Kształtowanie się struktury demograficznej pod wpływem uprzemysłowienia (na przykładzie rejonu bełchatowskiego)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S _______________ FOLIA OECONOMICA 51. 1986_____________

Kaline Sobocke-Szczapa*

KSZTAŁTOWANIE Sią. STRUKTURY DEMOGRAFICZNEO POD WPŁYWEM UPRZEMYSŁAWIANIA

(NA PRZYKŁADZIE RE30NU BEŁCHATOWSKIEGO-)

Stoaunkl doaograflczne w rejonie uprzeayelawlanya należ* do tych dziadzin ogółu atoeunków epołeczno-ekonoalcznych, których zalany, badana pod wzgl«dea kierunku, ezybkoścl zachodzenia o- raz netężenie, a* aoźllwe do zaobeerwowanle w atoeunkowo krót-ki* okraala. Wynika to z jednaj etrony z roli człowleke Jeko

twórcy, z drugiej zaś - z tendencji rozwojowych aodaluj«cych owa atoeunkl m apoaób nowoczesny, adekwatny dojzalanlaJfcaj alf bazy goepodarczaj. Z kolei beze powinna przyepleazać te zaleny, co czyniłoby rajony uprzeayeławlana obezeraal o najwlfkezej dy- nealce wzroatu 1 rozwoju goapodarczego.

1. Liczbę ludności

Na ogólny rozwój liczby ludności aaj* wpływ prawa biologi-czna 1 aocjalna. Do biologicznych aepektów zaliczana są a. in. płodność i genetyka. Natoalaet do aocjalnyoh - charaktar pra-cy, wykeztełoenle, pozloa kulturalny itp. WZejaany atoaunak tych praw w proceala przekeztałcania ludnośol noal nazwf głów-nego filozoficzgłów-nego pytenla daaografll .

Badajte zalenność liczby ludności w uprzeayeławlanya rejonie

* Dr, adiunkt w katedrze Plonowania 1 Polityki EkonoalcznoJ UL.

1 Э. I* R u b i n , Probleaa narodonaelalenlja kek ob'jokt idiejnopolltlczeekoj bor'by, Mlóak 1976, a. 27.

Bełchatowa, należy podkreślić fakt, 1ż keztełtowało |ę wiele czynników. Podetewowyml dwoma byłyt

- zmiany przyroetu naturalnego,

- zmienność liczby oeób bloręcych udział w różnego rodzaju migracjach.

Oczywleta jeet eprawa wpływu wielu Innych jeezcze czynników towarzyezęoyoh, których zneczanle było krótkotrwałe lub które w niewielkim etopnlu wpłynęły ne keztałtowanle alę liczby ludnoś-ci będi jej etruktury. Do takich neleżeły m. In.t

- zalany granic jadnoetek adalnlatracyjnych,

- tendencja kompeneacyjna oddziałująca na keztałtowanle przy-roetu naturalnego,

- oddziaływanie ‘emigracyjne* wielkich lnweetycjl przemyeło- wych. budowanych poza obszerem rejonu, których etrafa oddziały-wania obejmoweła jednak badany teren,

- oddziaływanie wielkich eglomeracjl mlejeko-przemyełowych na emigrację ludności w poszukiwaniu atrakcyjniejszych mlejec pracy.

Rozwój ludności w rajonle bełchatowsklm był znaczny. Зек wy-nika z danych etatyetycznych zawartych w tab. 1, ludność całego okręgu tylko w pięcioleciu 1975-1980 zwlękęzyła alę o połowę. Szczególnie lnteneywny (prawie czterokrotny) był w omewlanya cza-sie przyrost liczby ludności w ośrodku mlejeklm rejonu.

T a b a 1 a 1 Ludność okręgu bełchatoweklego w latach 1975-1980

(w tye. oeób) Wyszczególnienie 1975 1976 1977 1978 1979 _{1980 1975/1980} Ogółem _57,5 58,1 59,5 67,8 • 90,2 156,8 z tegoi Bełchatów 10,8 11,6 15,3 22,6 • 40,0 370,4 gminy 46,7 46,5 44.2 45,2 • 50,2 107,5

Ź r ó d ł o : Rocznik etatyatyczny województwa plotrkowekle- go 1977. Piotrków Trybunalski 1977» Rocznik etatystyczny woje-wództwa piotrkowskiego 1979, Piotrków Trybunelekl 1979? Materia-ły etatyetyczne Biura Planowania Przeetrzennego w Piotrkowie Trybunalekla Oddział w Łodzi.

Procesy te w głównej Bierze były wynikiem działalności ln- weetycyjnej, a przede wszystkim związanej z nię algracjl lud-ności. O tempie tych zalań dodatkowo noże świadczyć fakt wzrostu współczynników urbanizacji charakteryzowanych terenów. W d y -gu pięciu lat okręg bełchatoweki zbliżył eię pod tya względaa do pozioau wskaźników ogólnokrajowych. Ludność aiajaka w roku 1980 stanowiła ok. 40% ludności rejonu (por. tab. 2).

Obserwujęc zalany.zachodzęce w liczbie ludności należy pod-kreślić, iż przyroety w kolejnych latach nla eę (ani nia by-ły) proporcjonalna lub równoalerne. Wynika to zapewne z po-trzeb inwestycji w zakresie zetrudnienia. Prowadzona w pierw- szya etapla prace badawcze i przygotowawcze nla wymagały wiel-kiej liczby pracowników, w przypadku okręgu bełchatoweklego, Ja-ko rejonu górniczo-energetycznego, duże znaczenia odegrała rów-nież etapowość prowadzonych pree. Podczas gdy do 1975 r. zasad-niczy wpływ alały prace przygotowawcze do budowy i budowę ko-palni, o tyle po Z etapla znacznie przyepleszone zostały rów-nież praca zwlyzane z budowę elektrowni, co w połęczenlu *

rozwoje« “zatrudnleniochłonnej" infrastruktury epołeczno-ekono- ■lcznej, dało gwałtowny wzroet zatrudnienia, a przez to 1 lud-ności. Zależność ta być aoźa na plerwezy rzut oka nla była jednoznaczna, ala bioręс pod uwagę wielkość rezerw elły robo-czej (ok. 2 tys. osób) oraz Ich Struktur« (głównie kobiety), a tekże wykształcania - należało epodzlewać alę zwiększonych al-gracjl. Napływaj«ca w sposób bardzo gwałtowny ludność, w sto-sunkowo krótkla okresie oraz w terenie o nieprzystosowanej in-frastrukturze, głównie ekonomicznej, epowodowała zachwiania równowagi wyst«puj«ce do taj chwili. Przejawiło el« to prze-de wszystkim w braku aożliwoścl zaspokojenia nowo wytworzonych

potrzeb, np. ep«dzanla czasu wolnego czy etruktury wydatków na koneuapcję, uaoźliwlonych przez zwlękezony dopływ plenlędza. Zna-lazło to wyraz w powstaniu sfsr konfliktowych al«dzy ludności« napływów« a społeczności« lokelnę. W zwl«zku z tya konieczna było doatosowanle 'nadbudowy" do rozwljaj«cej ai« "bazy". Powin-no tu wl«c znaleźć ewoje odzwierciedlenie drugie prawo eocjolo- gii2. W odniesieniu do rejonów uprzemysławianych nla może ono

2 Por. O. L a n g a , Ekonoala polityczna, t. I-ZX, War- azawa 1978, a. 38i S. K o z y r-K o w a 1 s к i. Baza -

nad-występować bez wprowadzenia niezbędnych modyfikacji czy zaetrze- żeń. Tya niemniej ogólna idee, mówlęca o służebnej roli nadbu-dowy w etoeunku do bezy, me 1 w tyra przypadku zeeadnlcze zna- ozenie. Oddziałuje bowiem na keztełtowenle tempe rozwoju rejonu.

