Piotr Kąkol
Wokół gdańskiego afisza teatralnego
z XVIII wieku
Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej 6, 19-35
2000
TtATW S Seria VI 2000
Piotr Kąkol
Wokół gdańskiego afisza teatralnego z XVIII w ieku
G
d ań sk w pisał się w h isto rii polskiego afisza teatralnego szczególną kartą. To z d ziejów k o leg iu m je zu ic k ie g o działającego na przed m ieściu nadbałtyckiego gro d u , w Starych Szkotach, badacze w ydobyli najw cześniejszą, bo z ro k u 1618, w iadom ość o d ru k u zaprasza ją c y m na p rzedstaw ienie. W ty m bo w iem czasie w ładze G dańska zabroniły b racio m zak o n n y m „rozw ieszania w m ieście afiszów i bicia w bęben, któ ry m i to sposobam i zaw iadam iali o ni m ieszk ań có w o m ającym się odbyć w koleg iu m spek tak lu ”1. Ta często pow tarzana in fo r m acja2 nie stała się je d n a k p o w o d em do szerszego zainteresow ania się zachow anym i zbioram i g dańskich afiszów teatralnych — m ięd zy in n y m i afiszów z X V III w ieku.O w sze m , w ykorzystyw ano ju ż w przeszłości pojedyncze d ru k i. P ró b o w an o na przykład przypisyw ać je o d p o w ie d n im zespołom , ustalać daty p ochodzenia, staw ały się rów n ież c e n n y m ź ró d łe m do opracow ania historii gdańskiej sceny. G łó w n ą uw agę skupiano je d n a k na nieliczn y ch i to najstarszych w ydaniach. P rz e d ru k ó w i o m ó w ie n ia doczekał się na p rzy kład bodaj najw cześniejszy z zachow anych d o dziś afiszów gdańskich, afisz zespołu C a th a rin y E lisabeth V elten z 1695 roku . K olejne znane d ru k i p o ch o d zą ju ż z n astępnego stulecia. N ie k tó re z n ic h zostały opub lik o w an e i zaopatrzone w krytyczne uw agi badaczy, ja k chociaż by afisz z ok. 1730 anonsujący sztukę D ie in Marmor eingegrabene Tugend und Beständigkeit einer
1 T. W itczak, Teatr i dramat staropolski w G dańsku. (Przegląd historycznomateriałowy), G dańsk 1959, s. 119. 2 Por.: J. B olte, D as D anziger Theater im 16. und U .Jahrhundert, H am burg und Leipzig 1895, s. 51; P .Sim son ,
Geschichte der Stadt D a n zig , Bd. II, D a n zig 1918, s. 548; J. Lipiński, O afiszach, reklamie i krytyce, „Pamiętnik
Teatralny” 1962, z. 1, s. 45; Polski afisz teatralny 176 5 -1 9 3 9 , w st. i w yb ór afiszów E. M akom aska, opr. edyt. i typogr. M . Sztuka, Warszawa 1974, s. 2; Z . R aszew ski, Warszawski afisz dzienny. Teatr Narodonry ijego kontynuacje
(1 7 6 5 -1 9 1 5 ), „Pam iętnik Teatralny” 1987, z. 4, s. 492.
3 Egz. B iblioteki Gdańskiej Polskiej A kadem ii N a u k (dalej: B G P A N ), sygn. O d 2 1499 8°. Por.: A. M u n d t,
E in alter D anziger Komodienzettel, ,/{ltpreuj]ische Monatsschrift" 1867, Bd. 4, s. 3 8 0 -3 8 1 , 677; J. B olte, op. cit.,
20 P io tr K ąkol
Dame, Oder: D er die Ehr und Freundschafft hochschatzende Cauallier^lub o bszerny po d w zględem
treściow ym afisz z 1733 ro k u 5. P o d o b n y ch przykładów o d n ajd u jem y w gdańskiej prasie czy w pracach dotyczących histo rii nadm otław skiej sceny i literatu ry jeszcze kilka6. Je d n a k b rak spojrzenia na cały zbiór pro w ad ził n ie jed n o k ro tn ie do w ysunięcia w niosków , które m ogą ob ecnie b u d zić w ątpliw ości. N ale ży natom iast przyznać, że o d p o w ied n ie w ykorzystanie p rzech o w y w an y ch w B ibliotece G dańskiej Polskiej A kadem ii N a u k p o d je d n ą sygnatu- rą7o koło sie d m iu se t w ydań gdańskich afiszów teatralnych z X V III w iek u , stanow iących obecnie m ateriał źró d ło w y szerszych badań, m oże spraw iać tru d n o ści. D la p o ró w n a n ia w arto dodać, że krakow skich an o n só w z lat 1781-1830 w zbiorach o g ó ln o d o stęp n y ch — ja k ustalił
8
. . . . M aciej Szeleta — je s t tylko czterdzieści je d e n . K łopoty z tą bazą m ateriałow ą nie w ynikają je d n a k z je j obszerności, ale z sam ego jej u porządkow ania, a raczej je g o braku, k tó ry należy przypisać niew ydrukow anym na afiszach datom anonsow anych przedstaw ień, kłopotom z ich ustaleniem oraz dotychczasow ym skrom nym badaniom nad teatrem gdańskim w XVIII w ieku.4 Egz. B G P A N , sygn. O d 2 1 5 0 6 8°; por. „D anzigerBürger-Zeitung" 1905, nr 27, s. 5; O. G ünther, E in D anziger
Theaterzettel von 1730, M itteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins" Jg. 4, 1905, s. 5 9 -6 1 .
5 A fisz ten znany je st ob ecn ie tylko z przedruku, a zapowiadał o n na 16 listopada 1733 roku trzy utw ory: m u z y czn y p rolog D ie wiederhergestelltegüldne Z eit, w cze sn o o św iec en io w ą sztukę P M etastasia II Siroe (na afiszu pt. Dergroßmüthige Siroe, oder: D ie triumphirende Gerechtigkeit und vont H im m el beschützte Unschuld) — stanowiącą w przedstaw ieniu g łó w n y p unkt program u — oraz kom edię M oliera Les précieuses ridicules (D ie kostbahren
Lächerlichkeiten). D odatkow ą atrakcją przedstaw ienia było k om iczn e in term ed iu m , z typow ym i dla k om edii dell’arte postaciami: A rlekinem i M urm elią. Por. D anziger Theaterzettel aus der 1. Hälfte des 18. Jahrhunderts, „Der A rtu sh o f’ 1880, nr 3, s. 2 3 -2 4 ; J. B oite, op. cit., s. 164, 166-168; „Danziger Z eitung” 1920, nr 558.
