"Jesaja 1-12", Rudolf Kilian, Würzburg 1986 : [recenzja]

Józef Wiesław Rosłon

"Jesaja 1-12", Rudolf Kilian,

Würzburg 1986 : [recenzja]

Collectanea Theologica 57/3, 191-193

R E C E N Z JE

N in ie js z y to m s ta n o w i d a ls z y c ią g k o m e n ta r z a do K się g i R o d z a ju , k tó ­ re g o p ie r w s z a część, ja k o G e n e sis 1— 11, u k a z a ła się w 1983 r. i s ta n o w i w se ­ r ii z. 5. B y ła w s p o m n ia n a w k r ó tk ie j r e c e n z ji w C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54 (1984) z. 3, 179— 180. P rz y p o m n ie ć m o ż n a , że N e u e E c h te r B ib e l p r z y ję ła te k s t w s p ó ln y e k u m e n ic z n y B ib lii z tłu m a c z e n ia u je d n o lic o n e g o ( E in h e its ü b e r ­

se tz u n g ), k tó r y z o s ta ł w p ro w a d z o n y do li tu r g ii m s z a ln e j i b re w ia r z o w e j, le k -

c jo n a r z y i b ib lii s z k o ln y c h , d la te g o te ż i ja k o k o m e n ta r z s ta n o w i d u ż ą p o m o c d la w s z y s tk ic h p r a c u ją c y c h w o p a rc iu o z n o rm a liz o w a n y i u je d n o lic o n y p rz e k ła d . Z g o d n ie z z a ło ż e n ie m te n k a to lic k i k o m e n ta rz do S ta r e g o T e s ta ­ m e n tu m a n a s ta w ie n ie d u s z p a s te rs k ie i p ra k ty c z n e , co w y ra ż a się w p o m ija ­ n iu d y s k u s ji n a u k o w y c h , p o ło ż e n iu w ię k sz e g o n a c is k u n a z ro z u m ie n ie tr e ś c i te o lo g ic z n e j te k s tu i u k a z a n ie jeg o k e ry g m y . J e d n o c z e ś n ie je d n a k te n z w ię ­ z ły a tr e ś c iw y k o m e n ta rz in f o r m u je o w sp ó łc z e s n y m s ta n ie egzegezy, w p r o ­ w ad za, g d zie tr z e b a , w ia d o m o ś c i z n a u k p o m o c n ic z y c h d la z ro z u m ie n ia te k s tu p r z y d a tn e , a p rz e d e w s z y s tk im in f o r m u je w c ią ż o r e la c ja c h m ię d z y p o szcze­ g ó ln y m i tr a d y c ja m i i o p ra c o w a n ia m i re d a k c y jn y m i ty c h tr a d y c ji , o w ła ś c i­ w y c h d la p o sz c z e g ó ln y c h tr a d y c ji w y r a ż e n ia c h i ic h i n t e r p r e ta c ji , o p o w tó r­ k a c h , p rz e r w a c h , w tr ę t a c h i n a w ią z a n ia c h w ą tk u . J e d n y m sło w e m , c z y ta ją c y te k s t b ib lijn y je s t p rz e z k o m e n ta rz u s ta w ic z n ie p ro w a d z o n y p rz e z m e a n d r y k r y t y k i li te r a c k ie j i w sw o im czasie m o że się sp o d z ie w a ć p o m o c y ze s tro n y w ie d z y b ib lijn e j w je j d z is ie js z e j n a jn o w s z e j b ro n i. T a k ż e n ie b r a k p o w ią ­ z a ń z te o lo g ią ż y d o w s k ą i c h rz e ś c ija ń s k ą , n ie m ó w ią c o N o w y m T e s ta m e n c ie , lecz o O jc a c h i te o lo g a c h K o ścio ła, n p . w zw dązku z o f ia r ą I z a a k a , z p o d ­ s tę p n y m o tr z y m a n ie m b ło g o s ła w ie ń s tw a p rz e z J a k u b a czy in n e m ie js c a . K r y ty k a te k s tu p o ja w ia się b a rd z o o szczęd n ie, z w y k le d la u z a s a d n ie n ia p r z e ­ k ła d u .