Rozpetrujęc zmiany liczby ludnoécl nla można pomlnęć faktu różnicy między mieetem e terenami wiejskimi. Okręg bełchetowski będęcy od 1975 r. rejonem lnteneywnej industrializacji należał zawsze do najmniej zurbanizowanych nie tylko w województwie łódz-kim, ale także w Polsce. Poeługujęc elę skalami urjbanizecjl ze-prezentowanymi przez E. Roeseta można etwlerdzlć, iż opleywe- ny obszar w każdej z klasyfikacji znajdował elę na najnlżezym poziomie, okreólanya aianea niskiego (ełabego ) lub bardzo nis-kiego. w tych eaaych ekalach województwo piotrkowskie znajdowało się najczęściej na poziomie średnim, a województwo łódzkie na wysokim.

Зек wynika z danych etetyetycznych zawartych w tab. 2,tem-po zechodzęcych przemian było bardzo wyeokie. 0 ile przed pro-cesami lnteneywnego uprzemyeławlenla Bełchatów należało zaliczyć do mleet małych, o tyle w końcu 1980 r. - było to już mlaeto éredniej wielkości. Wśród nejberdzlej letotnych przyczyn tego zjawleka wymieniane eę4 i

- napływ ludności,

- włęczanie do obezeru miesta terenów wlejeklch, - przyroet naturalny.

Procesy, te miały nie tylko korzyetne naetępetwe dla epołe- cznoścl lokalnej, ale również dla aleezkeńców terenów ościennych, na które także oddzleływała nowe lnweetycja. Poza tya tworzęoy się rejon aoże etać elę nowya ogniwem łęczęcym zurbanizowana rajony Łodzi, Częstochowy, Werezawy, co w konsekwencji przy-czyni eię do zniknięcia jaezcze jednaj 'białej plamy“ na mapie budowę a foraecja społeczne, “Studia Socjologiczne" 1979, nr 2, s. 17.

3 E. R o s s e t , Deaografla Polski, t. Z, Warezewe 1975, e. 188-191.

4 Por. E. H o l z e r , Deaografla, Warezewe 1970. Odnoś-nie do wielkości miast zob. m. in. W. Z ż у к, Ludność LGOM-u w okresie budowy inweetycjl miedziowych, [wt] Dolnoślę- ski Okręg Miedziowy 1960-1970. Poczętkl przemian społeczno-eko-nomicznych, red. S. Golachowskl, A. Zagożdżon, Wrocław 1974,a. 171-172.

_________________ Ks zt a l ^ c wa i i l e s i e s t r u k t u r y d e a o t r a f lesne.1. . . ______________63 gospodarczej Poleki. Należy el« Jednak zastanowić. Jakie czyn-niki spowodowały tak gwałtowny przyrost ludności w stosunkowo krótkim, bo pięcioletnim okresie? Podstawowe znaczenie miały aigrecja oraz zagospodarowanie terenu 1 lokalizacja ważniej- szych przedsiębiorstw lub Inwestorów. Naellenle procesów wzro-stowych występlło w latach 1975-1980, a więc wtedy, gdy wyko-rzystane zosteły rezerwy alejscowej elły roboczej 1 sięgnięto po wysokokwalifikowany kadrę apecjallstów z zewnętrz. Ponadto w tym okresie uruchomiono wstępnie a także rozpoczęto pełnę eks-ploatację (X step pełnego rozruchu) kopalni węgla brunatnego.

“Przyclęganie" specjalistów z wielu dziedzin więżę się zaw-sze w pierwzaw-szej kolejności z określenie« warunków bytowych. Ich podstawę eę płace oraz baza «leozkanlowa i socjalno-uaługowa. 0- kręg bełchatowskl dysponuje Jednym ośrodkiem, który «oźe etano- wlć bazę dla zaspokojenia tego typu potrzeb. 3eet nim właśnie Bełchatów. Sytuację poprawia w tym zakresie bezpośrednie sę- sledztwo ośrodka wojewódzkiego - Piotrkowa Trybunalaklego. Ab- atrahujęc jednak od tego faktu (ze względu na wielkość mlaeta 1 jego charakter) wszystkie podstawowe funkcje spełniał 1 apałnia Bełchatów. Baza lnfraetruktury społeczno-ekonomicznej tego mia-sta w punkcie wyjściowym procesu lnduetrlallzacjl była niewiel-ka. Potrzeba rozbudowy szeroko rozumianych usług była i Jeet o- czywista. Dlatego też Już od poczętku, od 1970 r. przyetęplono do realizacji przedsięwzięć majęcych na celu rozwój zaplecza

mie-szkaniowego oraz sieci sklepów 1 innych placówek usługowych. Po- clęgało to jednek ze aobę dalszy napływ ludności do miasta, po- wodujęc skokowy wzroet Jej liczby. Dlatego też, z uwagi na mo-żliwości rozwojowe samego Bełchatowa, wzięto pod uwagę zwiększe-nie zasiedlania Innych ośrodków stopnia ponadpodatawowego.

Z odmiennym charakterem tendencji mamy do czynienie Jeśli chodzi o zalany liczby ludności wlajeklej na obazarze okręgu. Podetawowym wnioskiem może być stwierdzenie, iż do 1978 r. 1- etnlała ekłonność do zmnlejezanla eię tej liczby. Dynamika te-go zjawiska była jednek niewielko.

Wiodęcę eprawę jest określenie kierunków a także przyczyn emlgrocjl. O ile przed rokiem 1970 emigracja kierowała się w głównej mierze do miaat spoza rejonu Bełchatowa 1 powodowała Ję przede wszystkim chęć polepszenia eytuacji materialnej, o tyle w ostatnim dziesięcioleciu, mimo że nie zmieniły się przyczyny,

lu-dnoóć przemieszczała elę do miasta w rejonie uprzemysławiany«, czyli Bełchatowa, w pierwszym eteple nadel jednak istniała mi-gracje na tereny odleglejsze, w znacznej mierze spowodowana brakłam wlękezej liczby stanowisk pracy dla robotników niewykwa-lifikowanych w omawianym okręgu. Nedto możllwość zdobycie "po-płatnego" zawodu była tu poczętkowo niewlelke. Stopniowe wdre- Zenle nowych etapów inweetycji powodowało zahamowanie odpływu ludności, e pod koniec lat aiedomdzleelętych - przyrost jej li-czby. Duże znaczenie miało w tym przypadku sprecyzowanie funkcji kilku jednoetek osadniczych, jeko ośrodków epełnlejęcych zada-nie usługowo-adminlstracyjne w stosunku do budujęcych elę o- biektów. Ponadto kompleksowy rozwój zeplecza Kombinatu Paliwowo- energetycznego stworzył możllwość pełniejszego wykorzyetenle 1- etnlejęcych rezerw elły roboczej.

Omawlejęc zegednlenle zmień liczby ludności ne terenach wlej- eklch w przypadku lokalizacji przemysłu wydobywczego neleZy pod-kreślić jeezcze jeden aepekt. Chodzi tu mianowicie o wykorzye-tenle powierzchni. KaZde z inweetycji tego typu powoduje zmnlej- ezenle areału uZytków rolnych, a niejednokrotnie zlikwidowanie wielu gospodarstw, czasem wel. RównleZ ten fakt był przyczynę zmniejszenia liczby ludności w pierwezym etapie inwestowania. W przypadku braku chęci niektórych oeób do przeniesienia elę do Innych zewodów, wyetęplła konieczność znelezienla im gospodaretw rolnych poza obszarami rejonu bełchetoweklego. Okoliczność ta dotyczyła przede wszystkim ludności w wieku poprodukcyjnym, co ■lało niewątpliwy wpływ- na etrukturę ludności według wieku. Pro-blemem tym zajmiemy się jednak w następnej kolejności.