6 N p . treść d w ó ch nieistniejących dziś w oryginale afiszów z 1771 roku odnajdujem y w czasopism ach z X IX w iek u (por. Beitrag z u m theatralischen Archive, JDanziger Dampjboot” 1836, nr 70, s. 342; E. Garbe, Vor hundert
Jahren, „Der A rtu sh o f ’ 1880, nr 1, s. 6 -7 ). Setna rocznica (błędna zresztą) gdańskiej prem iery Zbójców Schillera
była dobrą okazją dla p rzypom nienia p rem ierow ego afisza (E. Leidig, ZiveiJubiläen, „Danziger Z eitu n g ” 1885, nr 15524). N atom iast P.Gerlach (Goethe und D anzig, D a n zig 1935, s. 12) nie om ieszkał w ykorzystać w swojej pracy fragm entu afisza z 1778 roku zapowiadającego sceniczną adaptację p ow ieści G o eth eg o Cierpienia młodego
Wertera. Z kolei E. A. H agen w swej m onu m en taln ej rozprawie Geschichte des Theaters in Preußen, vornämlich der B ühnen in Königsberg und D a n zig von ihren ersten Anfängen bis z u den Gastspielen J . Fischer’s und L . D evrient’s
(K önigsberg 1854) oprócz w ykorzystania afiszów d o ustalenia repertuaru czy obsady przytacza treść trzech nadm otław skich a n o n só w teatralnych (s. 2 8 4 -2 8 8 ). Podobnie u czyn ił, ch oć ograniczył się d o je d n e g o afisza z 1771 roku, O. Rub, D ie dramatische K unst in D anzig von 1615 bis 1893, D a n zig 1894, s. 2 9 -3 0 , przypis *). 7 B G P A N , sygn. O d 21480 2°. Z n an e są rów n ież inne zbiory czy pojedyncze druki gdańskich afiszów. Poza w skazanym i w yżej drukam i m ożn a w y m ien ić tu zbiór afiszów z końca XVIII w iek u (36 w ydań) p rzech ow y w an y w A rch iw u m P aństw ow ym w G dańsku (dalej: AP G d .), sygn. 300, 36/71. N a d m o tła w sk ie teatralia znalazły się także w Ö sterreichisch e N ationalb ib lioth ek (por. J. R. H ansel, D ie Geschichte des Theaterzettels und
seine W irkung in der Öffentlichkeit, B erlin 1962, s. 1 8 7 -1 8 8 ). D r Barbara Lesäk i Peter O liver Loew, którem u
jeste m w in n y w tym m iejscu pod zięk ow an ie za w skazanie kilku artykułów w d ziew iętn astow ieczn ej prasie gdańskiej i w ytrw ałe zdobyw anie dla m n ie fachowej literatury, odszukali w Ö sterreichisches T h eaterm u seu m nadm otław ski afisz z 23 października 1771 roku (ten sam, o którym pisał J. R. H an sel) i przesłali m i jeg o kopię, co o d n o to w u ję z w d zięczn ością. A fisz ten zapowiadał dw ie sztuki: D ie Familie a u f dem Lande F. S. H en se l oraz D er faule Bauer. W n iniejszym artykule uw agę sk u p ion o g łó w n ie na pierw szym z w y m ien io n y c h zbiorów, który je st najbogatszą ilo ścio w o i najróżnorodniejszą kolekcją gdańskich afiszów z XVIII stulecia.
W o k ó ł g dańskiego afisza tea tra ln e g o z X V III w ie k u 21
B ogactw a gdańskiego zbioru nie określa tylko liczba w ydań afiszów, ale także r ó ż n o ro d ność p rez en to w an y c h przez nie zespołów teatralnych i czas, z którego pochodzą. To tutaj zn ajd u ją się cztery anonse zapow iadające gdańskie w ystępy zespołu A gnieszki i Tom asza T ruskolaskich z 1797 roku, któ re odkrył i opisał Z b ig n ie w R aszew ski9. Jeśli sięgniem y po zb ió r z p o czątk u X IX w ieku, to znajdziem y afisze z gościnnych w y stę p ó w w 1804 roku zesp o łu baletow ego Le D e u x czy zesp o łu W ojciecha B ogusław skiego z 1811 r o k u 10. D otarcie do n ic h je s t je d n a k spraw ą prostą, każdy znajduje się na sw oim m iejscu w u kładzie c h ro n o lo g ic zn y m 11. Inaczej rzecz przedstaw ia się z w iększością d ru k ó w osiem nastow iecznych.
J u ż z zapisu w p rze d w o je n n y m katalogu d o w iad u jem y się, że są to afisze w ydaw ane od 1771 roku. P odana data to oczyw iście czas rozpoczęcia nad M o tław ą im p rezy teatralnej przez Jo a n n ę K arolinę S ch u ch i Józefa Feliksa v o n K urza — słynnego B e rn a rd o n a, późniejszego d yrektora te atru w W arszawie. W skazanego ro k u nie zapisano zapew ne tutaj przypadkow o, poniew aż je s t o n w y d ru k o w a n y na najstarszym afiszu zaw ierającym p ełn ą datę zapow iada nego p rzedstaw ienia, tj. dzień, m iesiąc, rok. N ale ży on ró w n ież do tej grupy nielicznych, które podają datę, a je s t ich w całym praw ie siedm iu seteg zem p larzo w y m zbiorze zaledw ie sześćdziesiąt. P ozostałe nie tylko nie in fo rm u ją o d n iu przedstaw ienia, ale ró w n ież o ro k u , co najwyżej podają o k reślenie „heute”. K olejnym u tru d n ie n ie m w p o ru sza n iu się po zbiorze je s t u ło ż en ie po n ad czterystu afiszów w poszytach, stanow iących rze k o m o roczniki, lecz ju ż w stę p n e badania wykazały, że te anonse teatralne zszyto w sposób przypadkow y. N ie z n a n y dziś tw ó rca zb io ru — działając zapew ne w dobrej w ierze — bezkrytycznie o p arł się na ręcznie zapisanych na afiszach datach. G dański zespół afiszów w ym aga zatem n ow ego do k o n an ia podziałów . Staje się to je d n a k ż e niem o żliw e bez w ykorzystania dotychczasow ych badań nad o sie m n a sto w iec zn y m teatrem gdańskim , zbadania d odatkow ych źró d eł archiw alnych, ó w czesnej prasy gdańskiej i obcej (głów nie z obszaru niem ieckojęzycznego), krytyki teatralnej. D o p ie ro w św ietle tak szeroko zakrojonych badań afisz z X V III w iek u staje się lekturą przynoszącą tyle n o w y ch rozw iązań, co now ych pytań dotyczących tych druków , ja k i n ad - m otław skiej sceny. A fisz zaczął zatem żyć nie tylko ja k o d o k u m e n t odpow iadający na pytania: co? gdzie? kiedy?, ch o ć to pytania zasadnicze, ale ja k o św iadectw o daw nych obyczajów, m ód, k tó ry m o n także podlegał.
