Zmiany strukturalne w przemyśle w latach 1991-2001

Pełen tekst

(1)668. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Justyna Dyduch Katedra Polityki Przemysłowej i Ekologicznej. Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001 1. Wprowadzenie Współcześnie podkreśla się wzrost znaczenia usług i wiedzy w rozwoju gospodarczym, wskazując równocześnie na relatywne zmniejszenie roli, jaką przemysł odgrywa w gospodarce. Jednak pomimo faktu, że udział przemysłu w tworzeniu produktu narodowego w większości wysoko rozwiniętych krajów uprzemysłowionych pozostaje na tym samym poziomie lub nawet maleje na korzyść wzrostu usług, przemiany strukturalne wewnątrz przemysłu mają decydujące znaczenie w kształtowaniu przeobrażeń strukturalnych w całej gospodarce1. Przemysł pozostaje nadal ważną częścią gospodarki narodowej i decyduje w znacznym stopniu o poziomie i tempie rozwoju danego kraju, m.in. dlatego, że wytwarza środki pracy dla pozostałych działów gospodarki narodowej. Jego konkurencyjność na rynkach międzynarodowych wpływa na wielkość eksportu. Rolę przemysłu w gospodarce narodowej obrazuje udział przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego i rozmiary zatrudnienia w przemyśle. Na początku lat 90. udział polskiego przemysłu w tworzeniu produktu krajowego brutto wynosił ponad 30%. W tym samym okresie zatrudnienie w tym dziale gospodarki stanowiło 28% pracujących ogółem oraz 39% pracujących poza rolnictwem. W 2001 r. udział przemysłu w PKB zmniejszył się do 20%, a pracujący w przemyśle stanowili ok. 21% ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej. Zmiany w przemyśle świadczą, ogólnie biorąc, o dostosowywaniu się gospodarki polskiej do gospodarek krajów wysoko rozwiniętych. Celem artykułu jest przedstawienie podstawowych tendencji przemian strukturalnych, jakie zaszły i zachodzą w przemyśle w Polsce w dobie gospodarki rynkowej oraz próba analizy czynników, które na nie wpływają. 1 Polityka gospodarcza, red. nauk. B. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 301..

(2) 114. Justyna Dyduch. 2. Podstawowe kierunki przemian strukturalnych w przemyśle Do najważniejszych zmian w polskim przemyśle, jakie zaszły po 1990 r., należy spadek jego udziału w produkcie krajowym brutto, zmniejszenie zatrudnienia, zmiana struktury własnościowej przemysłu oraz istotne zmniejszenie znaczenia przemysłu ciężkiego. Udział przemysłu w produkcie krajowym brutto systematycznie malał od początku lat 90. W okresie 1992–2001 udział ten zmniejszył się o 13 punktów procentowych (z 34% do 21%). Podobne tendencje można zaobserwować w innych krajach wysoko rozwiniętych, jak również w krajach postsocjalistycznych, które przeprowadziły transformację gospodarczą. Na przykład w Japonii w latach 1990–1998 udział przemysłu i budownictwa w strukturze wartości dodanej brutto zmniejszył się z 39% do 34% (w tym udział przetwórstwa przemysłowego zmniejszył się z 27% do 23%), a w Bułgarii w latach 1990–2000 udział przemysłu i budownictwa w strukturze wartości dodanej brutto zmniejszył się aż o 23 punkty procentowe z 51% do 28% (w tym 17% przypada na przetwórstwo przemysłowe). Liczba osób pracujących w przemyśle w Polsce w latach 1990–2001 zmniejszyła się z 4,6 do 2,9 mln. Największa dynamika spadku zatrudnienia miała miejsce w okresie 1990–1992, co wiązało się z rozpoczęciem procesów restrukturyzacji przemysłu i ograniczeniem nadmiernego zatrudnienia, jakie istniało w poprzednim systemie gospodarczym. W latach 90. nastąpił również spadek udziału sektora publicznego w zatrudnieniu w przemyśle. Jeszcze w 1995 r. około połowy zatrudnionych w przemyśle pracowało w sektorze publicznym, sześć lat później – tylko ok. 23%. Zatrudnienie w przemyśle według sektorów własności w latach 1995, 1998 i 2001 przedstawiają tabele 1 i 2. Jednym z czynników wpływających na rozwój danej dziedziny gospodarki jest wielkość nakładów inwestycyjnych. Dynamika nakładów inwestycyjnych w przemyśle w latach 1992–1994 charakteryzowała się tendencją wzrostową, a w latach 1996–2000 – tendencją spadkową. Przeciętne tempo w okresie 1991–2001 wyniosło 5,7%. Wartość nakładów inwestycyjnych w przemyśle w 2001 r. stanowiła 29,6% nakładów inwestycyjnych ogółem w polskiej gospodarce. Dynamika nakładów inwestycyjnych w przemyśle była niższa od dynamiki nakładów inwestycyjnych ogółem w gospodarce w ciągu analizowanego okresu (wyjątkiem są lata 1991, 1994 i 1996). Jedną z najważniejszych zmian strukturalnych, wpływających w istotnym stopniu na restrukturyzację i rozwój przemysłu w Polsce, jest zmiana jego struktury własnościowej. W wyniku przekształceń własnościowych udział sektora publicznego w przemyśle (według produkcji sprzedanej) zmniejszył się z 82,6% w 1990 r. do 23,8% w 2001 r. Szczegółowe przedstawienie zmian struktury własnościowej ujęto w tabelach 6 i 7..