P o n ie w a ż , ja k c iąg ło ść p a g in a c ji to zaz n a c z a , m a m y do c z y n ie n ia z d a l­ szy m c ią g ie m k o m e n ta r z a z a k o ń c z o n e g o p rz e d p a ro m a la ta m i n a „ p r e h i s to r ii”, a u to r d a je ty lk o n a p o c z ą tk u k r ó t k ie (3 stro n y ) w p ro w a d z e n ie do d z ie jó w p a tr ia r c h ó w , o d w o łu ją c się do o b sz e rn ie jsz e g o W p r o w a d z e n ia do P ię c io k s ię g u w p o p rz e d n ie j części z a m ieszczo n eg o . W ty m s z k ic o w y m i o r ie n ta c y jn y m z a ­ p o z n a n iu z d z ie ja m i p a tr ia r c h ó w d a je a u to r p o z n a ć m o żliw o ść o d tw o rz e n ia d z ie jó w d z isie jsz e g o o te k s tu z a ró w n o z u w z g lę d n ie n ie m p rz y jm o w a n y c h ź ró ­ d e ł, tr a d y c ji, n a w a r s tw ie ń i r e d a k c ji, k tó r e d o p ro w a d z iły do o sta te c z n e g o u tr w a l e n ia fo r m y s p is a n e j ok. 4G0 r. p rz e d C h r., j a k i in n y c h d o c h o d z ą c y c h o s ta tn io do g ło s u k ie r u n k ó w b a d a n ia . P r z e d s ta w ia d y s k u s je o d n o śn ie do d a to w a n ia c z a su w ę d r ó w e k p a tr ia r c h ó w , j a k i ic h id e n ty f ik a c ji sp o łe c z n e j i g e o g ra fic z n e j, i e tn ic z n e j. O so b iście w k o m e n ta r z u p r z y jm u je u z n a w a n e p is m a ź ró d ło w e J , E, J e ( J e h o w is ta , cz y li J + E), P , a za o k re s , w k tó r y m d z ia ły się o p is a n e w y d a rz e n ia , b ie rz e czas m ię d z y 1500 a 1250 p rz e d C h r.

W p o d a n e j li te r a tu r z e n a jp i e r w p r z e d s ta w ia p u b lik a c je z a sa d n ic z e o d ­ n o sz ą c e się do c a ły c h d z ie jó w p a tr ia r c h ó w , n a s tę p n ie po k o le i do A b ra h a m a , do I z a a k a , do J a k u b a i do J ó z e fa . S ą to d z ie ła i a r t y k u ły w ję z y k u n ie ­ m ie c k im , a n g ie ls k im i fr a n c u s k im , z a s a d n ic z o z o s ta tn ie g o d w u d z ie sto le c ia , u w a ż a n e za b a rd z ie j p o d s ta w o w e lu b lic z ą c e się p o d w z g lę d e m n a u k o w o -o d - k ry w c z y m . S p is s k r ó tó w u m ie sz c z o n y z o s ta ł n a k o ń c u k sią ż k i.

o. J ó z e f W ie s ła w R o s ło n O F M C o n v., W a r sza w a R u d o lf K IL IA N , J e s a ja 1— 12, W ü rz b u r g 1986, E c h te r V e rla g , s. 96 (D ie N e u e E c h te r B ib e l. K o m m e n ta r z u m A lt e n T e s ta m e n t, w y d . b p d r J o s e f P l ö g e r i p ro f. d r J o s e f S c h r e i n e r , z. 17). N a 13 s tr o n a c h w p ro w a d z e n ia do K się g i Iz a ja s z a o tr z y m u je m y b o g a ty m a te r i a ł h is to ry c z n y , te o lo g ic z n y i lite r a c k o - k r y ty c z n y o d n o śn ie c zasó w I z a ­ ja sz a , je g o oso b y , o rę d z ia p ro ro c k ie g o , n a r a s t a n i a te o lo g ii k s ię g i Iz a ja s z a w r a z z p o w ię k s z a n ie m się i p r z e tw a r z a n ie m sam e g o d zieła, k tó r e m o ż n a p o ­