Z b ig n ie w R aszew ski w swojej pracy pośw ięconej afiszom w arszaw skim u zn a ł
zaproszę-12 • * • •
n ie za najw ażniejszą funkcję afisza . O dpow iadając sobie zatem na pytanie: „Kto zaprasza do te atru ?” uzyskał o n podział d ru k ó w stołecznych na grupy, typy i o d m ian y m ieszczące się w o k reślo n y ch p rzedziałach czasow ych; p o d o b n ie u czynił z an onsam i krakow skim i M aciej
9 Z o b . Z . R aszew ski, Z tradycji teatralnych Pomorza, Wielkopolski i Ślqska, W rocław 1955, s. 7 0 -7 3 .
10 Por. Z . C iesielsk i, A. Swiderska, Teatr Bogusławskiego w G dańsku. O dszukane afisze baletu (1804) i zespołu
dramatycznego (1 8 1 1 ), „Pam iętnik Teatralny” 1967, z. 3 - 4 , s. 4 5 8 -4 6 2 .
11 A fisze te znajdują się, p od ob nie jak druki o siem n astow ieczne, pod tą samą sygnaturą bib lioteczn ego zbioru, lecz w poszytach z o d p o w ied n im o zn aczen iem roku wydania.
22 P io tr K ąkol
S zeleta13. N ie zapom nij m y je d n a k , że afisze, któ ry m i ci badacze d ysponow ali, były d atow ane i to dość d okładnie. In n ą oczyw iście rzeczą, iż stan badań nad w arszaw skim i krakow skim te atrem przedstaw ia się znacznie lepiej niż nad gdańskim . N ad a l je ste śm y tu zdani na n ie w o łn e od b łę d ó w i przestarzałe m eto d o lo g iczn ie prace E rn sta A ugusta H ag e n a z połow y X IX w ie k u 14 i O tto R u b a z końca tegoż stu lecia15. N ie m n ie j za p ro p o n o w a n e pow yżej k ry te riu m w skazania zapraszającego, tzn. nazw y zespołu, instytucji lub siedziby, staje się p rzy d atn e w ch ro n o lo g iczn y m u p o rząd k o w an iu afiszów z nadbałtyckiego zbioru. Tu należy uczynić je szc ze je d n o spostrzeżenie: nie zawsze da się go w y ró ż n ić na podstaw ie gdańskiego a n o n su teatralnego. N ie m o ż e m y zatem uznać p o d p isu zapraszającegojako e le m e n tu stałego, czyli takiego, któ ry w przypadku w arszaw skich i krakow skich d ru k ó w — p o d o b n ie ja k ty tu ł sztuki, data przed staw ien ia w raz z godziną rozpoczęcia spektaklu oraz w ykaz cen — został u zn a n y za najstarszy i najtrwalszy. W przypadku nadm o tław sk ich afiszów m o ż e m y w y ró ż n ić dw ie stałe ru b ry k i, czyli ty tu ł (tytuły) sztuki i g odzinę rozpoczęcia w idow iska.
P od p isu zapraszającego nie m ają dw a afisze, bodaj najstarsze w o m aw ian y m zbiorze. Ich
16
p o d o b ie ń stw o typograficzne oraz p o d o b ie ń stw o treści nagłów ka , ru bryki podającej m iejsce
17 ' •
p rzed staw ien ia i ce n n ik w skazuje na p o ch o d z en ie z czasów je d n e j antrepryzy. Ż a d e n in n y z zachow anych afiszów nie je s t d o n ic h p o d o b n y p o d w zg lę d em w y m ie n io n y c h inform acji i u k ła d u graficznego . P ierw szy z n ic h anonsow ał p o p u la rn ą w X V III w iek u k o m e d ię J o h a n n a C h ristian a K riigera Der blinde Ehemann, oder: D ie tugendhafte Frau, w ystaw ioną po raz pierw szy w H a m b u rg u w 1747 r o k u 1 oraz niezn an ą z ty tu łu je d n o a k tó w k ę (lustiges N a
-20
chspiel). P o n ad to u tw ó r K riigera m ia n o zakończyć m u z y cz n y m divertissement . D ru g i afisz
zapow iadał sztukę pt. DerPoetische D otf-Junker D esto u ch esa, p raw d o p o d o b n ie w przekładzie pochodzącej z G dańska L uizy A d elg u n d y G o ttsc h ed — żo n y lipskiego profesora, oraz u tw ó r
13 Z ob . M . Szeleta, op. cit. 14 Z ob . E. A. H agen , op. cit. 15 Z ob . O. R ub, op. cit.
16 J\4 it Bewilligung einer hohen Obrigkeit / wird heute / a u f der hiesigen / Schaubühne / ( . . . ) ”.
17 „Der Schuplatz ist in dem bekannten Comödienhause, wo ehedessen die Fechtschule gestanden. / D ie Person zahlet in
der Loge 2 T ym p f par Terre 1 G ulden, a u f den ändern / P latz 18 Groschen, a u f den dritten P la tz 12 Groschen, und / a u f den letzten P la tz 6 Groschen”.
18 Z tym i afiszam i należałoby praw dopodobnie w iązać afisz znany jed y n ie z treści, a op u b lik ow an y m ięd zy in n ym i przez J. B oltego (op. cit., s. 1 6 4 -1 6 6 ). D z iś m o żem y wskazać p od ob ień stw o treściow e m ięd zy n im i (pod ob n ie brzm i nagłów ek, inform acja o m iejscu spektaklu i cen n ik ), a nie typograficzne. A n o n s ten zapo wiadał dw a utw ory: D as affectirte Frauenzim m er oder D ie M änner-liebende Rosette m it Arlequin einem lächerlichem
Pilgram oraz D er plauderhafte Schäfer. Sam o przedstaw ienie B olte datuje na początek lat trzydziestych.
19 Z ob . J. C h . Krüger, Poetische und Theatralische Schriften, H rsg. J. F. L öw en, Leipzig 1763, s. 2 1 3 -2 9 0 . Egz. B G P A N , sygn. D e 6250 8°.
20 Treść tego afisza opublikow ał ju ż E. A. H agen (op. cit., s. 2 8 6 -2 8 7 ). Ponadto podał (s. 286, przyp. *) przybliżoną datę je g o pochodzenia: październik 1771 rok, co w ydaje się (pod ob n ie jak całe uzasadnienie) absurdalne, p on iew aż w ów czas działała nad M o tław ąjoan n a Karolina S chuch ze sw o im zesp o łem . N atom iast zachow any materiał źród łow y pozw ala stw ierdzić, że na afiszach z początku latsied em d ziesiątych podaw ano ju ż nazw ę zapraszającego.