(3) 115. Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001 Tabela 1. Zatrudnienie w przemyśle według sektorów własności Wyszczególnienie. 1995. 1998. 2001. 1995. Sektor publiczny (w tys.). 1998. 2001. Sektor prywatny (w tys.). Ogółem w gospodarce. 5623,1. 4671,3. 3702,7. 9506,0. 11 249,8. 10 967,9. Przemysł:. 1845,0. 1089,6. 693,1. 1883,8. 2 560,4. 2 270,5. 346,0. 276,5. 179,2. 11,1. 20,5. 37,3. – przetwórstwo przemysłowe. 1239,7. 574,8. 291,4. 1862,8. 2 525,5. 2 210,1. – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 259,3. 238,3. 222,5. 9,9. 14,4. 23,1. Przemysł:. 100,0. 100,0. 100,0. – górnictwo i kopalnictwo. 18,8. 25,4. 25,9. 0,6. 0,8. 1,7. – przetwórstwo przemysłowe. 67,2. 52,7. 42,0. 98,9. 98,6. 97,3. – wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 14,0. 21,9. 32,1. 0,5. 0,6. 1,0. – górnictwo i kopalnictwo. Sektor publiczny (w %). Sektor prywatny (w %) 100,0. 100,0. 100,0. Źródło: Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 130–131 oraz Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 137.. Tabela 2. Struktura zatrudnienia w przemyśle według sektorów własności i sekcji w latach 1995, 1998 i 2001 Przemysł ogółem. Górnictwo i kopalnictwo. Przetwórstwo przemysłowe. Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę. 1995 Sektor publiczny Sektor prywatny. 49,5 Sektor publiczny 50,5 Sektor prywatny. 94,0 Sektor publiczny 6,0 Sektor prywatny. 40,0 Sektor publiczny 60,0 Sektor prywatny. 96,3 3,7. 18,6 Sektor publiczny 81,4 Sektor prywatny. 94,3 5,7. 11,6 Sektor publiczny 88,4 Sektor prywatny. 90,6 9,4. 1998 Sektor publiczny Sektor prywatny. 29,9 Sektor publiczny 70,1 Sektor prywatny. 93,1 Sektor publiczny 6,9 Sektor prywatny 2001. Sektor publiczny Sektor prywatny. 23,4 Sektor publiczny 76,6 Sektor prywatny. 82,8 Sektor publiczny 17,2 Sektor prywatny. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 130– 131 oraz Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 137..

(4) 116. Justyna Dyduch. Analiza zmian struktury działowej2 produkcji sprzedanej, zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych w przemyśle w latach 1991–2001 pozwala na wysunięcie następujących wniosków: – maleje znaczenie górnictwa i kopalnictwa w polskiej gospodarce, – do rozwojowych działów przemysłu przetwórczego należą: produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, działalność wydawnicza i poligrafia oraz reprodukcja zapisanych nośników informacji, produkcja artykułów spożywczych i napojów, produkcja wyrobów z metali, – do działów stagnacyjnych przemysłu przetwórczego można zaliczyć: produkcję metali, produkcję maszyn i urządzeń oraz włókiennictwo, – wzrasta znaczenie wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę. W tabeli 3 przedstawiono strukturę działową produkcji sprzedanej, zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych w przemyśle w wybranych latach. Przeprowadzana w okresie trwania gospodarki rynkowej w Polsce restrukturyzacja sektora wydobywczego (górnictwo i kopalnictwo) znajduje swoje odzwierciedlenie w zmniejszeniu udziału tego przemysłu w strukturze produkcji sprzedanej i zatrudnienia. W wypadku przemysłu przetwórczego szczególnie duży spadek udziału w produkcji sprzedanej odnotowano w przemyśle hutniczym (produkcja metali) – spadek z 10,3% w 1990 r. do 3,9% w 2001 r. O zmniejszeniu znaczenia tego działu przemysłu świadczy również spadek jego udziału w strukturze działowej zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych. Należy również podkreślić tendencję spadkową udziału produkcji artykułów spożywczych oraz wyrobów chemicznych w nakładach inwestycyjnych w przemyśle ogółem oraz wzrostową – produkcji wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych oraz produkcji wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych. Niewątpliwie niezbyt korzystną cechą polskiego przemysłu jest niewielki udział działów przemysłu wytwarzających dobra o dużym stopniu zaawansowania technologicznego (produkcja maszyn biurowych i komputerów, maszyn i aparatury elektrycznej, sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych, instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków) w produkcji, nakładach inwestycyjnych i w zatrudnieniu. Wielkości udziałów wymienionych działów przemysłu nie podlegały większym zmianom w czasie trwania gospodarki rynkowej w Polsce. Zwiększa się udział sekcji wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę w strukturze produkcji sprzedanej, zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych w przemyśle. O dużym rozwoju tej sekcji przemysłu świadczy jej wysoki udział w nakładach inwestycyjnych ogółem w przemyśle w porównaniu z jej udziałem w strukturze produkcji sprzedanej i zatrudnienia w przemyśle (tabela 3). 2 Obecnie powinno się używać pojęcia „struktura działowa produkcji” w miejsce „struktury gałęziowej produkcji”. Wiąże się to z utworzeniem w 1998 r. Polskiej Klasyfikacji Działalności, w której dotychczasowe działy, gałęzie i branże gospodarki narodowej zostały zastąpione podziałem na sekcje, działy, grupy i klasy. Do przemysłu, zgodnie z obecnie obowiązującą klasyfikacją, zalicza się s e k c j e : C – Górnictwo i kopalnictwo, D – Przetwórstwo przemysłowe, E – Zaopatrzenie w energię elektryczną, wodę i gaz. Przykładem działu w sekcji „Przetwórstwo przemysłowe” może być produkcja metali (od-.