2. Strukturę ludności według płci 1 wieku

Strukturę ludności według płci 1 wieku stanowi tło podsta-wowych procesów demograficznych. Dene o tej etrukturze w połę- czenlu z lnformecjemi dotyczęcyml ruchu naturalnego 1 wędrówko-wego, pozwalaję prowadzić nie tylko badania i szacunki bieZęce, ale takZe obliczenia perspektywiczne. Bowiem w werunkach poko-jowych w głównej mierze urodzenia, zgony 1 ruchy migracyjne wpływaję ne strukturę według wieku 1 płci.

Ka s t a ItowanlB altf s t r u k t u r y d e r a o j a ť l c z n e j .

Podstawowym elarnlkloa, który Boże określać atruktury według płci Jeat wskaźnik feainlzacji (maakullnizacjl)5, który pozwala

•twierdzić, ile kobiet przypada na etu aężczyzn (ilu aężczyzn przypeda na eto kobiet). Struktura według płci. charakteryetyczna dla wybranego obszaru, «oże wpływać na Jago potencjalne aożllwo- ścl rozwojowe. Przede wezyetkia dotyczy to zaaobów alły roboczej, które w wielu przypadkach określej« kierunki i aożliwoścl poetępu Haa tu przede wazyatkl na ayśll rozwój tych działów goapodarki, które za względu na ewoję specyfikę wyaagajf w wlękazoóci aęaklej lub kobiecej eiły roboczej, w ty* ostatnia przypadku latotna Jeat nie tylko sprawa zatrudnienia kobiet i stworzenia la od* powlednlch werunków pracy, ale również kwestia zaplecze eoojal- no-bytowego 1 usługowego. Warunek ten Jeat istotny« punktem wyjścia do zwlękazania aktywności zawodowej kobiet, a takte jedny« z czynników uaożliwlejęcych realizację naczelnej zaaady ustroju socjalistycznego.

Rozpatrując zagadnienia atruktury według płci nie b o í:na po« ■inęć faktu, 12 wpływa ona na pewne eleaenty ruchu naturalnego, «. in. rozrodczość,’ zgony, a w konsekwencji przyrost naturalny.

Struktura ludności według płci. Jej keztałt obecny, uzależ-niony Jeat nla tylko od czynników biologicznych (przewaga chłop- oów w urodzeniach - prawo wielkich liczb, ezybaze wyaieranle aężczyzn) 1 eocjalnych (algracja), ala również od światowych ka- takllznów, takich Jak np. wojny światowe6 . Zaohwlanle proporcji płol naatępuje w tya przypadku na akutek różnego atopnia zaan-gażowania kobiet 1 aężczyzn w działania (bezpośrednia walki w

czasie działań wojennych powoduj« większe ».-yniszczenie aężczyzn niż kobiet).

Powyżaze czynniki alały niewątpliwy wpływ na ukaztołtowanie atruktury ludności w przeszłości w badanya rejonie. Stanowiły jednocześnie punkt wyjścia dla dokonujęcych alę pod wpływaa u- przaayałewlanla przealan etruktury według płci. wpływaj«c na tem-po 1 kierunki tych zalań.

5 E. R o a a e t. Proces defealnizacjl ludności Poleki, E- konoaiata1* 1970, nr 4, e. 691.

6 H. M o r t l B O r-S z y a c z a k , M. T r l p p n e r , Z. K a ż a l a r c z e k , Problemy deaografll i zatrudnienia w rejonie włocławakla (analiza 1 wyniki badań), Warezawa 1978, a. 29, R o e e e t, Oeaogrefla..., a. 248-250.

W latach budowy Kombinatu Paliwowo-Energetycznego podatanowe znaczenie dla przekształceń struktury według płci miały 1 na-dal mleć będę migracja ludności. Zarówno typ powetajęcych Inwe-stycji, Jak 1 szereg czynników o charakterze socjologicznym spo-wodowało, li w okręgu bełchatowaklm następuje stopniowe wyrów-nywanie dysproporcji płci, co w znacznym stopniu wynika z wlęk- azogo udziału mężczyzn w migracjach atałych 1 wahadłowych. Nie można Jednak pomijać faktu. Iż kobiety również stanowię pewien odsetek przyjeżdżających, a wśród czynników, które dominuję w podejmowaniu decyzji o zmianie miejsca zamleezkanla występuje najczęściej chęć:

- znalezienia męża, - usamodzielnienia elę,

- uzyskania lepiej płatnej pracy, - uzyakanla mieszkania itp.7

Powyższe zagadnienia mogę atać się bardziej widoczne po zllu- atrowanlu ich wielkościami liczbowymi (tab. 2).

Procesy lnduatrlallzacji. Jak wynika z tab. 2, ograniczy-ły znacznie procee odpograniczy-ływu zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Po-nadto apowodowały również jak gdyby odwrócenia proporcji wzroatu, mianowicie liczba mężczyzn roała szybciej niż liczba kobiet, co uzaaadnione zostało już wcześniej. Należy alę jednak spodziewać urystępienla jeszcze jednego elementu majęcego wpływ na atrukturę według płci. 3eat nim migracja towarzyezęca. Pojęciem tym o- kreólany Jest napływ ludności w naatępatwle migracji ’ ‘pierwot-nej*, której uczestnlkeml eę przede wazyatklm rodziny przybyłych uprzednio do pracy w rejonie uprzemysławianym mężczyzn. Proces tan nazywany Jeat częstokroć "łęczeniem rodzin*. Większość taj ludności stanowię kobiety. Można więc przypuazczać, iż pod ko-niec trzeciego lub na poczętku czwartego etapu budowy Kombinatu Paliwowo-Energetycznego następi wyrównania współczynników masku- linlzacjl. Nie jest to oczywiście zjawlako, które występl z całę

Możliwości zatrudnienia kobiet w mieście aę z reguły wię-ksze niż na wsi. Stęd w wielu przypadkach występuje prawidłowość większych migracji kobiet niż mężczyzn. W Bełchatowaklm Okręgu Przemysłowym ze względu na lokalizację specyficznej działalnoś-ci produkcyjnej oraz niewielkiego wachlarza *kobietochłonnych" działów gospodarki narodowej eytuacja kształtuje alę odwrotnie. Por. M. O l ę d z k i , Polityka zatrudnienia, Warazawa 1978, a. 177.

K s a t a ł t o w a n i e b i e s t r u k t u r y U e o o ^ a f i o z n e j . 87 pewności#. Na obszarze całego rejonu sytuacja taka może «leć miej-sce. ty« niemniej przy rozpatrywaniu podziału mlasto-wleś, wye tę-pię zapewne odchylenia w jadnę lub w drugę stronę (por. tab. 3). Należy jednak dgtyć do osięgnięcia równowagi w tym zakresie. Dysproporcja płci jest bowiem na ogół zjawiskie« niekorzystny«. Wpływa ona ujemnie na ruch naturalny, stan zdrowotny społaczert- atwa, moralność społscznę, Zycie rodzinne itp. Dlatego też,aby uzyskać w rejonie stan jak najbardziej zbliżony do optynalnego, przewiduje się wybudowanie kilku przedsiębiorstw przemysłowych u- ■oźllwlajęcych podjęcie pracy kobieto«. Stanowić to «a a. In. także czynnik stymulujęcy napływ kobiet do okręgu.