w ie d z ie ć , że ro s ło z czasem . W reszcie p rz e d s ta w ia a u to r p ró b ę o d tw o rz e n ia g e n e z y i d z ie jó w r e d a k c y jn y c h Iz 1— 12. O to p r z y n a jm n ie j n ie k tó r e z p r z e d ­ s ta w io n y c h w e w p r o w a d z e n iu m y śli. C zas d z ia ła ln o ś c i p r o r o k a I z a ja s z a p r z y ­ p a d a n a 736— 701 p rz e d C h r., z a te m p r z e d s ta w ia a u to r tło p o lity c z n e za T ig la tp ile s e r a I I I : z h o łd o w a n ie p a ń s tw a p ó łn o c n e g o (738), w o jn ę s y r y js k o - - e f r a im s k ą (734—733), u p a d e k D a m a s z k u (732), u p a d e k S a m a r ii w 722 za S a lm a n a s s a r a V lu b S a rg o n a II, p o w s ta n ia w H a m a t, G azie i A szd o d , p ró b a o d e r w a n ia się za S a n c h e r ib a p o d ję ta p rz e z E z e c h ia sz a , e k s p e d y c ja k a r n a S a n c h e r ib a i o b lę ż e n ie J e ro z o lim y . P o c u d o w n y m n ie m a l o c a le n iu Iz a ja s z n ie d z ie lił ra d o ś c i m ia s ta (Iz 22, 1— 4). O d tą d z a m ilk ł jeg o głos. K ie d y z a c z ą ł d z ia ła ln o ś ć , n ie je s t p e w n e . Z a A. J e p s e n e m m o ż n a p rz y ją ć r. 736. N ie z n a n y je s t z a w ó d , z k tó r e g o się u tr z y m y w a ł. J e g o żo n a, z w a n a w 8,3 n e b i’ä h m u ­ s ia ła s a m a m ie ć do c z y n ie n ia z p ro r o k o w a n ie m w ja k iś sposób. M ia ł p r z y ­ n a jm n ie j d w ó c h s y n ó w o sy m b o lic z n y c h im io n a c h (7,3; 8,3). U w a ż a ł, że je s t p o w o ła n y B oży w y ro k o z a tw a rd z ia ło ś c i lu d u n ie ty lk o z a p o w ia d a ć , a le i s p r a w ia ć sw y m g ło s z e n ie m , choć im ię jeg o ozn acza „ J a h w e o fia ro w a ł p o m o c (z b a w ie n ie )” . K ry ty c z n ie o c e n ia ł i w y k a z y w a ł b r a k z a u f a n ia w J a h w e w ż y ­ c iu s p o łe c z n o -g o sp o d a rc z y m i p o lity c z n y m (w p o lity c e w e w n ę tr z n e j i z e w ­ n ę tr z n e j) . U w a ż a ło się d o ty c h c z a s, że w jeg o p rz e p o w ia d a n iu , p o d o b n ie ja k u O zeasza, is tn ie je te o lo g ic z n a a m b iw a le n c ja , że o b o k z a tw a rd z ia ło ś c i z a p o ­ w ia d a ta k ż e z b a w ie n ie u w a r u n k o w a n e u s łu c h a n ie m w e z w a n ia do n a w ró c e n ia się. O d w o ły w a n o się do te k s tó w , n a k tó r y c h o p ie ra się tzw . te o lo g ia s y jo ń ­ s k a (8, 9; 14, 24—27; 17,12— 14; 2 9 ,1 —8) — ch o c ia ż J a h w e z d a je się u ż y w a ć w ro g ó w za sw e n a rz ę d z ia s ą d u i k a r y , a le w m o m e n c ie d e c y d u ją c y m u r a ­ t u j e S y jo n i jeg o m ie sz k a ń c ó w . P o d o b n ie ro z u m ia n o m e s ja ń s k ie z a p o w ie d z i (9 ,1 — 6; 11,1— 9) o tw ie r a ją c e r a d o s n ą p rz y sz ło ść . T o je s t sa m o w sobie m o ż­ liw e , a le R. K ilia n u w a ż a , że n ie d a się teg o w y k a z a ć o d n o śn ie o so b y p r o r o k a Iz a ja s z a , b o w ie m p o w o ły w a n e t u te k s ty o k a z u ją się p rz y d o k ła d n e j a n a liz ie ic h s ło w n ic tw a , s ty lu , m o ty w ó w , ro z w o ju re lig ii iz r