(5) 117. Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001. Tabela 3. Struktura działowa produkcji sprzedanej przemysłu, zatrudnienia i nakładów inwestycyjnych według sekcji i działów PKD (w %). Wyszczególnienie. Struktura działowa produkcji sprzedanej przemysłua 1990. Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przemysłowe: – produkcja artykułów spożywczych i napojów – produkcja wyrobów tytoniowych Włókiennictwo: – produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich – produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich Produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny Produkcja masy włóknistej oraz papieru Działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji Produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej Produkcja wyrobów chemicznych Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych Produkcja metali Produkcja wyrobów z metali Produkcja maszyn i urządzeń Produkcja maszyn biurowych i komputerów Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep Produkcja pozostałego sprzętu transportowego Produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna Zagospodarowanie odpadów Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Przemysł ogółem. 1995. 2001. Struktura działowa zatrudnienia w przemyśle 1992. 1995. 2001. Struktura działowa nakładów inwestycyjnych w przemyślea 1991. 1995. 2001. 7,9 84,2. 8,0 82,0. 5,4 82,8. 12,0 81,3. 9,6 83,2. 7,3 84,4. 10,7 61,9. 8,3 58,2. 6,7 64,8. 17,5 1,1 3,7. 19,1 0,8 2,6. 19,4 0,6 1,8. 13,0 0,3 5,2. 14,2 0,3 4,5. 15,9 0,3 3,1. 15,2 0,9 1,6. 13,4 0,6 1,6. 12,4 0,7 1,3. 2,8. 2,6. 1,8. 7,4. 8,6. 7,3. 0,9. 1,2. 0,6. 1,6. 1,1. 0,7. 2,6. 2,4. 1,6. 0,4. 0,4. 0,3. 2,1. 2,8. 3,1. 3,6. 3,6. 4,6. 0,9. 2,5. 2,2. 1,4. 2,2. 2,2. 1,0. 1,1. 1,3. 1,1. 2,4. 4,3. 1,4. 2,7. 3,8. 2,0. 2,2. 3,4. 0,7. 1,3. 2,3. 5,2 6,5. 4,1 6,8. 4,3 5,7. 0,6 3,7. 0,7 3,8. 0,6 3,5. 2,4 6,4. 3,5 5,9. 2,7 4,5. 2,0. 3,2. 4,1. 2,3. 2,8. 4,2. 1,0. 2,7. 4,5. 3,7 10,3 3,4 7,8. 3,7 6,6 3,8 5,6. 4,4 3,9 4,9 4,6. 5,0 4,4 4,9 8,8. 4,9 4,4 5,2 8,0. 5,0 2,6 6,7 6,8. 2,7 6,4 1,7 3,7. 4,2 5,5 1,6 2,9. 6,5 2,2 2,4 3,2. 0,3. 0,2. 0,3. 0,2. 0,1. 0,2. 0,1. 0,1. –. 2,7. 2,5. 2,9. 2,5. 2,7. 3,1. 2,4. 1,9. 2,5. 1,6. 1,4. 2,0. 1,7. 1,4. 1,1. 0,5. 0,7. 0,9. 0,8. 0,9. 1,0. 1,4. 1,3. 1,5. 0,3. 0,4. 0,5. 3,0. 3,6. 5,3. 3,0. 2,8. 2,8. 10,3. 2,4. 6,6. 2,7. 2,3. 2,2. 3,1. 3,0. 2,7. 1,1. 1,0. 1,0. 2,2 0,4. 3,1 0,3. 3,5 0,3. 4,4 0,2. 5,0 0,2. 5,8 0,3. 0,9 0,3. 1,9 0,1. 2,3 –. 7,9. 10,0. 11,8. 6,7. 7,2. 8,3. 27,4. 33,5. 28,5. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. a. w cenach bieżących; – dane nie mogą być opublikowane ze względu na konieczność zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce publicznej. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995. GUS, Warszawa 1995, s. 30, 31, 105 i 149 oraz Rocznik Statystyczny Przemysłu 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 67, 68, 147, 148, 281 i 282..