Możllwość analizy zmienności struktury według wiaku jest w

przypadku uprzemysławianego rejonu Bełchatowa utrudniona przas całkowity brak materiałów statystycznych dotyczęcych tego obsza-ru. Statyatyka ujmuje strukturę ludności według wieku, uwzględ- nlajęc jedynie ośrodki lub obszary atopnla wojewódzkiego. Dodat- kowę trudność stanowi brak clęgłoścl w ujmowaniu badanego zjawis-ka. Oednak na podstawie wycinkowych materiałów statyatycznych, a przede wszystkim planiatycznych, można atwlerdzlć, iż podstawo-we znaczenie dla zmian atruktury ludności podstawo-według wieku maję Mi-gracje. Powataje pytanie, jaki jest kierunek owych zalań? Anall- zujęc dane statystyczna odnośnie do Bałchatowsklago Okręgu Prze-mysłowego nożna zaobserwować, iż zasadniczo zwiększa się udział ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnyn (por. tab. 4).

Na tę sytuację ma wpływ nobllność pracy. Według wielu badań bardziej mobilni sę ludzie młodzi. W stosunku do nich mniejsze znaczenia maję ograniczenia, do których należę «. in. nieezkanl* koszty znlany miejsca pobytu, możllwość kształcenia potomstwa# ryzyko, łatwy zarobek8. W wielu przypadkach ograniczenia nogę przekształcić alę w stymulatory sprzyjajęce nigracjom.Bioręс pod uwagę plęcloetopnlowę akalę dojrzałości demograficznej9 można za-uważyć ewolucję rejonu od przedpola starości do dojrzałości de-mograficznej. Potwierdzaj# tę tezę również wakażnlkl obciężenia demograficznego, która zmniejszaj# eię od 84,9 osoby na 100

o-8 P. S u l n l c k l , Planowanie 1 zarzędzanle gospodarcza Warszawa 1978, s. 66 oraz R o s s e t , Demografia..., s. 566.

9 Por. Z. S m o l i ń s k i , 0 "dojrzewaniu" demograficz-nym, "Polityka Społeczna“ 1979, nr 2, s. 8.

Struktura ludności® według płel w (« tya. 1975 1976 Wyszczególnienia o я к udział kobiet w % o a к udział kobiet w % I. Okręg - ogółea 57,5 27,5 30,2 52,8 58,0 28,4 50,6 52,8 w tya i Bełchatów 10,8 5,1 5,7 52,8 11,6 5,5 6,1 52,6 gnlny 46,7 22,2 24,5 52,9 46,4 22,9 24,5 52,8 XI. Udział

ludno-ści zamieszka-łej w

Bełcha-towie (30 18,8 18,7 18,9 X 20,0 19,4 19,9 X

* o - ogółea, a - mężczyźni, к - kobiety. Ź r ó d ł o i Jak w tab. 1.

sób w wlaku produkcyjnya w roku 1960, do 77 oaób w 1980 r. 1 76 oeób w 1990 r.

W badanych wekożnlkach występuję ponadto zaaadnlczo różnice w klerunkech zalań, blor«c pod uwago alaato 1 tereny wlejekle okręgu bełchatoweklogo. Ozleja alf tak głównie ze wzgl«du na algracje. Struktura ludności według wieku aa wlfkazy wpływ na liczbę ludności w aleście niż na wal. Mówi« o tya potencjały wzroetu deaograflcznego. Podczas gdy na walach udział ludności w wieku poprodukcyjnya atala będzie wzraetać, w ośrodku aleje* kia wyet«pl tendencja odwrotna. W roku 1990 Bełchatów winian znajdować alę w atadlua ałodośd deaograflcznej. Potwierdzaj« ten fakt również wekeżnlkl obciążenia. Należy odpowiedzieć na pytanie, jakie sę podetawowe przyczyny takiego kierunku zalań?

Znaczny przyrost naturalny ludności wlejeklej, zwłaszcza roi«* niczej, powoduje nadwyżkę liczby ałodzleży wlejeklej wchodzfcej w wiek produkcyjny, nad liczb« alejec pracy w rolnictwie, zwoi« nionych przez osoby etereze. Ponadto warunki adaptacji w ale-ścle wynageję ealgrantów w ałodezya wieku, kiedy przyatoeowo- nie jeet porównywalnie łetwlejeze, nie wchodź« bowlea w grę

T e b e 1 a 2 okręgu bełchatowsklego w latach 1975-1978

osób; 1977 1978 1975/1978 0 m к udział kobiet w % 0 m к udział koblat w % 0 * к 59,5 15.3 44.4 28,0 7,4 20,6 31.5 7,9 23.6 52,9 51,6 53,4 67,8 22,6 45,2 34.5 12,0 22.5 33,3 10,6 22,7 49.1 46,9 50.2 117,9 209,2 96,8 126,4 235.3 101.3 110,3 186,0 92,6 25,7 26,4 25,1 X 33,3 34,8 31,8 X X X X

więzy wynikajęce z tytułu własności, rodzinne, itp. Poza tym nie- begatelnę rolę odgrywa poziom wykształcenia. Z ekonomicznego punk-tu widzenia, migracje te meję charakter pozytywny, likwiduj« bo-wiem względna przeludnienie wsi. Z drugiej Jednek strony powoduję wzrost obclęźenle ludności zawodowo czynnej w rolnictwie kosztami utrzymania oaób biernych zawodowo.Powoduje to selekcje zachodzęca w procesie odchodzenie ludności do zawodów nierolniczych. W^ływe ona również hamujęco na wzroet wydajności pracy w rolnictwie. O- gólnle można stwierdzić, że selekcje osłebla ekonomiczne korzyści wynikajęce z migracji do miaat. Istnieję Jeszcze dwe aspekty wy-chodźstwa za wsi t społeczny i demograficzny. O ile pierwszy z nich wpływa destrukcyjnie na charakter gospodarki wlejeklej, gdyż utrwala wpływ czynnika konserwatywnego w życiu społeczno-ekonomi-cznym i kulturalnym, o tyle drugi, powoduj«c zraleny w reproduk-cji ludności, może powodować niwelowania różnic między mlastea •

Wskaźniki feminlzacjl w okręgu be ł chi w latach 1975-1Ô78 (na 100 mężczyzn) Wyszczególnienie 1975 1976 1977 1978 Okręg - ogółem 110.6 107.7 112,5 96,5 Bełchatów 111.8 110,9 106,8 88,3 gminy 110.4 107,0 114,6 100.9 Ź r ó d ł o : Зек w tab. 1. T a b e l a 4 Struktura ludnoócl według wieku w rejonie Bełchatowa

w latach 1980-1990

Grupy wieku ludnoócl Woкsi- _nikl obclę- Zenla

Wyszcze-

gólnie-nie

w tya. w odeetkach

ogó-łea

0-18lat 19-59/64 lata 60 65 1

wię-cej lat

ST

?!

* И CD 19-59/64 lata 60/65 1 Wię-cej lat ludno-ócl ko» eztaml utrzy-mania 1980 • Okręg -

ogółem

90.2 26.6 48,8 14.8 29,5 54,1 16.4 84.8 z tego:

Bełcha-tów

40,0 12.2 21,5 6.3 30,5 53,7 15.8 86,0

gminy

50.2 14,4 27,3 8.5 28,7 54,4 16.9 83.9 1990 Okręg -

ogółem

90.7 31.5 49,3 9.9 34,7 54,3 10.9 84.0 z tego: Bełcha-tów 40,0 15,4 22.6 2.0 38,5 56.5 5.0 77,0

gminy

50.7 16.1 26,7 7.9 31,7 32.7 15,6 89,9

Ź r ó d ł o : Materiały etatystyczne Biura Planowania Prze-strzennego w Piotrkowie Trybunalskie Oddział w Łodzi.

