u j e w y p o s a ż a ją c w c e c h y w a m p ir y c z n e j k o c h a n k i: “ d z ic z p o p i e ś c i ł a g o - i o to z w ią d ł; z a g a r n ę ł a g o , p o k o c h a ła , o t o c z y ł a r a m io n a m i, p r z e n i k n ę ł a m u d o ż y ł, p o ż a r ł a c ia ło i p r z y k u ła j e g o d u s z ę d o s w o je j p r z e z n ie p o ję ty r y t u a ł j a k i e g o ś s z a ta ń s k ie g o w t a je m n ic z e n i a ” ( 1 2 4 ), d o c z e g o s u p l e m e n t e m s ą s ł o w a “ s z e p t d z ic z y o k a z a ł s ię n i e p r z e p a r c i e p o n ę tn y ” ( 1 3 9 ). A w i n n y m m ie j s c u d ł u ż s z e w y z n a n i e M a r lo w a :

U siło w a łem ro z p ro szy ć czar - cię żk i, n iem y c za r dziczy - któ ry zd aw a ł się p rzy ciąg ać K u rtz a do bezlito sn ej p iersi, b u d ząc w n im zap o m n ian e i b ru taln e in sty n k ty , p o jąc go w s p o m n ien iam i z asp o k o jo n y c h , p o tw o rn y c h n am ię tn o ści. B y łem p rz ek o n a n y , ż e to go je d y n ie gn ało k u sk rajo w i lasu, k u p u sz czy , w stronę b las k u og n isk , d u d n ien ia b ębnów , n iesam o w ity c h zak lęć; ty lk o to z n ęciło je g o p o z b aw io n ą h a m u lc ó w d u szę p o z a granice d o z w o lo n y ch d ą że ń (152). Z m n o g o ś c i t a k i c h c h a r a k te r y s t y k n ie w y ł a n ia s ię ż a d e n k o n k r e t: f a ta ln a d la K u r t z a i t r w o ż ą c a M a r l o w a s iła p o z o s t a j e d o k o ń c a n i e n a z w a n a i n ie o d g a d n io n a . W ie m y ty lk o , ż e j e s t to c z a r c z e g o ś o d p y c h a j ą c e g o , b r z y d k ie g o , w s tr ę tn e g o , a ta k ż e c z e g o ś , c o p o r u s z a , s z e p te m u w o d z i c i e l s k i e j k o c h a n k i , n a jg łę b s z e p o k ła d y lu d z k ie j p s y c h ik i. I j a k w p o n u r e j b a ś n i , w y k o r z y s t u j ą c s ła b o ś ć d u s z y “ p o z b a w io n e j h a m u l ­ c ó w ” , p r o w a d z i d o n ie o d w r a c a ln e j m e ta m o r f o z y . P o ty m , z k o n i e c z n o ś c i d o ś ć p o b i e ż n y m o m ó w i e n i u j e d n e g o z g ł ó w n y c h s k ł a d ­ n i k ó w s tr u k tu r y z n a c z e n io w e j J ą d r a c ie m n o ś c i , p r z e n i e ś m y s ię w g r o t e s k o w ą r z e ­ 26 J. Conrad-Korzeniowski, Jądro ciemności, w: tegoż, op. cit., s. 55. Wszystkie pozostałe cytaty z Jądra ciemności w przekładzie A. Zagórskiej umiejscawiam według wydania BN.