W o k ó ł gd ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u 23
91 zaty tu ło w an y Scapin der Haußknecht h o lenderskiego autora, niejakiego St. L eeuw a“" . Afisz zaw iadam iał w id z ó w jeszcze o d odatkow ych atrakcjach: śpiew aczka m iała w ykonać kilka arii, zaś najm ło d sza p a n n a C re u tz e rin popisać się kilkom a solow ym i tańcam i.
D aty a n o n so w a n y ch przez te d ru k i p rzedstaw ień stanow ią do dziś zagadkę. W skazane na je d n y m z n ic h nazw isko m łodej tancerki m oże je d n a k narzucać spostrzeżenie, iż afisze te p o ch o d z ą z p rz e ło m u lat cz terdziestych i pięćdziesiątych (tylko z je d n e j stro n y czas o g ran i czony je s t p rze z datę p rap rem iery ko m ed ii K riigera), czyli z lat działalności im presaryjnej gdańskiego złotnika Jan a K arola D ietrich a, k tóry co praw da sam nie w ystępow ał na scenie, ale sprow adzał u zn a n e zespoły i aktorów z głębi N iem iec . Je d n e j z takich gru p p rz e w o d n
i-99
czyła yPrinzipaliń” K re u tz e r . C z y i w ja k i sposób należy łączyć te dw ie osoby, tj. m ło d ą tancerkę i pryncypałow ą z M arią M agdaleną C re u tz e rin , która podpisała się po d supliką
23
skierow aną do R ady M iasta w g ru d n iu 1737 ro k u , dotychczas nie w yjaśniono. Sam o p o d o b ie ń stw o nazw isk m oże je s t tu najzupełniej przypadkow e.
K olejny ch ro n o lo g iczn ie afisz je s t św iadectw em obecności nad M o tław ą zespołu K onrada E rn e sta A c k e rm an n a (Ackermannische Gesellschaft deutscher Schauspieler). Z apow iadał o n o d e granie 18 października 1756 roku24dw óch utw orów : kom edii Ludwiga H olberga Der geschäftige
Müssiggänger oraz p an to m im icz n eg o baletu Jo h a n n a Jo se p h a v o n B ru n ia n a Der großmüthige Wilde25.
P ojedynczych czy też po kilka afiszów innych zespołów je s t w o m aw ian y m zbiorze dziew ięć:
— dw a afisze z 1782 ro k u (26 i 30 sierpnia), gdzie zapraszającym je s t zespół w łoski —
Jtalienischen Sängern” (1. afisz) lub „Gesellschaft Italienischer Operisten” (2. afisz). Są to
an o n se z g ościnnych w y stęp ó w „auf der Schuchischen Schaubühne” w G d ań sk u w łoskich śpiew aków o perow ych, w śró d których znaleźli się: Rosa Scanavini, jej córka —
21 U tw ó r ten był gryw any także przez zesp ół Konrada Ernesta A ckerm anna. Por. H . E ichhorn, Konrad Ernst
Ackerm ann. E in deutscher Theaterprinzipal, E m sd etten 1965, s. 268.
22 Por.: Noch etwas aus Eckhofs Brieftasche, „Theater-Journal f ü r Deutschland” 1781, 17. Stück, s. 9 2 -9 3 . Egz. Książnicy Pomorskiej w Szczecin ie, sygn. 16343/10. XVIII; E. A. H agen , op. cit., s. 121; O . R ub, op. cit., 9; T. W itczak, op. cit., s. 114-115; K. W ierzbicka-M ichałska, Teatr warszawski za Sasów, W rocław 1964, s. 121; K. W ierzbicka-M ichałska, A kto rzy cudzoziemscy w Warszaivie w X V I I I wieku, W rocław 1975, s. 26.
23 AP G d., sygn. 300, 36/70, s. 3 5 -3 8 ; por. AP G d., sygn. 300, 12/148, s. 67; M . Foltz, Geschichte des Danziger
Stadthaushalts, D a n zig 1912, s. 211.
24 Poza d n iem i m iesiącem data roczna nie została w ydrukow ana na afiszu. D o podania takiej daty rocznej upow ażnia nas zach ow an y w rękopisie gdański repertuar tegoż zesp ołu z 1755 roku i brak w ow y m spisie zapow iadanego afiszem p rzedstaw ienia (egz. B G P A N , sygn. M s 525, k. 74v. - 7 6 v.). Z g o d n ie ze stanem badań o b ecn o ść nad M otław ą trupy A ckerm anna od n o to w u jem y jesz c z e tylko w 1756 roku. Z estaw ien ie repertua row e (w układzie ch ron ologiczn ym ) z p op rzed n iego sezo n u — niezn an e H erbertow i E ich h orn ow i (op. cit., s. 228) — sporządził B eniam in B enedykt H enrichsdorff, czło n ek gdańskiego towarzystw a znanego pod kilkom a nazwam i: Aestetische Gesellschaft z u D anzig, Vereinigte Gesellschaft z u r Übung der schönen Wissenschaften in
D anzig oraz Gesellschaft z u r Beförderung des guten Geschmacks (por. E. Kotarski, Gdańska poezja okolicznościowa X V I I I w ieku, G dańsk 1997, s. 43).
24 P io tr K ąkol
C elestina, D o m e n ic o Tonioli oraz pan C esari. O d czasu n ad m o tław sk ich przed
sta-26
w ień datuje się ich karierę na terenie Polski, m iędzy innym i w W arszawie i w K rakow ie ; — dw a afisze teatru m a rio n ete k ; zapraszającym je s t „kleine Marionetten-Gesellschaft”\ — cztery afisze z sierpnia 1797 ro k u ; zapraszający: ,,D [yrektor] T [e a tru ] Truskolaski
z sw oją K o m p an ią” (druga stro n a zredagow ana w ję z y k u n ie m ie ck im donosi: „Herr
Schauspiel—Director Truskolaski aus Warschau mit seiner bey sich habenden Gesellschaft pollni- scher Schauspieler”) ^ ;
— je d e n afisz z czerw ca 1798 ro k u ; zapraszający: „Baüetmeister Weininger mit seinen K in
dern”28.