W rejonie uprzemysławiany® zależności te nabieraj« jeezcze większego znaczenia ze względu na dotychczeaowe zacofanie gospo-darcze, jek 1 potrzeby kadrowo nowych inwestycji. Podsumowujęс aoźna stwierdzić, żet

- jednostki wykazujęce rozwój ludności charakteryzuję się wy-ższy« udziale» ludności w wieku produkcyjny« 1 przedprodukcyj-ny« (z uwagi na dopływ ludności w wieku zdolności do pracy i posiadania dzieci),

- jednostki charakteryzujące elę stagnację, a zwłaszcza opad- kleo liczby ludności, wykazuję wyższy udział ludności w wieku poprodukcyjny« oraz w konsekwencji zmniejszanie się liczby

dzie-ci 1 oeób w wieku produkcyjnym, z tej ostatniej grupy najwięcej ludzi emigruje.

Należy w zwlęzku z tym podkreślić, iż w najbliższym czaele Bełchatów charakteryzować będzie progresywna forna struktury wło-ku, natomiast okoliczne tereny wiejskie • forna degresywne lub nor«alna.

3. Ruch naturalny ludności

Ruch naturalny ludności Jest wykładnikiem prężności denogra- ficznej społeczeństwa 1 wytycza perspektywy jego rozwoju. Oaet on uzeleżniony w znacznej nierze od echarakteryzowanych powyżej etruktur ludności - według wieku 1 płci, czyli pośrednio od nigracjl. Dlatego też zachodzęcych znlan nie nożna charaktery-zować w oderwaniu od pozostałych zjawiek demograficznych.

Podstawowymi elementami ruchu naturelnego eę urodzenie, zgony oraz ich wynik - przyrost naturalny. W naszych rozważaniach u- względnlone zoetanę ponadto małżeństwa oraz zgony nlenowlęt ( por.

tab. 5 ).

Małżeństwa

Zagadnienia zwlęzane z określenlen liczby nałżeństw naję zasadnicze znaczenie dla planowanie budownictwa nieszkaniowego oraz badań koneumpcjl. Równie ważnę rolę odgrywa ta

problena-Ruch naturalny ludności w Bełchatowskla Okręgu Przeayełowys w latach 1975-1978

Małżeństwa Urodzenia Zgony Przyrost naturelny

Rok w licz- w licz- w

licz-w tye zgony nlenowlęt _w licz-bach bez- względ-nych na 1000 lud-ności bach bez- względ-nych na 1000 lud-ności bach bez- względ-nych ne 1000 lud-ności w licz-bę ch bez- względ- nych ne 1000 urodzeń żywych bach bez- względ-nych na iООО lud-ności 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 . Ogółee 1975 452 7.8 1129 19.6 614 10.7 30 26,6 515 ' 9.0 1976 532 9.1 1129 19.4 640 11.0 32 28,3 589 10,1 1977 516 10,1 1246 24.4 614 12.0 36 29,0 612 12,0 1978 628 9.3 1286 19.0 647 9.5 18 14,0 639 9,4 Bełchetów _. 1975 105 12.5 250 23.1 83 7.7 2 8.0 167 15.5 1976 94 8.1 246 21.2 81 7.0 6 24,4 165 14,2 1977 103 7.1 313 21.7 111 7.7 9 28.7 202 14.0 1978 180 11.2 395 24.6 106 6.6 2 5,1 289 _18,0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1975 547 7.4 879 18,8 Gminy 531 11.4 28 31.8 348 7,4 1976 438 9,4 883 19,0 559 12.0 26 29,4 424 9.1 1977 413 9.3 933 21,1 503 11.4 27 28,9 410 9,3 1978 448 9,9 891 19,7 541 12,0 16 17,9 350 7,7

Ź г 6 d, ł ot Rocznik etatystyczny województwa piotrkowskiego 1977...i Rocznik etatysty-czny województwa piotrkowskiego 1979...

K sz ta łt o w a n ie si ę st ru k tu ry d e m o g ra fi c z n e j

tyka przy badaniu reprodukcji demograficznej ludności ze wzglę-du na fakt, 12 95% dzieci rodzi elę w małżeństwach11.

Liczba zawieranych małżeństw uzależniona jeet przede wszyst- klm od dwóch zmiennych: struktury ludności według wieku 1 według płci.

Pod wpływem Industrializacji liczba zawieranych zwlęzków mał-żeńskich w rejonie bełchetowsklm znacznie wzroełe. Świadczę o tym zarówno wskaźniki, jak 1 liczba zawieranych małżeństw. Za-sadniczy wpływ miała tu struktura według wieku ludności przyby- wajęcej na tereny uprzemysławiane. Mniejszę rolę odegrała w tya przypadku tendencja kompeneacyjna, gdyż po roku 1970 raczej ob- eerwujoay jej zanik. Różnice wyetępujęce między miastem a wal« świadczyć mogę o kierunkach osiedlanie elę ludności mlgrujęcej. Stwierdzić należy więc, lż także te dane wskazuję na Bełchatów, jako na centrum oeiedlanla się.

Omawlajęc problea małżeństw nie można pomlnęć zagadnienia rozwodów. Oeat to zjawisko bardzo szkodliwe z punktu widzenie społecznego. Czynnikami, które przyczynleję się do zwiększenia liczby rozwodów aę a. ln. emancypacja, zalana atoeunków społe-cznych, pozloa industrializacji 1 urbanizacja oraz czynniki o

12

charakterze hlatorycznym . W przypadku rejonu Bełchetowe, ze względu na oczekiwane reperkusje procesów Industrializacji 1 urbanizacji, spotykać eię będziemy z tya probleaea coraz częś-ciej. Natężenie liczby przeprowadzanych rozwodów może być mniej-sze niż np. w wielkich aglomeracjach alejek ich, tya niemniej ich liczba ulegnie zwlękazenlu. Ma to zwlęzek przede wezystkla ze aferę wzorów zachowań, przenoszonych ne tereny okręgu.

Urodzenia

Czynniki wpływajęce na poziom urodzeń dzielimy na wymierne 1 niewymierne. Oo pierwszej grupy zaliczyć aożna określenie li-czby i struktury według wieku kobiet, liczbę zawieranych mał-żeństw oraz zmiany w poziomie umieralności niemowlęt. Natomiast

11 A. J a g i e l s k i , Geografia ludności, Warazawa 1977, a. 52-53.

и drugiej grupie zagadnień nożna byłoby umieścić całokształt pro-blematyki związanaj za afar« kulturalny, socjalny, ekonomiczny itp. społeczeństwa. «V rejonie uprzemysławianym w konsekwencji dużej liczby zawieranych małżeństw, a także wzrostu płac, po« lepezenla warunków mieszkaniowych, zalany stosunków kulturalnych 1 socjalnych, obserwowana były wysokie wepółczynnlkl urodzeń. Działanie w tya zakresie tendencji koapensecyjnej było mlnlmal- ne. Współczynniki urodzeń zarówno w Bełchatowie, jak 1 na te* renach wiejskich kształtowały elę powyżej analogicznych wielko-ści w województwie piotrkowski*. Było to spowodowane zwiększę* nlea liczby kobiet w wieku najwyższej płodności, które jeet alerzona stosunkiem liczby urodzeń do liczby kobiet w wieku roz- rodczya. Istnieje jednak przypuszczenie, iż liczba urodzonych dzieci oogłaby być większa, co wynikałoby z liczby kobiet ało- dszych roczników wieku rozrodczego, algrujycych ne tereny

okrę-, i

gu. Należy jednak zeuweżyć, iż sy to także kobiety w roczni-kach wieku produkcyjnego. Czynnlklea, który osłabia wpływy in-dustrializacji odnośnie do urodzeń jest zwiększona aktywność za-wodowa kobiet, w wielu krajach, także w Polece, prowadzona jeś« polityka społeczna, aajyea na cmlu zahamowanie niekorzystnego wpływu zatrudnienia kobiet na liczbę urodzeń. Przewiduje eiy a. In. zmniejszony wymiar czasu pracy, rozszerzenie eyetemu kre-dytowego dla młodych małżeństw, ułatwienia w uzyekanlu mlesz- kanla, całokształt działań odclyżaJycych od prac domowych, ułat-wienia w sprawowaniu opieki nad dziećmi13. Tya niemniej w przy-padku rejonu uprzeaysłewlanego tak szeroki zakree * udogodnień nia jeet możliwy ze względu ne zbyt ezczupły bazę eocjalny. Możno więc przyjęć tezę o kształtowaniu liczby urodzeń przez aktyw-ność zawodowy koblat.