c z y w i s to ś ć o p o w i a d a ń S c h u lz a . S p e łn ia ją c o b ie tn ic ę z ł o ż o n ą n a w s tę p i e n ie b ę d ę p r ó b o w a ł n i k o g o p r z e k o n a ć , ż e ś w ia d e c t w e m n a w i ą z a n i a d o J ą d r a c ie m n o ś c i j e s t w y r a ź n y p a r a l e l i z m m ie d z y w y p r a w ą , j a k ą p o d e jm u j e J ó z e f w S a n a t o r i u m p o d K le p s y d r ą , a p o d r ó ż ą M a r l o w a d o s ta c ji w e w n ę tr z n e j. M o g ę n a to m i a s t z p e łn y m p r z e k o n a n ie m s tw ie r d z ić , iż m a m y t u d o c z y n i e n i a z i s t o tn y m p o d o b ie ń s tw e m . Z p o d o b i e ń s tw e m , k tó r e g o ź r ó d ł a u p a tr y w a ć n a le ż y w w y k o r z y s t a n i u w o b u u t w o ­ r a c h id e n ty c z n e g o , a r c h e ty p o w e g o s c h e m a tu s y m b o lic z n e j p o d r ó ż y - p o s z u k iw a n ia . C h a r a k t e r y z u j ą c a k ty w n o ś ć o b u b o h a te r ó w : J ó z e f a i M a r l o w a , m o ż e m y m ó w ić 0 “ z e j ś c iu d o ś w ia t a p o d z ie m n e g o ” , a ta k ż e w s k a z y w a ć b a r d z o c z y t e l n e z w ią z k i i n te r t e k s tu a ln e ( m .in . H o m e r , W e r g iliu s z , D a n t e ) , n a s y c a j ą c e w s p ó ln y C o n r a d o w i 1 S c h u lz o w i m o ty w p o d r ó ż y z b li ż o n y m i s e n s a m i s y m b o lic z n y m i. R e la c j a m ię d z y S a n a t o r i u m a J ą d r e m c ie m n o ś c i p r z y w o d z i n a m y ś l z w i ą z e k z a c h o d z ą c y m ie d z y T a jn y m a g e n te m a U lis s e s e m J o y c e ’a , u t w o r a m i , k tó r e ł ą c z y - p r z y w s z y s tk i c h r ó ż ­ n i c a c h - i r o n ic z n a tr a n s p o z y c ja O d y s e i H o m e r a 27. S a n a t o r i u m i J ą d r o c ie m n o ś c i d a j ą s ię z e s ta w i a ć n a j e s z c z e j e d n e j p ł a s z c z y ź n i e ; w o b u u t w o r a c h i s to tn e g o z n a c z e ­ n i a n a b ie r a s w o is ta f i g u r a E d y p o w e g o k o n f l ik t u , k t ó r e g o u j a w n ie n i e n ie w y m a g a j e d n a k - z w ł a s z c z a w p r z y p a d k u S c h u l z a - n a r z ę d z i a p s y c h o a n a liz y . Z j e d n e j s tr o n y m a m y w ię c p o s t a ć K u r t z a - z p e r s p e k t y w y M a r l o w a d a j ą c ą s ię o p is y w a ć j a k o f i g u r a o j c a 28, z d r u g ie j n a to m i a s t - S c h u lz o w s k ie g o J a k u b a ; o b a j c i b o h a te r o w i e r e p r e z e n ­ t u j ą p r z y t y m p e w n ą p s y c h i c z n ą r z e c z y w is to ś ć , k t ó r ą s y n m u s i p r z e z w y c ię ż y ć n a s w e j d r o d z e d u c h o w e g o d o jr z e w a n ia . S a n a to r iu m p o d K le p s y d r ą n ie j e s t j e d y n y m u tw o re m , k tó r y z a c h ę c a d o z o r ie n to ­ w a n y c h n a z w ią z e k z J ą d r e m c ie m n o ś c i s p e k u la c ji in te rte k s tu a ln y c h . W a rto p r z y p o ­ m n ie ć , ż e p o k r e w n y p o w ie ś c i C o n ra d a , a c z k o lw ie k u k a z a n y w z a s a d n ic z o o d m ie n n e j to n a c ji e m o c jo n a ln e j, te m a t re g re s ji w y s tę p u je w o p o w ia d a n iu S ie r p ie ń . C z y te ln ik C o n ­ r a d a z w r ó c i ta m z p e w n o ś c ią u w a g ę n a sc e n ę w iz y ty u c io tk i A g a ty , g d z ie “ lu d o ż e rc z e ” s p o jrz e n ie , k tó r y m n a r ra to r ta k s u je g o s p o d y n ię i je j c ó rk ę , p r z y p o m in a s p o s ó b , w j a k i M a r lo w w n a s tę p s tw ie r e fle k s ji n a d tu b y lc z y m i c z ło n k a m i z a ło g i p a trz y n a to w a r z y s z ą ­ c y c h m u d o s ta c ji K u r tz a p ie lg rz y m ó w . P o n ie w a ż w o b u p r z y p a d k a c h m o ty w s p o jrz e n ia k a n ib a la m a c z y te ln y w y m ia r k o m ic z n y , z a c h ę c a n a s to d o k o n f r o n to w a n ia C o n r a d a i S c h u lz a ja k o p r z e d s ta w ic ie li p o d o b n y c h k u ltu r ś m ie c h u . T r z e b a j e d n a k p a m ię ta ć , że o b ję c iu o b u w s p ó ln ą k a te g o r ią “ c z a rn e g o h u m o r u ” m u s i to w a r z y s z y ć z a s trz e ż e n ie , ż e ś m ie c h C o n r a d a m a w ię c e j w s p ó ln e g o z ty m , k tó r y z w y k liś m y o k re ś la ć m ia n e m r is u s s a r d o n ic u s 29, p o d c z a s g d y w ś m ie c h u S c h u lz a - p rz y n a jm n ie j w o p o w ia d a n iu S ie r p ie ń - ła tw ie j r o z p o z n a ć n u tę s w a w o ln e j w e s o ło ś c i.