(6) 118. Justyna Dyduch. Spadek znaczenia górnictwa, hutnictwa i produkcji wyrobów chemicznych oraz rozwój działów przemysłu wytwarzających dobra konsumpcyjne wiąże się z przejściem od gospodarki nakazowej (w której preferowano rozwój przemysłu ciężkiego kosztem rozwoju przemysłu lekkiego) do gospodarki rynkowej. Zmiany struktury działowej przemysłu w kierunku rozwoju działów przemysłu produkujących dobra o wysokim stopniu przetworzenia oraz branż energetycznych są korzystne z punktu widzenia nowoczesności i konkurencyjności przemysłu oraz dostosowania polskiej gospodarki do gospodarek krajów wysoko rozwiniętych. Świadczy to o właściwym kierunku przemian w polskim przemyśle. Ważnym wskaźnikiem konkurencyjności gospodarki na arenie międzynarodowej jest udział wysokiej techniki w produkcji przemysłowej, a zwłaszcza jej udział w handlu zagranicznym. Do wysokiej techniki zalicza się dziedziny i wyroby odznaczające się dużymi nakładami kapitałowymi, wysokim ryzykiem inwestycyjnym i szybkim „starzeniem się” inwestycji oraz przede wszystkim wysokim poziomem naukochłonności i innowacyjności. Od 2000 r. wartość produkcji sprzedanej w przemyśle przetwórczym jest badana w GUS według poziomów techniki na podstawie tzw. listy dziedzinowej OECD z 1995 r., w której wyróżniono cztery poziomy techniki: wysoką, średniowysoką, średnioniską i niską. Udział wysokiej techniki w produkcji sprzedanej w sekcji „Przetwórstwo przemysłowe” w latach 1995–2001 wahał się w granicach 3,3–5,6% (tabela 4), a udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie Polski od początku lat 90. utrzymywał się na niewielkim poziomie ok. 2–3%. Dla porównania w Stanach Zjednoczonych, Japonii i w krajach Unii Europejskiej udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie ogółem wzrastał systematycznie w ciągu ostatniej dekady, osiągając w 2000 r. w Stanach Zjednoczonych 30%, w Japonii 27% i średnio w krajach UE 20%3. Należy podkreślić, że duży udział wyrobów wysokiej techniki w eksporcie w danym kraju nie musi koniecznie wynikać z intensywnej działalności badawczo-rozwojowej, ale ze znaczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych podjętych przez przedsiębiorstwa wytwarzające wyroby należące do wysokiej techniki. Niski udział wyrobów wysokiej techniki w produkcji sprzedanej i eksporcie Polski wynika m.in. z małych nakładów na działalność badawczo-rozwojową i może świadczyć, że transfer zagranicznych technologii do Polski nie występuje na szeroką skalę. W Polsce, podobnie jak i w krajach Unii Europejskiej, dominującą pozycję w sektorze wysokiej techniki, zarówno jeśli chodzi o zatrudnienie, jak i według wartości produkcji sprzedanej zajmuje produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych. Istotną rolę odgrywa również produkcja wyrobów farmaceutycznych. W tabeli 5 przedstawiono strukturę produkcji sprzedanej wyrobów należących do wysokiej techniki Polsce w 2001 r. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych wzrastały systematycznie w latach 1991–1999 (charakteryzując się dużą dynamiką zwłaszcza w okresie 1995–1999) osiągając wartość ok. 15 mld zł w 1999 r. W kolejnych 3. Nauka i technika w 2001 r., GUS, Warszawa 2003, s. 164..