a e ls k ie j, w tó r n y m i o d c z y ­ t a n ia m i (r e le c tu r e s ) z czasó w n ie w o li, a n a w e t p o w y g n a n io w y c h . P r z e d s ta ­ w io n y w k o m e n ta r z u w y k ła d Iz 1— 12 o p a r ty n a k r y ty c z n e j a n a liz ie p rz e ­ k a z a n e j tr a d y c ji z Iz 1— 39 u k a z u je Iz a ja s z a ja k o p r o r o k a g ło sząceg o są d i z a tw a rd z ia ło ś ć Iz r a e la . Z k o le i b a rd z o s k o m p lik o w a n a je s t s y tu a c ja , g d y id zie o te o lo g ic z n e z a ­ m i a r y sa m e j k s ię g i Iz a ja s z a . N ie m a ju ż w ą tp liw o ś c i, że Iz a ja s z o w i p o z o s ta je ty lk o 1— 39 i to z lic z n y m i d o d a tk a m i i ro z s z e rz e n ia m i, a z p o m in ię c ie m z te g o w ie lk ie j (24—27) i m a łe j a p o k a lip s y (34 n.), d o d a tk u h is to ry c z n e g o (36— 39), w y p o w ie d z i p rz e c iw n a r o d o m (13— 23) w d u ż e j m ie rz e . A le w ła ś n ie te d o d a tk i i u z u p e łn ie n ia do w ła ś c iw y c h w y p o w ie d z i p r o r o k a m a ją d o n io s łe z n a c z e n ie te o lo g ic z n e , bo w s k a z u ją n a w c ią ż n o w e o d c z y ty w a n ie sło w a B ożego, a k t u a l i ­ z o w a n ie i p rz y s to s o w y w a n ie go do k o n k r e tn e j s y tu a c ji h is to ry c z n e j n a ro d u . J e d n e u z u p e łn ie n ia i d o d a tk i n a s tą p iły w w y n ik u p rz e ż y ć k a ta s tr o f y w 587 r. C i co p rz e ż y li p o w z ię li n a d z ie ję , że n ie w s z y s tk o p rz e p a d ło , że B óg p rz y g o ­ to w u je n o w ą p rz y sz ło ść . F r a g m e n ty e sc h a to lo g ic z n e d o ty c z ą z n is z c z e n ia w r o ­ gów , w ę d r ó w k i n a r o d ó w n a S y jo n , ro z w ija się te o lo g ia s y jo ń s k a , o c z e k iw a n ie o sta te c z n e g o s ą d u . S zczeg ó ln ą p o s ta c ią e s c h a to lo g ii je s t n a d z ie ja n a M e s ja sz a , k tó r a w n a w ią z a n iu do p rz e s z ło śc i m a lu je p rz y s z ło ść p o p rz e z n o w e i n t e r p r e ­ ta c j e d a w n y c h w y p o w ie d z i i w y d a rz e ń , p rz e z tzw . r e le c tu r e , k o m b in a c je ró ż ­ n y c h m o ty w ó w , te m a tó w i tr a d y c ji i d o p is y w a n ie ty c h n o w y c h n a d z ie i do s ta r y c h w y p o w ie d z i p ro r o c k ic h . I ch o cia ż h is to ry c z n ie rz e c z b io rą c , p o w s ta n ie e s c h a to lo g ii w ią ż e się z p rz e ż y c ia m i b e z siln o śc i p rz e d i p o r. 587, to je d n a k z a k o rz e n io n e je s t w w ie rz e I z r a e la , że B óg s tw o r z e n ia , p rz y m ie r z a i e g zo d u u m o ż liw i n o w e ro zp o częcie, n o w ą rz e c z y w is to ść ży cio w ą, w y p e łn ia ją c o b ie t­ n ic e d a w a n e w d z ie ja c h d o ty c h c z a so w y c h . W ty m o d c z y ty w a n iu n a n o w o g r a ro lę m o ty w o d p o w ie d n io ś c i: ja k d a w n ie j J a h w e d o k o n y w a ł w ie lk ic h czy n ó w , ta k i te r a z je p o tr a f i o d n o w ić w k r y ty c z n e j s y tu a c ji, je s t O n B o g iem d z ie jó w , k tó r y p r z e ja w ił się w n ic h i n a d a l się p r z e ja w ia , n a co w s k a z u je