Z tego zestaw u — n ie k o m p le tn eg o , bo brakuje tutaj afiszów zespołu Schuchów , o czym p óźniej — na uw agę zasługują gdańskie afisze teatru lalek. J e s t to znalezisko na tyle cen n e, na ile u św ia d o m im y sobie fakt, że w literatu rze p rz e d m io tu m ó w io n o do tej p o ry — p rzy n ajm n iej d o 1990 ro k u , kiedy to ukazała się praca M arka W aszkiela — o o d k ry ciu tylko czterech afiszów tego typu te atru z te re n ó w Polski sprzed X X w iek u (jeden sie d em n asto
-29
* •w ieczny?, je d e n z X V III i dw a z X IX w ieku) . N a gdańskich afiszach b rak nie tylko dat przed staw ień , ale rów n ież nazw iska m arionetkarza, o k tó ry m w iem y z ow ych d ru k ó w tylko tyle, iż m ieszkał w G d ań sk u w zajeździe „Pod C z a rn y m O r łe m ” (im schwarzen Adler) n ie d a leko kościoła d o m in ik a n ó w po d w ez w a n ie m św. M ikołaja (Schw arz-M ünchen). U niego m o ż n a było ró w n ież nabyć bilety na przedstaw ienia. Je d y n ie dzięki szczęśliw em u zbiegow i okoliczności m o ż e m y dziś pow iedzieć, że n adm otław skie p rzedstaw ienia zorganizow ał, znany ze swej działalności lalkarskiej w P radze, na Śląsku, w W arszawie i w K rakow ie, G e r h ard B ressler . Z ach o w an y d o dzisiaj — często też p u b lik o w an y — w arszaw ski afisz je g o te atru z 1792 ro k u zapow iadał te n sam utw ór, co i w G dańsku. Była to k o m ed ia pt. Ardeo,
. . . . . . .
31
czyli Chroniący się niewiasty zwątlony niewolnik, albo mocą Kupidyna uszczęśliwiony strzelec .
26 Por.: K. W ierzbicka-M ichalska, A kto rzy..., op. cit., s. 157-173; Z . Jabłoński, Teatr iv Krakowie w latach
177'3-1795, w: Teatr polski od schyłku X V I I I w ieku do roku 1863. Lata 1 7 7 3 -1 8 3 0 , Warszawa 1993, s. 2 6 -3 1 (D zieje teatru polskiego, t. 2, cz. 1); A. Zóraw ska-W itkow ska, M u zy k a na dworze i w teatrze Stanisława Augusta, Warsza
w a 1995, s. 1 2 6 -1 3 5 .
27 Z b ig n ie w R aszew ski ( Z tradycji..., op. cit., s. 7 0 -7 3 ) nie znalazł źródła, które podaw ałoby czas pobytu w G dańsku zesp o łu Truskolaskich. O b ecn ie m o żem y wskazać, że trupa przyjechała nad M o tła w ę z Poznania 8 sierpnia, natom iast w yjazd Truskolaskiego d o Kwidzyna (nadal nie w iem y, czy tow arzyszył m u cały zespół) nastąpił 31 sierpnia 1797 roku („Danziger Nachrichten und A nzeigen” 1797, nr 64, s. 569; nr 71, s. 635. Egz. BG
PAN~ sygn. X 3 5 1 8°). ' ~ ~ “
28 N a afiszu zapisano ręcznie rok 1800, co w św ietle w ydrukow anej daty dziennej: „heute Sontag den 3 ten Ju n ii” oraz o g ło sz eń prasow ych („Danziger Nachrichten und A nzeigen” 1798, nr 42, s. 454; nr 43, s. 464. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°) je st ew identną pom yłką. W eininger w latach 1783—1787(?) był baletm istrzem w zesp ole prow ad zon ym przez Joannę Karolinę S chuch. Później na w łasną rękę podjął się działalności teatralnej. 29 Z ob . M . W aszkiel, D zieje teatru lalek w Polsce (do 1945 roku), Warszawa 1990, s. 16, przyp. 19.
30 P o r .: L. Bernacki, Teatr, dramat i m uzyka za Stanisława Augusta, 1 .1, L w ów 1925, s. 2 0 0 ,3 6 2 ; J. Jackl, Widowiska
popularne iv Warszawie w latach 1 7 6 4 -1794. Kronika, „Pamiętnik Teatralny” 1968, z. 1, s. 8 6 ,9 4 —95; Z . Jabłoński, D zieje teatru w Krakowie w latach 1 7 8 1 -1 8 3 0 , Kraków 1980, s. 74 (D zieje teatru w Krakowie, t. 2); M . W aszkiel,
op. cit., s. 8 1 -8 4 .
W o k ó ł g d ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u 25
O b a afisze — gdański i stołeczny — podają w sześciu p u n k ta c h p rze m ian y lalki, zw anej P im p erle, odtw arzającej postać A rdeusza. P rzedstaw iał on:
1-mo. W esołego hajczaka. [Einen lustigen Forstbedienten].
2-do. N a w z ó r P lato n a gniew liw ego udający K o lu m b in y kochanka. [Einen verdrießlichen Liebhaber der Columbine].
3-tio. M o c ą K upidyna m iłości niew olnika. [Von Cupido gefesselten Sclaven der Liebe], 4-to. Prześladowaniem oszukanego Strzelca. [Verfolgten betrogenen Jäger].
5-to. W esołego grzybów zbieracza. [Lustigen Schw am m - oder Pilzsucher].
" • • • >■ • • /- >- 32
6-to. Śm iesznie bojaźliwego jeźdźca. [Furchtsamen und lächerlich zu Pferde reitenden Bedienten] . P od o b n ie ja k w arszaw skie p rzedstaw ienie kom edii, tak i gdańskie m iało zostać u ro z m aicone pokazam i lalek trickow ych:
1-mo. D w ó c h m ę żó w na k am ien iu leżących od m ien iają się w sztucznej w o d y fo n tan n ę,
a na koniec w starą w ieżę. [A u f einen Stein liegende zw ey Männer, verändern sich in eine
Wasserkunst, und gleich wieder in einen alten Thurm],
2-do. D rz e w o p rze m ien ia się w K upidyna. [Ein Baum verwandelt sich in C upido]. 3-tio. G rzy b sztucznie o d m ie n ia się w kom iniarza. [Ein P ilz verwandelt sich a u f eine
künstliche A rt in einen lebendigen Rauchfangkehrer].
4-to. Skała duża, na której się ow ce pasą, o d m ie n ia się w siedm iogłow e m o n stru m , z k tórego na koniec zrobi się w ieża zdezelow ana. [Ein grösser Felsen, ivorauf Schaafe
weiden, verändern sich in ein siebenköpßges Ungeheuer, und selbiges wieder in einen alten eingefallen Thurm].