Innym czynnlklea oełeblejycya wpływ Industrializacji no kształtowanie elę pozioau urodzeń Jeet preferowany aodel ro-dziny (jedno lub dwoje dzieci). Maję tu również znaczenie inno aspekty śwladoaości epołecznej, przenoszone z bardziej zurbartl- zowanych obszarów. Ootyczy one w głównej alerze wieku, w jak la kobiety przejawlajy chęć posiadania dzieci, a także zwiękezanlo

K. P i o t r o w s k a . Udział kobiet w świadczeniach socjalnych, [wtj Kobieta w rozwljajycym eię epołeczeńetwie so-cjalistycznym, red. S. Dzlęcieleka-Machnikoweka, Łódź 1975.

częstotliwości usuwanie cięży. W «leiu przypadkach zaeadniczę ro-lę odgrywa swoiste hierarchia preferencji, zakładająca możllwość urodzenia dziecka po uzyskaniu określonego standardu życie.

Charakterystyczny cechę urodzeń jeet wlękoza liczba rodzęcych elę chłopców niż dzlewczęt. Strukturę ta jest nie bez znacze-nie dla rozwoju rejonu uprzemysłewlanego. Podstawową rolę od-grywa tu przeciętne trwanie życia kobiet 1 mężczyzn. Dest ono kształtowane przez neturalnę selekcję biologlcznę i ekologiczny oraz przez zjewieko zwane wśród demografów "nedunleralnośolę“

mę-14 żczyzn. Oej przyczynami sę t

- alkoholizm,

- warunki precy zawodowej,

- industrialIzaсJa 1 urbanizacja, -“gilotynę enerytelna“,

- kataklizm wojenny.

W kilku przypadkach czynniki powyżeze nogę oddzleływać takża na kobiety. Mino to powszechny jest poględ o ich zdecydowanym wpływie na wysokie współczynniki zgonów nężczyzn. W przypadku rejonu bełchatowsklego fekt ten noże nieć zasadnicze znaczenie dla procesu sterzenla się społeczeństwa w przyszłości. Tereny te bowiem po roku 1980 będę charakteryzowały się znecznę nadwyżkę mężczyzn.

Rozpatrujęc współczynniki urodzeń w Bełchatowie 1 terenach wiejskich można zauważyć następujęce prewidłowoścli

- większe współczynniki w mieście niż ne wsi,

- stełę tendencję rosnęcę urodzeń w nieście 1 nalejęcę na wal (por. tab. 5).

Było to wyniklen większej płodności kobiet na wal niż w nie-ście, ale Jednocześnie większej częstotliwości zgonów nienowlęt ne terenach wiejskich. Sprawę decydujęcę w tyn zakresie był u- trzymujęcy się niski poziom kultury zdrowotnej na welech, neła liczoa ośrodków zdrowia orez brak popularyzacji nowych oslęgnlęć w dziedzinie opieki nad nałyn dzieckiem. Ponadto nlemałę rolę odegrała struktura według wieku społeczeństwa, która wskazywało na tereny wiejskie, jako na obszary starości demograficznej, pod-czas gdy miasto było nośnikiem tendencji odmładzania społeczności lokalnej.

*4 Por. n. ln. E. R o s s e t , Eksplozje denograficzna, Warszawa 1978, s. 281.

Ks z t a ł t o w a n i e s i ę s t r u k t u r y d e i a o t r a f i c a n e j . ₉₇

Podsuaowujęc aotni «twierdzić. Iż Industrializacja, urbani-zacjo i aktywność zawodowa koblat kształtowały częstotliwość u-

rodzeń. wpływ tan nla wlał Jednak charaktaru bezpośredniego, • wywołany był przez rosn«ce na akutek zachodzenia tych proceeów potrzeby. Oedn« z detemlnant była również aożllwość reprodukcji całej generacji, a nia tylko jednego pokolenia.

Zgony

Rozważania dotyczące częstotliwości zgonów s« “negatywa«' wniosków, które aog« odnosić elę do wskaźników urodzeń. Zarówno próbie« zdrowia 1 higieny społecznej. Jak 1 atruktura nlgracjl

i jaj kierunki, w waźęcy sposób wpływaj« na liczb« zgonów w o- kr«gu bełchatowski«. Oak wynika z tab. 5. ogóln« tendencj« by-ło zenlajazanla alę współczynników. Kierunek ten był zachowany głównie dzięki niewielkiej częstotliwości zgonów w Bełchatowie.

Ludność w wieku poprodukcyjny«, wśród której «ożllwość zgonu by-ła największa, stanowiby-ła bowle« coraz «nlejezy odsetek, podczaa gdy na wsiach kierunek zalań był odwrotny.

Spośród liczb charakteryzujęcych natężenie zgonów nlewętpll- wle najwlększ« wymowę posiadaj« współczynniki ualeralnoócl nla- ■owl«t. Najogólniej przyczyny tych zgonów «oźna podzielić na endogeniczne (z powodu wad wrodzonych) 1 agzogeniczne (z powodu chorób nabytych po urodzeniu), podobnie Jak w odniesieniu do zgonów ogółea. Do podstawowych przyczyn wpływaj«cych na keztał- towanle alę tego zjawiska zalicza eię «. in. wiek rodziców, kll- ■at. choroby wieku dziecięcego, enoaalle w rozwoju fizyczny« dzieci15. E. Rosset pisze ponadto o wyatępuj«cy« probleaie

nie-równości wobec śalerci. Autor rozróżnia nierówność blologlczn« (_«. In. wyższa ualaralność chłopców) i eocjaln« (wlękaza uwieral- ność dzieci z uboższych waratw ludności)1 . W drugi« z wyala- nionych przypadków aa swój udział również doetępność i łatwość przyswajania kultury zdrowotnej. Aspekt ten wydaja alę być

Por. я. in. R o s a e t, Deaografla.»., e. 432, R. P r e s e a t. Analiza demograficzne. Metody, wyniki, zasto-sowanie, Warazawa 1966, a. 106-107.

szczególnie ietotnyn czynnikiem ksztełtujęcyn współczynniki zgo-nów nienowi«t w rejonie uprzenysłewienyn w okreele poprzedzeję- cyn proceey induetrlellzecji,

Przeprowedzęjęc analizę znien współczynników zgonów nienowlęt w podziale ne nieeto i tereny wlejekle neleży podkreślić, że lepezę sytuację w tyn zakresie legitymowało elę nieeto, gdzie w 1978 r. bedeny współczynnik nie przekroczył 6%o.Ogółen eytuecje w Bełchetowekln Okręgu Przenyełowyn byłe lepeze nlZ w

wojewódz-twie piotrkowskie (1978 r. - 24,3Y.J17. Neleży więc jeezcze raz podkreślić zneczenle czynnike kultury, zdrowie 1- pśwlaty społe-cznej. jeko podetewowego aspektu wpływejęcego na znleny opisy-wanych współczynników. Istnieje teza, że ludność przybywajęca do rejonu (nleeta) reprezentuje częetokroć wyższy pozion w za- kreele kultury 1 ogółu powyżezych czynników. Ponedto seno u- przsmyełewienie niesie ze eobę realizację podetawowych zełoźeń polityki epołecznej, co w porównaniu do zeetenej etruktury wo-jewództwa plotrkoweklego, dęło wyżezę pozycję okręgowi bełcha- toweklenu.