27 Specyficzne, nacechowane ambiwalencją nastawienie Joyce’a do Conrada bywa charakteryzowane w wypracowanych przez H. Blooma kategoriach “lęku przed wpływem”; por. Jane Ford, James Joyce and the Conrad Connection: the Anxiety o f Influence (“Conradiana” 1985, vol. 17, no. 1, s. 3-17). 28 W uznawanej za najlepszą psychoanalitycznej interpretacji twórczości Conrada Catharine Rising uży­ w a wobec Kurtza określenia “sociopolitical father”. Por. jej Darkness at Heart: Fathers and Sons in Conrad, New York 1990.

29 Ten rodzaj śmiechu i jego psychiczne podłoże tematyzuje Conrad na przykładzie dr. Monyghama, jednego z bohaterów Nostroma: “Na to potrzeba było zgorzkniałego, ekscentrycznego usposobienia

dok-Bruno Schulz czyta Conrada 8В A n i S a n a t o r i u m p o d K l e p s y d r ą , a n i t y m b a r d z ie j S i e r p ie ń n ie z n a l a z ł y b y s ię w p o l u z a i n t e r e s o w a n i a k r y t y k a n a s ta w io n e g o n a s z u k a n ie ś la d ó w l e k t u r C o n r a ­ d o w s k ic h , g d y b y n ie n a le ż a ły d o d z ie ła , k tó r e g o c z ę ś c ią s ą z n a m i e n n e d l a S c h u l- z o w s k ie j g r o te s k i K a r a k o n y - o p o w i a d a n i e p r z e d s t a w i a j ą c e o k o l ic z n o ś c i i p r z e b i e g j e d n e j