(7) 119. Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001. dwóch latach wystąpiła tendencja spadkowa (ok. 11,5 mld zł w 2001 r.)4. Źródłami finansowania nakładów na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach przemysłowych (w sektorze publicznym i prywatnym) są przede wszystkim ich środki własne (ok. 70–80%) oraz kredyty bankowe (13–18%). Udział środków finansowych pochodzących z budżetu państwa wynosi ok. 1,5%. Tabela 4. Struktura produkcji sprzedanej w sekcji „Przetwórstwo przemysłowe” według poziomów techniki na podstawie listy dziedzinowej OECD z 1995 r. w Polsce w latach 1995–2000 (w %, ceny bieżące) Wyszczególnieniea. 1995. 1998. 1999. 2000. 2001. 3,3. 3,9. 4,0. 5,6. 4,3. Średniowysoka technika. 24,4. 25,2. 27,5. 34,0. 22,6. Średnioniska technika. 13,8. 14,5. 19,0. 21,3. 15,8. Niska technika. 58,5. 56,3. 49,5. 39,1. 57,3. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. 100,0. Wysoka technika. Ogółem a. dane dotyczą podmiotów, w których liczba pracujących do 1998 r. przekracza 50 osób, a od 1999 r. 49 osób Źródło: Nauka i technika..., s. 178.. Tabela 5. Struktura produkcji sprzedanej w sektorze wysokiej techniki w Polsce w 2001 r. według dziedzin działalności (w %) Struktura produkcji sprzedanej Wyszczególnieniea Produkcja wyrobów farmaceutycznych Produkcja maszyn biurowych i komputerów Produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych Produkcja statków powietrznych i kosmicznych Ogółem a. ogółem. w tym własność zagraniczna. 34,1. 11,3. 4,7. 3,6. 55,1. 83,5. 6,1. 1,6. 100, 0. 100, 0. dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 49 osób. Źródło: Nauka i technika..., s. 173.. Negatywną tendencją jest zmniejszanie się w ostatnich latach wartości udziału nakładów na działalność badawczo-rozwojową w nakładach ogółem na działalność innowacyjną w przemyśle. Duży udział nakładów na inwestycje, zwłaszcza na zakup maszyn i urządzeń technicznych, i niewielki udział nakładów na działalność badawczo-rozwojową w nakładach ogółem na działalność innowacyjną przedsię4. Ibidem, s. 101..

(8) 120. Justyna Dyduch. biorstw przemysłowych są charakterystyczne dla krajów słabo rozwiniętych, w których przedsiębiorstwa starają się jak najszybciej zmniejszyć tzw. lukę technologiczną, dzielącą poziom ich produkcji od poziomu produkcji przedsiębiorstw w krajach wysoko rozwiniętych. W latach 1999–2001 nakłady inwestycyjne na maszyny i urządzenia techniczne wynosiły powyżej 50–55% ogółu nakładów na działalność innowacyjną w polskich przedsiębiorstwach przemysłowych. W tym samym okresie analogiczny udział nakładów na prace badawczo-rozwojowe zmalał o 8,3 punktów procentowych (z 18,5% w 1999 r. do 10,2% w 2001 r.). Pozytywnym zjawiskiem w polskim przemyśle, wpływającym na unowocześnienia aparatu wytwórczego przedsiębiorstw, jest systematyczny od początku lat 90. wzrost liczby środków automatyzacji procesów produkcyjnych w przedsiębiorstwach oraz wzrost zastosowania technologii informacyjnych.. 3. Przekształcenia struktury własnościowej w przemyśle Na początku lat 90. konieczne stało się dostosowanie struktury własnościowej polskiego przemysłu, w której ponad 90% przedsiębiorstw przemysłowych należało do sektora publicznego, do wymogów systemu rynkowego. Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych przybierały formę ich komercjalizacji, bezpośredniej prywatyzacji oraz likwidacji ze względów ekonomicznych. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych była dokonywana na podstawie następujących aktów prawnych: – ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. 1991, nr 18, poz. 80), – ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1990, nr 51 z późn. zm.), która została zastąpiona ustawą z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. 1996, nr 118, poz. 561 z późn. zm.), – ustawy z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz.U. 1993, nr 44, poz. 202). W wyniku przekształceń własnościowych, które były głównym kierunkiem ustrojowych przeobrażeń polskiej gospodarki, nastąpiła zasadnicza zmiana struktury własnościowej przemysłu. Udział sektora prywatnego w produkcji sprzedanej przemysłu wzrósł w latach 1990–2001 o 58,8 punktów procentowych do poziomu 76,2%. Sektor publiczny dominuje nadal w sekcji wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę oraz w sekcji górnictwa i kopalnictwa pod względem zatrudnienia (tabela 2) i produkcji sprzedanej (tabela 6). Około 49% podmiotów gospodarczych działających w 2001 r. w sekcji wytwarzania i zaopatrywania w energię elektryczną, gaz i wodę należało do sektora publicznego, w górnictwie i kopalnictwie – prawie 6%, a w przetwórstwie przemysłowym – tylko 0,72%. W tabeli 6 przedstawiono strukturę własnościową przemysłu według produkcji sprzedanej z podziałem na sekcje w latach 1995, 1998 i 2001..