O ile w G d ań sk u zapow iedziano tylko je d e n utw ór, o tyle w W arszawie nie pop rzestan o na nim . Po Ardeo m ia n o je szc ze w ystaw ić tego sam ego d nia (16 lipca) k o m ic zn ą operę i ko m ed ię „ekstrak o m iczn ą” w je d n y m akcie Śmierć zapłaci wszystko.
D ru g i z zachow anych afiszów gdańskich p o n o w n ie anonsow ał w ystępy z użyciem lalki P im p erle. Była to ko m ed ia p o d nieco d łu g im ty tu łem Die List der Weiber, oder: M änner List ist
behend; Weiber List hat gar kein End. Sonst genannt [tzn. kom edia — P K . ]: Der scharfsichtige, argwöhnische, zankende, raufende, und doch am Narrenseil herumgezogene alte Anselmo mit Lucinda und Helmutidi, Zweyer Erzfeinde des alten Anselmo und verschmitzte Unterhändler in Liebessachen.
S ugerow ana tu przez ty tu ł treść u tw o ru została n ieznacznie p o szerzo n a przez w ierszow any k o m e n ta rz zam ieszczony na afiszu. P odk reślo n o w n im je d y n ie atrakcyjność efektów k o m iczn y ch , któ ry ch dostarczycielem w p rzed staw ien iu był P im perle. C ałość za m k n ię to j e d
gliicklicligewordeneJdger. Polskie tłum aczen ie niem ieck iego tytułu z gdańskiego afisza podano za w arszaw skim
afiszem zredagow anym w dw u językach: polskim i n iem ieck im . P odobnie u czy n io n o z in n ym i częściam i treści tego anonsu.
32 W nawiasach kwadratow ych, tu i poniżej, podano treść za gdańskim afiszem . R ozb ieżn ości w tłum aczen iu , jak w idać, są nieznaczne.
26 P io tr K ąkol
n ak stw ie rd z en iem m ającym w zb u d z ić ciekaw ość cz ytelników afisza i zachęcić ich d o o d w ie d zenia teatru:
Doch weil dies Blat z u klein, will man von mehrern schweigen. Des Pimperles Lustbarkeit wird alles besser zeigen.
P ró b a odpo w ied zi na pytanie o czas w ystępów m ario n etk arza w G d ań sk u nie przyniosła dotychczas je d n o z n a c z n y c h rozstrzygnięć. Sam a treść i typografia n ad m o tła w sk ich afiszów
33 * ✓
w skazuje na lata osiem dziesiąte X V III stulecia . P rz y p o m n ijm y nadto, iż działalność B res-slera została p o św iadczona w k ilku m iejscach: w 1775 ro k u w ystępow ał w P radze, o ze zw o lenie na w ystępy w C z esk im C ieszynie i na Śląsku starał się w latach 1777-1778, p raw d o p o d o b n ie to o n o trzym ał w W arszawie o d Stanisław a A ugusta 25 d u k ató w w 1781 ro k u , później — w 1787 — grał w K rakow ie, a w 1792 p o n o w n ie zjawił się w stolicy Polski34. N a jp ra w d o p o d o b n ie jsz ą datą p o ch o d z en ia gdańskich afiszów je s t ro k 1783. W ów czas — dokładniej: 11 sierpnia — n iezn an y z nazw iska m ario n etk arz w n ió sł d o kasy m iejskiej opłatę w w y so k o
-35
ści 120 flo re n ó w . Być m o że ow ym p ła tn ik ie m był G erh a rd Bressler.
P ora w k o ń c u na prezen tację najobszerniejszej części zb io ru gdańskich afiszów, czyli o k o ło sześciuset pięćdziesięciu an o n só w zw iązanych z zespołem Schuchów , któ rzy przez p o n ad p ó ł w ie k u decydow ali o w iz e ru n k u gdańskiego teatru. Z tym nazw iskiem w iększość gdańszczan zapoznała się w lipcu 1757 ro k u , gdy po raz pierw szy założyciel i d y rek to r tru p y
36
teatralnej F ranciszek S ch u ch Starszy przybył nad M o tław ę w raz ze sw oją tru p ą . N iestety, z p o b y tu S ch u ch a nad M o tław ą nie zachow ał się w o m aw ianym zbiorze żaden afisz, choć
37
w iem y z og ło szeń prasow ych, że taką fo rm ę zapow iadania przed staw ień stosow ał . N ie d y sp o n u je m y ró w n ież afiszam i tru p y je g o syna, także Franciszka, k tó ry p o śm ierci ojca przejął zespół i w ystępow ał tu w latach 1764—1767. D ziałalność teatralną S ch u ch a M ło d szeg o w sp ie
33 D w ie rzeczy w skazyw ałyby na to, że przedstaw ienia od b yły się przed 1793 rokiem: brak na afiszu orła pruskiego (m iały go prawie w szystk ie zachow ane do dziś gdańskie afisze teatralne anonsujące przedstaw ienia po w łą czen iu Gdańska do Prus; brakuje go jed nak na przykład na afiszach zesp ołu A gnieszki i Tomasza Truskolaskich z 1797 roku) oraz podane jed nostki m onetarne. Przy w ykazie cen za m iejsca od 1793 roku na afiszach rozróżniano m o n e ty pruskie i gdańskie. W gdańskich anonsach Bresslera nie u w zg lęd n io n o tego podziału.
34 Por. przyp. 30.
35 A P G d., sygn. 3 0 0 ,1 2 /1 9 0 , s. 82.
36 „Gemeinnützige D anziger Anzeigen, Erfahrungen und Erläuterungen allerley nützlicher Dinge und Seltenheiten” 1757, nr 29, s. 140. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°; Critische Nachricht von der Schuchischen Schauspielergesellschaft, D a n zig 1758. Egz. B G P A N , sygn. O d 21514 8°. D o G dańska Schuch powracał je sz c z e w 1759, 1762 i 1763 roku, co w ynika z w p isó w d o ksiąg gdańskiej Kamerarii potw ierdzających w ynajęcie budynku teatral n eg o (AP G d., sygn. 300, 12/173, s. 62; 300, 12/176, s. 62; 300, 12/250, s. 174) oraz z o g ło sz e ń prasow ych
(„Wöchentlichen D anziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1759, nr 31, s. 151, 152; 1762, nr 31, s. 155, 157;
1763, nr 3, s. 15; nr 29, s. 153; nr 31, s. 169. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°). Por. też: E. A. H agen , op. cit., s. 2 4 2 -2 6 1 ; K. Liss, D as Theater des alten Schuch. Geschichte und Betrachtung einer deutschen Wandertruppe des 18.
Jahrhunderts, Berlin 1925 (m szps D eu tsc h e Staatsbibliothek w B erlinie, sygn. M s. 26. 271).