H E C E N Z J E _{1 9 3}

J e g o im ię (W j 3, 14). A u to r z w ra c a u w a g ę , że p ro p o n o w a n e t u od s tr o n y te o lo g ic z n e j o d tw o rz e n ie u z u p e łn ie ń i r e le c tu r e s n ie m u s ia ło się c h ro n o lo ­ g ic z n ie w te n sp o só b d o k o n y w a ć w p r a c y r e d a k c y jn e j. C h o ciaż m o ż n a w s k a ­ zać n a teg o czy in n e g o r e d a k t o r a , n a e le m e n t s ta rs z y i p ó ź n ie jsz e d o d a tk i, to n ie d a się w k o n k r e tn y c h m ie js c a c h d o k ła d n ie p o w ied zie ć, j a k d o szło d o p o w s ta n ia d z is ie jsz e j cało ści Iz 1— 39. Z a ró w n o a u te n ty c z n e w y p o w ie d z i Iz a ­ ja s z a , j a k i sło w a p ro r o c k ie in n e g o p o c h o d z e n ia z ro s ły się ze so b ą i p o z m ie ­ n ia ły c zęsto sw o je p ie r w o tn e k o n te k s ty . M o żn a m ó w ić o s to p n io w y m w z ro śc ie k się g i, a n a w e t p o s ta w ić p y ta n ie , czy w ogóle is tn ia ła ja k a ś p ie r w o tn a K się g a Iz a ja s z a . R a c z e j is tn ia ły m a łe p o je d y n c z e z b io ry , k tó r e p ie r w o tn ie b y ły n ie ­ z a le ż n ie od sie b ie p rz e k a z y w a n e i ro z s z e rz a n e . P o m in ą w s z y w ię c n ie k t ó r e części p o z w a la ją c e n a d o k ła d n ie js z ą d a ta c ję , m u s i się p o p rz e s ta ć n a n ie d o ­ k ła d n y c h o k re ś le n ia c h „ a u te n ty c z n e ”, „z c zasó w n ie w o li”, „ p o w y g n a n io w e ” lu b „jeszcze p ó ź n ie js z e ”. W ś w ie tle p o w y ż sz y c h u w a g n a le ż y ro z u m ie ć i o c e n ia ć p o d ję tą p ró b ę p o ­ k a z a n ia g e n e z y i d z ie jó w r e d a k c j i o d n o śn ie do Iz 1—-12, p r z e d s ta w io n ą n a s. 14— 17. W k o m e n ta r z u g o d n y u w a g i je s t e k s k u r s o E m m a n u e lu (Im m a n u e l) n a s. 57— 62, w k tó r y m ro z w a ż a n e są te z y d o ty c h c z a s w y s u n ię te o E m m a n u e lu ja k o M e s ja sz u , ja k o s y n u A c h a z a , ja k o p o s ta c i z m itó w u g a ry c k ic h , ja k o s y n u Iz a ja s z a , w s e n s ie k o le k ty w n y m — ja k o dziec i w ie lu m a te k ó w c z e sn y c h , o ra z ja k o n o w y m I z r a e lu (p rz y sz łe j R eszcie). W w y n ik u d o c h o d z i a u to r do w n io s k u , że ż a d n a z i n t e r p r e ta c ji n ie je s t p rz e k o n y w a ją c a i n a d a l p o s ta ć m a t k i i d z ie c k a p o z o s ta je d la c z y te ln ik a ta je m n ic ą , a b y ła n ią z a p e w n e d la ó w c z e sn y c h s łu c h a c z y i b y ć m o że ta k ż e d la sa m e g o p r o r o k a . R. K ilia n p is a ł n a te n te m a t w D ie V e r h e is s u n g I m m a n u e ls J e s 7, 14 (SB S 35), S t u t t g a r t 1968 i J e s a ja 1— 39 (E dF 200), D a r m s ta d t 1983 i in. B o g a te w s k a z ó w k i n a l i t e r a t u r ę , z p o d z ia łe m n a k o m e n ta rz e i o p ra c o w a ­ n ia n a u k o w e , o b e jm u ją s. 17— 19. N ie w ie m , d lacz eg o p o te k ś c ie n ie m a w m o im e g z e m p la rz u n o r m a ln ie p o d a w a n y c h sk ró tó w . P o n ie w a ż są tr z y s t r o ­ n y c zy ste, m o że je s t to w y ją tk o w o w in a d r u k a r n i. Z d o ś w ia d c z e n ia b o w ie m w ia d o m o , że g d y k s ię g a w y d a w a n a b y w a , ja k np. G en esis, w d w u o so b n y c h z e sz y ta c h , k a ż d y p o s ia d a n a k o ń c u w y k a z sk ró tó w .