(9) 121. Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001 Tabela 6. Zmiany struktury własnościowej przemysłu według produkcji sprzedanej (w %, ceny bieżące) 1995. 1998. 2001. Sektor publiczny: – górnictwo i kopalnictwo – przetwórstwo przemysłowe – wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę. Wyszczególnienie. 53,1 7,8 35,5. 30,9 5,7 16,4. 23,8 3,8 9,6. 9,8. 8,8. 10,4. Sektor prywatny: – górnictwo i kopalnictwo – przetwórstwo przemysłowe – wytwarzanie i zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę. 46,9 0,2 46,5. 69,1 0,5 68,3. 76,2 1,3 73,9. 0,2. 0,3. 1,0. Źródło: Rocznik Statystyczny 1999, GUS, Warszawa 1999, s. 390 oraz Rocznik Statystyczny 2002, GUS, Warszawa 2002, s. 382.. Tempo i zakres przekształceń własnościowych w przemyśle, w tym prywatyzacji, były zróżnicowane zarówno w czasie, jak i ze względu na formy własności. Proces przekształceń własnościowych rozpoczęty na początku lat 90. objął do końca 2002 r. łącznie 2688 państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, z czego 45,6% zostało skomercjalizowanych, 25,9% poddano likwidacji, a 28,5% poddano prywatyzacji bezpośredniej. Dane dotyczące liczby przedsiębiorstw państwowych objętych procesem przekształceń własnościowych do końca 2002 r. zawiera tabela 7. W końcu 2002 r. w Polsce istniało jeszcze 650 państwowych przedsiębiorstw przemysłowych, z których 340 było w upadłości, 11 w prywatyzacji bezpośredniej, a 69 w likwidacji. Przyjęty kierunek zmian struktury własnościowej przemysłu (gospodarki) jest explicite słuszny. Prywatyzacja jest niezbędną przesłanką zaistnienia konkurencji, która ma istotny wpływ na wzrost efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw. Ponadto ważną przyczyną nieefektywności przedsiębiorstw państwowych jest ich powiązanie ze sferą polityki. Przekształcenia własnościowe polskiego przemysłu powinny służyć przyciąganiu do przedsiębiorstw dodatkowych kapitałów i inwestycji, wprowadzaniu nowych technologii, nowoczesnych metod zarządzania itp. Ocena dotychczasowego przebiegu procesów przekształceń własnościowych w przemyśle jest trudna. Krytyka procesów prywatyzacji dotyczy najczęściej jej zbyt wolnego tempa, zwłaszcza w wypadku największych przedsiębiorstw przemysłu ciężkiego oraz istnienia niewłaściwych związków polityki i gospodarki. Niewątpliwy jest jednak wzrost efektywności gospodarowania w sprywatyzowanych przedsiębiorstwach. Wyniki finansowe osiągane przez prywatne przedsiębiorstwa w przemyśle są na ogół lepsze od wyników przedsiębiorstw państwowych (w 2001 r. strata netto sektora publicznego w przemyśle wyniosła 3821,9 mln zł, a sektor prywatny odnotował zysk netto w wysokości 2425,9 mln zł). Sektor prywatny charakteryzuje się.

(10) 122. Justyna Dyduch. Tabela 7. Przedsiębiorstwa państwowe objęte procesem przekształceń własnościowych do 31 grudnia 2002 r. według sekcji i działów PKD Przedsiębiorstwa Wyszczególnienie. Sekcje ogółem, w tym: Przemysł ogółem Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przemysłowe: – produkcja artykułów spożywczych i napojów – produkcja wyrobów tytoniowych – włókiennictwo – produkcja odzieży i wyrobów futrzarskich – produkcja skór wyprawionych i wyrobów z nich – produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny – produkcja masy włóknistej oraz papieru – działalność wydawnicza; poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników informacji – produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej – produkcja wyrobów chemicznych – produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych – produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych – produkcja metali – produkcja wyrobów z metali – produkcja maszyn i urządzeń – produkcja maszyn biurowych i komputerów – produkcja maszyn i aparatury elektrycznej – produkcja sprzętu i urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych – produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków – produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep – produkcja pozostałego sprzętu transportowego – produkcja mebli; pozostała działalność produkcyjna – zagospodarowanie odpadów Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę Budownictwo Handel i naprawy Transport, gospodarka magazynowa i łączność a. Przedsiębiorstwa ogółema. skomercjalizowane. poddane likwidacji. poddane prywatyzacji bezpośredniej. 5328 2688 156 2448. 1535 1227 102 1045. 1795 696 25 667. 1998 765 29 736. 410 9 166. 203 7 100. 62 1 44. 145 1 22. 85. 29. 30. 26. 46. 19. 15. 12. 104. 21. 38. 45. 42. 20. 4. 18. 61. 14. 15. 32. 9 114. 9 66. – 6. – 42. 47. 24. 6. 17. 268 63 137 480. 81 45 55 158. 111 7 44 186. 76 11 38 136. 7. 2. 1. 4. 79. 44. 13. 22. 43. 22. 10. 11. 72. 23. 25. 24. 41. 25. 6. 10. 60. 43. 7. 10. 86 19. 32 3. 28 8. 26 8. 84 927 619. 80 131 53. 4 353 232. – 443 334. 406. 73. 202. 131. bez państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej włączonych do zasobu własności rolnej Skarbu Państwa. Źródło: Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w 2002 r., GUS, Warszawa 2003, s. 29–30..