Przyroet naturalny

Przyrost naturelny jest efekten dwóch zjewlek: urodzeó l zgonów. Olatego tat oaawlajęc ten problen, ograniczyny elę jo-dynie do wekezanla głównych trendów w keztałtowaniu elę elenentu ruchu neturelnego. ' O Ile przed roklen 1970 rejon nożne byłoby zeliczyć do grupy rejonów najęcych średni przyroet naturelny, o tyle w okreele lnteneywnego uprzenysłewlenle - do rajonów po- eladejęcych wysokie współczynniki. Znleny te dotyczyły ezczegól-nie nleete, które przodoweło w tyn względzie, osięgajęc częs-tokroć bardzo wysoki pozion przyrostu naturalnego. W przeciwień-stwie do aleeta, ne terenach wiejskich lstnleła tendencje nale- Jęce, co w znacznej nlerze było koneekwencję etruktury ludnoś-ci według wieku. W 1978 r. współczynnik ten wynosił 7,7%. 1 był nnlejezy od enaloglcznego w województwie piotrkowekln, który wy-nosił 7,9%. (por. teb. S').

Przedstawione wskaźniki należę do Jednych z nejnnlejszych w Polsce. Keztełtuję eię one poniżej borler unlerelnoeol nlenow- lęt - 70%o (H. Weetergeerd) i 30% (E. Streueky).

4. Migracje

Rozpatrując zalany liczby ludności w rajonle bełchatowekln aożna stwierdzić, Z* w epoaób zasadniczy na całokaztałt zagad-nień ludnościowych na badanyoh obszarach wpływały ruchy algra- cyjne. Stawiając tę hipotezę zdcwałaa sobie aprawę z wlolopo- zloaowoścl 1 złożoności zachodzących procesów, głównie z uwa-gi na czynniki, które wpływaj« na kształtowania się wielkości 1 struktury algracji. Sę one bowlea konsekwencję działania sze-regu przyczyn o charakterze aotywacyjnyai techniczno-ekonomicz-ny«, demograflcznya, socjologiczny*, psychologiczny« i praw- no-polityczny«. Zazwyczaj działa kilka aotywów, a ustalenie za-leżności alędzy nlai jeet niemożliwe. Dlatego też w celu wyjaś-nienia zjawleka algracji badanie prowadzone sę z reguły w zróżni-cowanych przestrzeniach epołeczno-ekonoaicznych. Tya nleanlsj mo-żna wyróżnić przyczyny wspólne dla kilku rodzajów ruchu wędrów-kowego. Należę do nich m. In. dostosowywanie kwalifikacji do

0

- ferowenych alejec pracy, rozbieżności alędzy układea alejec pra-cy 1 alejec zaaleszkanla, tworzenie atrakcyjniejszych alejec pracy poza alejecea zaaleszkanla, co zwlęzane jest z poprawę aytuacjl materialnej, odchodzenie ludności wiejskiej do zajęć pozarolniczych, latnlenle obszarów o nadwyżkach lub niedoborach alły roboczej, aożllwość uzyskania wykształcania, szybka lndu- atrlallzacja, aożllwość uatablllzowania się itp.18 Ważnya czyn- nlkiea natury społecznej jeet zaspokojenie potrzeb aleszkanlowych. Mogę ona oddziaływać w dwu przeciwnych kierunkach. Z jodnej atrony aogę wpływać na zwiększenie algracji wahadłowych, za względu na trudności w uzyskaniu alaezkanla w miejscu pracy. Z drugiej zaś - na zwiększania algracji etałych ze względu na atoeunkowo wlękezę liczbę alea^kaó dla epecjallstów w ośrodkach o priorytetowym znaczeniu dla rozwoju goepodarkl narodowej.

Z czynników natury aocjologlcznoj aogęcych oddziaływać na wzroet lub zanlejezenle liczby oeób bloręcych udzioł w migra-cjach przestrzennych, należałoby podkreślić subiektywne

prafe-4 0

Por. a. In. W. Ł a c h , Procesy demograficzna w rejo-nach uprzeayeławlanych, "Ekonoalsta" 1977, nr S, a. 1181t Z. F i a r 1 a. Migracje ludności w Polece a uprzaayełowlenie, War-azewa 1976, a. 57-59; O l ę d z k i , op. clt.,s. 164, 187-188.

rencje społeczeństwa odnośnie do miejsca zamieszkania: w cer>- true lub z dale od centrum.

Badając zjawisko migracji w uprzemysławianym rejonie Beł-chatowa lub w Innych rejonach uprzemysławianych należy podkre-ślić etapowość zachodzących przemian. Kolejne etapy uprzemysła-wianie mogą być jednocześnie etapami występowania i nasilania »1$ poszczególnych rodzajów migracji. Największe ich neeilanie

ob-19

eerwuje się jednek w etapie drugim i trzecim , po czym w eta-pie czwartym industrializacji następuje stabilizacje, co wyni-ka również z ustalenia tempa rozwoju rejonu.

Rozpatrując zagadnienia migracji w rejonie Bełchatowa na wstę-pie należy podkreślić również trudności w zakresie uzyskanie po-równywalnego materiału statystycznego po 1970 r. Trudności te wynikają nie tylko ze zmian koncepcji określenia granic samego okręgu, ale również ze zmian w strukturze administracji tereno-wej i związanych z nimi zmian podziału admlnletracyjnego kraju, W związku z tym doatępne materiały statystyczne, jek i

plani-styczne nie pozwoliły na analizę trzech wyróżnionych wcześniej rodzajów migracji. Postaram się, aby analizę salda ruchu węd-rówkowego ludności dała możliwie pełny obraz zachodzących prze-mień.

Najogólniej można stwierdzić, że Industrializacja spowodowa-ła zahamowanie procesów odpływu ludności 1 - wprost przeciwnie - przyczyniła się do stopniowego zwiększania się liczby ludnoś-ci. Oczywisty Jeat fakt, że migracja - w różnych etepach cha-rakteryzowała się zmienną dynamikę. Odnosi alę to również do po-szczególnych rodzajów migracji. Rozpatrujęc pierwszy z wymie-nionych aspektów, należy podkreślić sprawę występowanie najwię- kazej dynamiki w drugim, a następnie w trzecim etapie uprzemy-sławiania. Wynika to przede wszystkim z charakteru inwestycji i zaawansowania prac zwięzanych z budową nowych obiektów. W tym bowiem okresie wystąpiła konieczność zatrudnienia zarówno w ko-palni, jak i elektrowni, pracowników o wysokich i specyficz-nych kwalifikacjach, co w połączeniu z brakiem tradycji zawodo-wych na badanym terenie, stanowiło podstawową przesłenkę wzros-tu liczby ludności migrującej. Nie można w związku z powyższy-mi rozważaniapowyższy-mi bez zastrzeżeń przyjąć tezy S. Ravensteina, iż

19

Por. 0. S z c z e p a ń s k i , Zmiany społeczeństwo polskiego w procesie uprzemysłowienia. Warszawa 1973, s. 43-46.