o. J ó z e f W ie s ła w R o sło n O F M C o n v., W a r s z a w a J o a c h im B E C K E R , 1 C h r o n ik , W ü rz b u r g 1986, E c h te r V e rla g , s. 120 (D ie N e u e E c h te r B ib e l. K o m m e n ta r z u m A lt e n T e s ta m e n t, w y d . b p d r J o s e f P I t i ­

g e r i p ro f, d r J o s e f S c h r e i n e r , z. 18).

A c z k o lw ie k sa m a u to r p rz y z n a je , że o b ie k s ię g i K r o n ik s ta n o w ią je d n ą cało ść, ze w z g lę d ó w z a p e w n e p r a k ty c z n y c h lu b te c h n ic z n y c h , id ą c z re s z tą z a g re c k ą i ła c iń s k ą tr a d y c ją p o d z ia łu n a d w ie k się g i, o tr z y m u je m y ja k o z e sz y t 18 w s e r ii D ie N e u e E c h te r B ib e l o so b n o p ie r w s z ą K się g ę K ro n ik . N a sześciu i p ó ł s tr o n a c h m ie sz c z ą c e się w p ro w a d z e n ie o b e jm u je o b ie k się g i i z a g a d n ie n ie p rz y n a le ż n o ś c i E z d ra s z a i N e h e m ia s z a do tzw . d z ie ła k r o n i­ k a rs k ie g o . A u to r o p o w ia d a się z a tr a k to w a n ie m d w u o s ta tn ic h k s ią g ja k o s a m o is tn y c h u tw o r ó w p rz y p is y w a n y c h je d n a k te m u s a m e m u tw ó rc y , co k s ię g i K ro n ik . Co do ź ró d e ł K s ią g K r o n ik g o d n e u w a g i je s t tw ie r d z e n ie T h . W illieg o , że K r o n ik a r z tr a k to w a ł s w o ją p r a c ę n a „ ź ró d ła c h b ib lijn y c h ” ja k o o b ja ś n ie n ie św ię ty c h k sią g , k tó r e m ia ły d la n ie g o k a n o n ic z n ą p o w a g ę , a o b ja ś n ia ł je n a sp o só b m id ra s z o w y . T e ź ró d ła o k a z u je się, że w ła ś c iw ie n ie w y k r a c z a ją p o z a z n a n e n a m k s ię g i k a n o n ic z n e od R d z do 2 K ri, P ro r o k ó w (z w y j. B a r i D n) o ra z P s a lm ó w . J . B e c k e r z d a je się p rz y z n a w a ć r a c ję ty m , co w id z ą w p o d a w a n iu ź ró d e ł fik c y jn e w s k a z ó w k i K ro n ik a r z a . K się g i K ro n ik p o w s ta ły n a jp r a w d o p o d o b n ie j ok. 300 r. d o ln ą g r a n ic ę s ta n o w i k s ię g a S y r a - c h a ok. 180 r. P is z ą c y po g r e c k u ż y d o w s k i h is to r io g r a f E u p o le m o s (ok. 158 r.) ju ż w y k o r z y s ta ł te k s ię g i w g re c k im p rz e k ła d z ie S e p tu a g in ty . P ó ź n e p o w s ta n ie