37 „Gemeinnützige D anziger Anzeigen, Erfahrungen und Erläuterungen allerley nützlicher D inge und Seltenheiten” 1757, nr 2 9, s. 137. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°.
W o k ó ł g d ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u T l
rała je g o żo n a — Jo a n n a K arolina. O d 1771 ro k u , najpierw p rzy w spółudziale Jó z efa Feliksa
38
v o n K urza , p óźniej ju ż sam odzielnie zaczęła prow adzić zespół.
Z a c h o w an y m śladem jej działalności i w spółpracy z K urzem nad M o tław ą — o prócz
• • • y- • 39 •
afiszów z in n y c h z b io ró w oraz znanych dziś je d y n ie z p rz e d ru k u — je s t afisz z 28 p aź d zier nika 1771 ro k u , zapow iadający u tw ó r pt. D ie Insel dergesunden Vernunft oder D ie doppelłe Untreue a u to rstw a sam ego v o n K urza40.
G dy 4 grudnia 1771 roku zespół Karoliny Schuch i Józefa von Kurza opuszczał G d ań sk 41, chyba n ik t z m ieszkańców nadbałtyckiego g ro d u i n ik t z czło n k ó w tru p y aktorskiej nie sądził, że przez kilka k o lejnych lat k o n ta k t z M e lp o m e n ą i Talią zostanie u tru d n io n y przez pierw szy r o z b ió r P olski. K o lejn a in fo rm ac ja o w izycie ze sp o łu n ad M o tła w ą p o c h o d z i d o p ie ro z 1773 ro k u 42. P rzed staw ien ia nie odbyw ały się ju ż w teatrze znajdującym się w obrębie w ałó w m iasta, lecz w specjalnej b u d zie stojącej na te re n ie podm iejskiej osady — w Siedlcach (od 1772 ro k u zajętych przez w ojska pruskie). W liście dato w an y m na 31 sierpnia 1774 roku angielski p o d ró ż n ik N ath a n ae l Wraxall donosił:
Most or all the suburbs, which are very populous and extensive, are already occupied by Prussian soldiery, who on one side are close to the very fortifications, a palisado only separating them from the Dantzic guards. Public diversions o f every nature are prohibited by the magistrates, and the German comedy is in one o f those suburbs which has been taken from them43.
38 Karyna W ierzbicka-M ichalska (Aktorzy..., op. cit., s. 202) błęd n ie utrzym uje, że spółka K u rz-S ch uchow a rozpadła się na początku grudnia 1771, a słyn n y Bernardon — po w yjeźd zie Joanny Karoliny Sch u ch do K rólewca — m iał jakob y pozostać w G dańsku d o stycznia następnego roku, poniew aż „Ostatnia w zm ianka o je g o tam w ystępach p och od zi z 9 stycznia 1772”. Ź ródłem niep orozu m ienia stały się w tym w ypadku recenzje teatralne, z których p och od zi owa „ostatnia w zm ianka”, a uznane przez badaczkę — praw dopodob nie na podstaw ie m iejsca drugiego w ydania — za recenzje gdańskich przedstaw ień teatralnych. Tym czasem L udw ig G om perz, b o on jest ich autorem , o m ó w ił w form ie listów przedstaw ienia królew ieckie. Por. [L. G om p e rz], Billette der M adam e F. und M adam e R. über die Schuchische Schaubühne, A ufl. 2, D a n zig 1775. Egz. B G P A N , sygn. O d 215 2 4 8°.
39 Por. przyp. 6 i 7.
40 Treść tego afisza była publikow anajuż niejednokrotnie. Por.: E. A. H agen, op. cit., s. 284-285; O. Rub, op. cit., s. 2 9 -3 0 , przyp. *); F. Raab,Johann Joseph Felix von K u rz genannt Bernardon, Frankfurt a/M. 1899, s. 179-181. 41 „Wöchentlichen D anziger A nzeigen und dienliche Nachrichten” 1771, nr 49, s. 596. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°. Sam Kurz w yjechał d o K rólewca, jak się zdaje, nieco w cześniej — 13 listopada. W o g ło sz en iu prasow ym poza n azw isk iem n ie o d n o to w a n o profesji w yjeżdżającego, co z reguły b yło c zyn ion e („Wöchentlichen D anziger
Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1771, nr 46, s. 564. Egz. BG P A N , sygn. X 351 8°).
42 W ostatnim liście-rece n z ji z 26 maja 1773 roku ([L. G o m p e rz], op. cit., s. 118) czytamy: JWim sagt, die
Gesellschaft gienge nach D anzig. (...) Bald reiset die Gesellschaft nach Tilsit, ein O rt wo nie eine gesittete B ühne war, und wird da beurtheilt (...)”. N atom iast w sierpniu tego roku je d e n z czło n k ó w zesp ołu, pan Schilbach, oferow ał
w G dańsku sw oje u słu gijako nauczyciel tańca („Wöchentlichen Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1773, nr 33, s. 422; nr 34, s. 438. Egz. B G P A N , sygn. X 351 8°).
43 N . Wraxall, A tour through some o f T h e Northern Parts o f Europe, particularly Copenhagen, Stockholm, and
28 P io tr K ąkol
M im o starań u w ładz m iasta44 K arolina S ch u ch była zm u szo n a grać tutaj aż d o 1779 roku. Z tego ok resu zachow ało się p onad sześćdziesiąt afiszów z w y d ru k o w a n y m i datam i, jeśli nie d zien n y m i, to p rzynajm niej roczn y m i, oraz z p o d an y m m iejscem przedstaw ienia: „Der
Schauplatz ist in der Schidlitz im weissen Pferde”45.
R o k 1779 był dla gdańskiego te atru o k resem p rzeło m o w y m . W czerw cu tegoż roku K arolina S ch u ch rozpoczęła w raz ze sw oim zespołem w ystępy w Siedlcach, czego d o w o d e m je s t osiem zachow anych afiszów 40. N a to m ia st niecałe dw a m iesiące później, 5 sierpnia, zain a u g u ro w an o działalność sceniczną w m u rac h m iasta47. I m oże nie byłoby w tym nic d ziw nego, gdyby nie d ro b n a inform acja pojawiająca się na afiszach p o chodzących z drugiej części sezonu. O siem n aście an o n só w z tego okresu in fo rm u je, że „Der Schauplatz ist in dem
neu erbauten Comódien H ause”. A to z kolei stawia po d znakiem zapytania dotychczasow e
ustalenia, iż w obręb ie w ałó w G dańska do 1801 roku, czyli d o otw arcia now eg o te atru na Targu W ęglow ym , czynny był tylko je d e n b u d y n e k teatralny — stara szkoła fec h tu n k u
48
p rzystosow ana d o p o trze b scenicznych na m ocy uchw ały R ady M iasta w 1730 ro k u . Sam e afisze zdają się p o tw ierdzać takie przypuszczenie. P ochodzący z 1798 ro k u anons teatralny zesp o łu baletow ego W einingera podaje, że „Der Schauplatz ist im alten Comedienhause”, suge rując ty m sam ym , iż przed staw ien ie odbyw ało się w daw nej szkole szerm ierczej, a nie w b u d y n k u w zn ie sio n y m w 1779 roku. R zecz je d n a k w ym aga bardziej g ru n to w n y c h badań, by m ogła zostać przyjęta ja k o p ew nik. N a razie niech będzie to przykład, do ja k ic h w n io sk ó w p ro w o k u je afisz49.