"natężenie imigracji z pewnej miejscowości do innej jeet od-wrotnie proporcjonalne do odległości między nimi"20.

Niektóre zagadnienie wskazuję na Istnienie możliwości takiego traktowanie zjawiska. Sę to m. In. ezybkl wzroet liczby ludnoś-ci w podmiejskich wsiach, atoeunkowo etebilna liczba ludnośludnoś-ci w dalazych (20-30 km) wsiach, stałe zmniejszanie elę tej liczby we welach odległych o więcej niż 20-30 ka przy anlejezaj gęstości sieci dróg lub ogólnie utrudniony* za względów komunikacyjnych dojeżdzle. Natomiast specyfika procesów zachodzących w rejonie uprzemysławianym skłania do traktowania przestrzeni nie tylko w kategoriach geometrycznych, ale przede wszystkim - społeczno-e- konomlcznych . Dlatego - w przypadku rejonu uprzemysławianego - z tezę powyższę nożna byłoby się zgodzić Jedynie w odnie-sieniu do codziennych dojazdów do pracy. Natomiast w przypad-ku migracji czasowej i stałej, bardziej słuszna wydaje się być teza druga, która podkreśla ‘‘możliwości" uzyskana w wyniku zalany miejsca zamieszkania. Zalicza się do nich m. In. możliwość otrzymania mieszkania, wysokie zarobki.

Na osłabienie mobilności siły roboczej w tym kontekście mo-gę wpłynęć tzw. "możliwości Interweniujące". występujęce w po-staci np. wolnych miejsc pracy na terenach położonych między a- ktualnya miejscem zamieszkania a potencjalnym ośrodkiem przesie-dlania się. Na podkreślenie dodatkowo zasługuje fakt wzmacniania działania powyższych czynników, poprzez np. planowe kierowanie akcję propagandowy, przez co z kolei opisywane procesy w pewnych okresach mogę nabierać charakteru planowago. Nie we wszystkich jednak elementach tę planowość daje się zachować w proporcjach powodujęcych równomierny rozwój badanych obszarów. Mamy tu prze-de wszystkio na ayśli infrastrukturę zarówno ekonoalcznę. Jak 1

społecznę. Szczupłość jej, szczególnie na terenach wiejskich, ale również w mieście, powodują rozszerzenia liczby osób dojeż- dżajęcych do pracy. Ta kategoria osób nie przyczynia się do zwiększenia liczby ludności, tym niemniej Jeat nośnikiem pewnych wartości, przede wszystkim kulturotwórczych. Ponadto przyczynia się do szybkiego rozwoju stref podmiejskich, a tym samym wydłu-żania cięgów komunikacyjnych. Badania wykazały też, że ludność

20

Por. O l ę d z k i , op. cit., s. 172. 21 Por. F i e r 1 a, op. cit., s. 49.

dojeżdżająca do precy codziennie charakteryzuj* ei« nleklm po-ziomem wykształcenia. Toteż natężenie dojazdów do pracy zmienlo ei« sukcesywnie wraz z budów« inweetycji. Dopiero я ostatni* etapie, kiedy do obsługi wyeokowydajnych 1 precyzyjnych urządzeń i instalecji przemysłowych pozostaje wysokokwelifikowene kadra epecjelletów. dynamika tego typu mlgracji ( podobnie, jek i po-zostałych ) zaczyna spedeć, а и konsekwencji keztełtuje ei« ne jednolitym poziomlo, zaspokajającym potrzeby zerówno Inweetycji głównej, jak i towarzyszących. Ponadto tendencje wygasania mi- grecji a a jeszcze inn« przyczyn«. Dest nią zastępowanie dojaz-dów do pracy przez osiedlenie si« ne etełe w Miejscu pracy. Ko-rzyściami, które stymuluj« przsyspieszanietego procesu mogą być

m. in. ZMnieJezenie kosztów związanych z przejezdaml, obciąże-nia érodków transportu publicznego, spóźnień do precy, zepewnie- nie czasu ne odpoczynek i regeneracją sił, wyeliminowanie nega-tywnego wpływu dojazdów na stan zdrowia, ułatwienie podnoezenia kwalifikacji, zmniejezenie fluktuecji22. Korzyści wynikające z przekształcania dojazdów do pracy w migracją przesiedleńczą wią-żą sią Jednak z ponoszeniem odpowiednich nekłedów ne rozwój go-spodarki komunęInej 1 mieszkaniowej.

Powyższe rozważania wskazuj« na jeezcze jeden letotny ele-ment związany z migracjami wewnętrznymi. Oest to mianowicie kie-runek, w Jakim odbywają elę owe migracje. Podetewowym kierun-kiem jest miasto. Tendencja ta, zgodna z ogólnopolską, a na-wet światową, stwarza dla rejonu uprzemysłowionego określone trudności. Przezwyciężyć Je można jedynie planowo eterując pro-cesami migracyjnymi.

Зек wynika z powyższych rozważeń, migracja ma szczególnie istotne znaczenie dla rejonów uprzemysłowionych, tek ze wzglą-du na wykorzystanie czynników wzrostu gospodarczego, jak 1 pro-porcjonalny wzrost stopy życiowej ludności w mieście 1 ne wel. Nie zawsze jednak może rozwijać się w sposób nieograniczony. Po- aljejąc bowiem nswet fakt opóźnionego zazwyczaj rozwoju lnfre- etruktury w porównaniu do przemysłu kluczowego, niekiedy rów-nież inne możliwości obszaru nie są w stanie zaspokoić

podetewo-22

K. L a t u c h. Migracje wewnątrzkrejowe,.Politykę Spo-łeczna* 1977, nr 2, s. 14j F i e r i a, op. Cit.. e. 61» 0- 1 ę d z к 1, op. cit., e. 189.

wych potrzeb rosn«cej gwałtowni« liczby ludności. 8t«d c-.ęeto wy- etępujoce napięcia w aforzo ekonomicznej i socjologiczna].

Podsuaowujęc można »twierdzić, ii podetewowyal^tendencjoal, jakie aogi zachodzić w rejonie uprzeayeławlany* Ц i -•

- znaczna aigracja do aiaeta, przy czy« przeważaj« bllekie odległości,

- etapowość procesów algracyjnych, w których z reguły nej- wcześnlej i nejlicznlej algruj« aleazkaóey «traf podaiajekich, a dopiero w następnej kolejności - przybywaj«cy aieezkańcy dał- szych atref (tzw. algracja stadlalna ),

- wpływanie ne algrontów z dużych odległości przez bodźca społeczno-ekonomiczne. których działanie naetewlone jeet na "przycl«ganle’ wyeoko kwaliflkowenej eiły roboczej,

- aniejsza ruchliwość aieezkeóców aleeta niż aieezkeócó** wei, - większe ruchliwość kobiet niż mężczyzn.

Halino Scbocka-Szczapa

IMPACT OF INDUSTRIALIZATION PROCESSES ON DEMOGRAPHIC STRUCTURE

The ortiele analyzee changee in deaographic relotione coueod by induetrlalization proceeeea. The perforaed studies encoapae- sed both the population nuaber and its etructure. Moreover, there were analyzed causae of observed phenoaene i ? a ô i o n e urZ

curing changee. Migratory proceseee taking P**«* In

dor induetrlalization, their intensity ana.

eldered to be the aain deteralnant. The entire probloa was ana-lyzed on the beeie of etatietical data concerning Bełchatów re-gion being induetrialized now.