(11) Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001. 123. też wyższą dynamiką nakładów inwestycyjnych. Szczegółowa odpowiedź na pytanie, na ile rozwój sektora prywatnego, a w szczególności własności powstającej w wyniku prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, przyczynił się do pożądanych zmian w strukturze przemysłu, zwłaszcza w proporcjach udziałów poszczególnych sekcji i działów PKD, przybliżając ją do współczesnych struktur gospodarczych krajów wysoko rozwiniętych, nie wchodzi w zakres treści analizowanych w niniejszym artykule, ale można sądzić, że rola sektora prywatnego w indukowaniu tych zmian jest istotna.. 4. Czynniki wpływające na przemiany strukturalne w przemyśle Zmiany strukturalne w przemyśle danego kraju powodują czynniki oddziałujące oddolnie za pomocą mechanizmu rynkowego oraz czynniki odgórne, będące konsekwencją polityki przemysłowej państwa. Obydwie te grupy mają charakter komplementarny i jednocześnie oddziałują na gospodarkę danego kraju. W praktyce bardzo trudno jest oddzielić i oszacować faktyczny wpływ mechanizmu rynkowego i polityki przemysłowej na zmiany w przemyśle. Proces urynkowienia gospodarki wynikający z transformacji polityczno-gospodarczej Polski wymusił stosowanie rachunku ekonomicznej efektywności w przemyśle i innych dziedzinach gospodarki, czego konsekwencją była m.in. likwidacja nadmiernego zatrudnienia i wprowadzenie nowoczesnych metod zarządzania w przedsiębiorstwach. W początkowym etapie transformacji gospodarczej, w wyniku podwyższenia cen nastąpiło obniżenie popytu, co przyczyniło się także do znacznego obniżenia poziomu produkcji. Przedsiębiorstwa przemysłowe napotkały też dodatkowe trudności ze sprzedażą swoich wyrobów, spowodowane rosnącą konkurencją, tworzoną przez otwarcie gospodarki kraju na import różnych towarów. Przedsiębiorstwa, które nie były w stanie sprostać konkurencji i dostosować się do wymogów gospodarki rynkowej, upadły lub są w trudnej sytuacji. Zmiana systemu gospodarczego z nakazowo-rozdzielczego (w którym preferowano rozwój przemysłu ciężkiego oraz istniała niedostateczna podaż dóbr konsumpcyjnych) na system rynkowy przyczyniła się do rozwoju działów przemysłu lekkiego. Z kolei na stagnację niektórych działów przemysłu istotny wpływ miała sytuacja na rynkach międzynarodowych (np. sytuacja w włókiennictwie wynikała m.in. z załamania wymiany handlowej z krajami byłego Związku Radzieckiego, w górnictwie – z nadpodaży węgla). Oprócz mechanizmu rynkowego, zmiany w polskim przemyśle indukowała polityka przemysłowa realizowana przez poszczególne rządy. Polityka przemysłowa sensu largo oznacza wszelkie oddziaływania makroekonomiczne państwa na procesy gospodarcze w przemyśle za pomocą takich instrumentów i rodzajów polityki funkcjonalnej, jak polityka podatkowa, celna, kredytowa, zatrudnienia. Polityka przemysłowa sensu stricto oznacza oddziaływanie państwa na zmiany struktu-.

(12) 124. Justyna Dyduch. ralne (restrukturyzację) za pomocą instrumentów dotyczących bądź preferujących tylko wybrane gałęzie i branże przemysłu5. Obecnie wzrasta zainteresowanie polityką przemysłową, chociaż jeszcze na przełomie lat 70. i 80. wielu ekonomistów traktowało ją jako narzędzie deformujące zasady gospodarki rynkowej, a interweniowanie państwa w rozwój przemysłu dopuszczano prawie wyłącznie w kontekście polityki konkurencji6. W polityce przemysłowej można wyróżnić dwa dominujące kierunki działań: – pomoc „schyłkowym” sektorom przemysłu, przeżywającym trudności strukturalne w dostosowaniu się do nowych uwarunkowań, i ochronę przed konkurencją zagraniczną, – wspomaganie rozwoju „wzrostowych” grup przemysłu opierających się na nowych technologiach i innowacjach7. W początkowym okresie transformacji gospodarczej w Polsce rozpowszechnione było przekonanie, że rozwijający się system rynkowy spowoduje samoistne dostosowanie przedsiębiorstw do nowej sytuacji z niewielką pomocą państwa lub nawet bez jego ingerencji. W krótkim okresie okazało się, że konieczne jest wypracowanie koncepcji polityki przemysłowej, której celem byłoby dostosowanie struktury polskiego przemysłu do nowych warunków gospodarki rynkowej. W 1993 r. Rada Ministrów przyjęła dokument pn. „Polityka przemysłowa. Założenia. Program realizacji w latach 1993–1995”, w którym określono wytyczne strategii społeczno-gospodarczej kraju związane z restrukturyzacją przemysłu. Polityka przemysłowa była głównie skierowana na sektory w ramach tzw. studiów sektorowych, których założenia w większości nie zostały wykonane. W 1995 r. przyjęto rządowy dokument pn. „Międzynarodowa konkurencyjność polskiego przemysłu. Program polityki przemysłowej na lata 1995–1997”. Zasadniczym celem polityki przemysłowej sformułowanym w tym programie była poprawa konkurencyjności polskiego przemysłu jako całości. Przyjęcie tego programu oznaczało założenie przejścia od typu polityki przemysłowej koncentrującej się na ochronie pewnych tradycyjnych gałęzi do polityki polegającej na promocji gałęzi rozwojowych i eksportowych. Program uwzględniał działania ukierunkowane na podniesienie międzynarodowej konkurencyjności przemysłu poprzez realizację polityki proeksportowej, technicznej i strukturalnej. Realizacja programu obejmowała rozbudowę infrastruktury instytucjonalnej w odniesieniu do handlu z zagranicą, prowadzenie polityki innowacyjnej, liberalizację przepływów kapitałowych, rozwój sektora bankowego oraz wspieranie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Nieskuteczna okazała się polityka wspierania konkurencyjnych sektorów przemysłu, tzw. sektorów wysokiej szan5 K. Górka, Rozwój polityki przemysłowej w Polsce [w:] Strategie rozwoju przemysłu w Polsce na przełomie wieków, red. K. Górka i J. Szabłowski, Materiały konferencyjne, Zeszyty Naukowe, Seria I, nr 3, Wydział Zarządzania i Marketingu, Katedra Zarządzania, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2000, s. 44. 6 7. Polityka gospodarcza, s. 301.. Podstawy ekonomiki przemysłu, red. nauk. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 237..