z k i l k u m e ta m o r f o z , j a k i m p o d l e g a g łó w n y b o h a te r S c h u lz a . W r a z z n a r r a to r e m , k t ó r e g o o g r a n ic z o n a k o m p e t e n c j a m o ż e m ie ć ź r ó d ła w j a k ż e b l is k ie j C o n r a d o w i t r a d y c ji lit e r a c k ie g o s o lip s y z m u , p o w r a c a m y d o d r a m a ty c z n y c h w y d a r z e ń , k tó r e ro z e g r a ły się w b liż e j n ie o k r e ś lo n e j p r z e s z ło ś c i w z a m k n ię te j p r z e s tr z e n i m ie s z c z a ń ­ s k ie g o d o m o s tw a . D o w ia d u je m y się w ię c n a jp ie r w o in w a z ji k a r a k o n ó w : “ z a le w ie c z a r n e g o ro jo w is k a , k tó r e n a p e łn ia ło c ie m n o ś ć n o c n ą p a ję c z ą b i e g a n i n ą ” (K a r a k o n y , 8 3 ) 30. J u ż t e n p o c z ą te k r e la c ji J ó z e f a n a r z u c a s k o ja r z e n ie z e s p o s o b e m , w j a k i C o n r a d w J ą d r z e c ie m n o ś c i p r z e d s ta w ia r d z e n n y c h m ie s z k a ń c ó w A fry k i. Z a n i m p o s łu ż ę się s t o s o w n y m p r z y k ła d e m , c h c ia łb y m w s p o m n ie ć , ż e w te j m e to d z ie p r e z e n ta c ji t u b y l­ c ó w d o s tr z e g a n o n ie je d n o k ro tn ie ś w ia d e c tw o g ł ę b o k ic h u p r z e d z e ń r a s is to w s k ic h p i ­ sa rz a . Je j i s t o t ą j e s t d e p e r s o n a liz a c ja , w y n i k a ją c a n ie ty lk o z z a s to s o w a n ia m e ta fo r y k i a n im a liz u ją c e j, a le p r z e d e w s z y s tk i m z u ż y c i a ta k ie g o j ę z y k a o p is u , k tó r y , n p . p o p r z e z u j ę c i a a k w a ty z u ją c e 31, p o k a z u je tu b y lc ó w j a k o n ie z r ó ż n ic o w a n ą i n ie u p o r z ą d k o w a n ą m a s ę - d e k o m p o n u ją c c ie le s n o ś ć , n e g u ją c a u to n o m ię lu d z k ie g o k s z ta łtu - r e d u k u je i c h d o r z ę d u in n y c h b io lo g ic z n y c h z ja w is k a f ry k a ń s k ie j s c e n e r ii32:

I n ag le, k ied y o krążaliśm y z tru d em ja k iś zak ręt, u k azy w ały się ściany z sitow ia, spicza­ ste dach y z traw y , w y b u c h ał w rzask , k łęb ił się w ir cza rn y ch czło n k ó w , k laszc z ą c y ch rąk, tu p ią c y ch n ó g , ro z k o ły san y c h ciał, o c zu p rz ew ra c ając y c h b iałk am i - p o d n a w isły m li­ stow iem , c ię żk im i n ieru c h o m y m (1 0 3 )33.

tora Monyghama, którego szyderczy, urywany śmiech zdradzał głęboką nieufność do ludzi w ogóle. Nie znaczy to, aby dr Monygham szafował hojnie śmiechem lub słowami. W swej lepszej fazie bywał ponuro milczący. W gorszej odstraszał ludzi swym jawnie wzgardliwym wysławianiem się i obejściem” (No- stromo. Opowieść wybrzeża, przeł. J. Korniłowiczowa, Warszawa 1970, s. 64). “If Conrad’s H eart o f Darkness is a comedy at all - zauważają T.R. Cleary i T.G. Sherwood - it is dark comedy with grimly

satiric and tragic overtones” (Women in Conrad’s Ironical Epic: Virgil, Dante and Heart o f Darkness, “Conradiana” 1984, vol. 16, no. 3, s. 189).

30 Lokalizacja cytatów z opowiadań Schulza według wyd. BN: B. Schulz, Opowiadania, wybór esejów i listów, opr. J. Jarzębski.

31 “wówczas, jakby za sprawą czarów, strumienie ludzkich stworzeń nagich ludzkich stworzeń -z włóc-zniami w rękach, -z łukami, -z tarc-zami, stwor-zeń o okrutnych spojr-zeniach I d-zikich ruchach, -za­ częły spływać na polankę z mrocznego, zadumanego lasu” (141).

32 Por. R. Granquist, Stereotypes in Western Fiction on Africa: A Study o f Joseph Conrad, Joyce Cary, Ernest Hemingway, Karen Blixen, Graham Greene and Alan Paton. Umea Papers in English. No. 7, Umea 1984, s. 10-11.

33 Tłumaczenie Zagórskiej nie oddaje w pełni jakże ważnych w tym opisie jakości brzmieniowych celo­ wo zinstrumentalizowanego i zrytmizowanego języka oryginału: “But suddenly, as we struggled round a bend, there would be a glimpse o f rush walls, of peaked grass-roofs, a burst o f yells, a whirl of black limbs, a mass of hands clapping, of feet stamping, o f bodies swaying, o f eyes rolling, under the droop of heavy and motionless foliage” (36). Zarówno ten, jak i pozostałe cytaty z H eart o f Darkness lokalizuję