(13) Zmiany strukturalne w przemyśle w Polsce w latach 1991–2001. 125. sy, mających z założenia być oparciem dla rozwijającego się przemysłu. Niską skutecznością cechowały się również działania mające na celu restrukturyzację sektorów problemowych: hutnictwa żelaza i stali, elektroenergetyki, sektora paliw płynnych, gazownictwa, przemysłu stoczniowego, obronnego, a zwłaszcza górnictwa węgla kamiennego. W sytuacji zmierzającej do integracji z Unią Europejską po 1997 r. rozwinięto dotychczasowe założenia polityki przemysłowej pod kątem dostosowania struktury polskiego przemysłu do wymogów członkowskich Unii. W warunkach polskich związane to było z polityką prowadzenia polityki innowacyjnej, dalszej prywatyzacji, liberalizacji przepływów kapitałowych, wspierania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, ochroną środowiska naturalnego. Celem polityki przemysłowej w Unii Europejskiej jest wzmocnienie bazy naukowej i technologicznej przemysłu europejskiego oraz działanie na rzecz wzrostu konkurencyjności na rynkach międzynarodowych. Służyć temu ma polityka naukowo-badawcza i technologiczna oraz program wspierania małych i średnich przedsiębiorstw. Realizacja dostosowań strukturalnych w przemyśle do wymogów europejskich nadal wymaga prowadzenia aktywnej polityki przemysłowej. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej ogranicza swobodę prowadzenia polityki przemysłowej przez Polskę, ponieważ zgodnie z przepisami unijnymi udzielanie przedsiębiorstwom pomocy ze środków publicznych podlega zasadniczym ograniczeniom. Wszelka pomoc państwa, która zniekształca lub wprowadza zagrożenia zniekształcenia warunków konkurencji przez faworyzowanie niektórych przedsięwzięć lub produkcję niektórych grup towarów, jest w krajach Unii zakazana. Podsumowując, najistotniejszymi czynnikami powodującymi zmiany strukturalne w polskim przemyśle w latach 90. było powstanie mechanizmu rynkowego w wyniku zmian ustrojowych oraz przekształcenia struktury własnościowej przemysłu. Obecnie w okresie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej podstawowego znaczenia nabiera prowadzenie efektywnej polityki przemysłowej, która przyczyniłaby się do podniesienia konkurencyjności przemysłu na rynkach europejskich i światowych poprzez kształtowanie pożądanych zmian strukturalnych. Literatura Górka K., Rozwój polityki przemysłowej w Polsce [w:] Strategie rozwoju przemysłu w Polsce na przełomie wieków, red. K. Górka i J. Szabłowski, Materiały konferencyjne, Zeszyty Naukowe, Seria I, nr 3, Wydział Zarządzania i Marketingu, Katedra Zarządzania, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2000. Nauka i technika w 2001 r., GUS, Warszawa 2003. Podstawy ekonomiki przemysłu, red. nauk. W. Janasz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Polityka gospodarcza, red. nauk. B. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w 2002 r., GUS, Warszawa 2003. Rocznik Statystyczny 1999 i 2002, GUS, Warszawa 1999 i 2002. Rocznik Statystyczny Przemysłu 1995 i 2002, GUS, Warszawa 1995 i 2002..

(14) 126. Justyna Dyduch. Structural Changes in Polish Industry in the Years 1991– –2001 The article presents the basic tendencies in structural changes which have occurred in Polish industry under its free market economy. In particular, changes in industry’s participation in the Gross National Product, in employment, structural changes in the Sold Products Sector, employment and investment in industry, and the transformation of structure of ownership are considered. We also examine the innovative activity of industrial corporations and the role of high technology in industrial production. This article analyses factors which induced structural changes in Polish industry in the 1990s..

(15)