A n o n se z inform acją o n o w y m teatrze otw ierają kolekcję około 600 w yd ań afiszów bez w y d ru k o w a n ej daty zapow iadanych przedstaw ień. K ry teriu m ich p o d ziału p o w in n a tu sta n ow ić n azw a zesp o łu zapraszającego na spektakl. Po śm ierci K aroliny S ch u ch 8 listopada 1787 ro k u zespół aktorski zaczęły prow adzić jej dzieci: F ryderyka i C h a rlo tta oraz syn z pierw szego m ałżeń stw a K arol S teinberg. Z apraszającym na gdańskich afiszach od 1788 ro k u je s t
„Gesel-44 Por. P.G erlach, op. cit., s. 1 3 -1 4 .
45 „Zum weissen Pferd” to nazw a gospody, która znajdowała się na tej samej posesji w Siedlcach, co p ro w izo ryczny, drew niany b u dynek teatralny poddany licytacji w 1780 roku („Wöchentlichen D anziger Anzeigen und
dienliche Nachrichten” 1780, nr 34, s. 435; nr 35, s. 448; nr 36, s. 459. Egz. BG P A N , sygn. X 351 8°).
46 N a afiszach tych w idnieją tylko daty roczne. D okładniejszych w iad om ości z 1779 roku dostarcza nam jed n a k ręk op iśm ien n e źródło — kronika Jan Karola Rubacha (egz. B G P A N , sygn. M s 146, k. 181 v. - 2 1 3 v.;
egz. A P G d., sygn. 300, R/Bb, 11 c, k. 81 v. - 1 0 6 v . ).
47 B G P A N , sygn. M s 146, k. 192; A P G d., sygn. 300, R /Bb, l i c , k. 88 r. W je d n y m z berlińskich czasopism , w którym podano szczeg ó ło w y repertuar od 5 sierpnia d o 26 listopada 1779 roku, czytamy: „Den 5. [August — R K. ] eröfnete M adam Schuch nach einer achtjährigen Abwesenheit ihre B ühne m it einem Prolog von H m G om perz”
(Nachrichten von den sämmtlichen Vorstellungen der Schuchischen Gesellschaft bey ihrem letztem Auffentha.lt in D anzig, ,J^itteratur - und Theater-Zeitung” 1780, nr 2, s. 21. Egz. Biblioteki U niw ersyteckiej w Warszawie — dalej:
BU W , sygn. 019151).
48 N a temat b u dynku teatralnego — dawnej szkoły fechtunku por. J. L im on, G dański teatr „elżbietański”, W rocław 1989.
49 Badania nad lokalizacją drugiego budynku teatralnego w G dańsku prowadzi pan Jerzy M ichalak, którem u w tym m iejscu serdecznie dziękuję m ięd zy in n ym i za w skazanie kilku źródeł archiwalnych.
W o k ó ł g d ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u 29
Ischaft der Geschwister Schuch”, „Gesellschaft deutscher Schauspieler Gesellschaft der Geschwister Schuch”, „deutsche Schauspieler Gesellschaft der Geschwister Schuch” lub „Schauspieler Gesellschaft der Geschwister S c h u c h N a to m ia st za dyrekcji K aroliny S chuch zapraszającym był zespól o n a
zw ie „Schuchische Gesellschaft deutscher Schauspieler”, „Schuchische Gesellschaft” lub „Schuchische
Schauspieler Gesellschaft”50. Tej prostej zasady podziału na dw ie g ru p y nie dojrzał chyba tw órca
bib lio teczn eg o zb io ru , poniew aż w poszytach zaw ierających afisze z lat dziew ięćdziesiątych, w ięc z czasu działalności ro d zeń stw a, zn ajdują się takie, k tórych n agłów ek podający nazw ę zapraszającego w skazuje na p o ch o d z en ie sprzed 1788. Są tutaj ró w n ież anonse z w pisanym i datam i 1780 i 1795, gdy w rzeczyw istości w tych latach gdańszczanie byli pozb aw ien i p rzy je m n o śc i k o n ta k tu z M e lp o m e n ą i Talią. W śród o siem nastow iecznych afiszów o d n ajd u jem y
i takie, któ re należy w iązać z początkiem n astępnego stulecia. W om aw ian y m zbiorze znaleźć m o ż e m y także dw a anonse z Elbląga.
Z astanaw iające je s t, dlaczego na afiszach z tego okresu nie pod aw an o daty. N ic rów n ież nie w skazuje na to, że w pisyw ano ją w ów czas ręcznie. M o ż e ze w zg lęd ó w ek o n o m icz n y ch nie d ru k o w a n o je j, aby m óc w ykorzystać niew yczerpany dotąd nakład przy nadarzającej się okazji p o w tó rz e n ia spektaklu. Jeśli je d n a k spojrzeć na nieczęsto ukazujące się zestaw y re p e rtu a ro w e w czasopism ach czy na recenzje lub o m ó w ie n ia sezo n u , to ud erza n iew iary god n ie m ała ilość p o w tó rz e ń całego przedstaw ienia, które składało się n ierzadko z dw u, trze ch utw orów . Jeżeli ju ż p o w tarzan o jakąś sztukę, to zazwyczaj w zestaw ieniu z inną. G dański afisz był p raw d o p o d o b n ie d ru k ie m je d n o ra zo w eg o u żytku, ukazującym się tego sam ego dnia, co zapow iadany spektakl. Ó w cześni gdańszczanie zdaw ali sobie p ew n ie z tego doskonale spraw ę i nie p o trzebow ali dodatkow ej inform acji o dacie p rzedstaw ienia, w ystar czyło najw yżej określenie „heute”. G dyby poszukać d odatkow ego p o tw ie rd z en ia je d n o ra z o - w ości afisza, to nie sposób p o m in ą ć trzech różniących się pod w zg lę d em typograficznym an o n só w z 1782 ro k u zapow iadających Lanassę, u tw o ru , któ ry w ystaw iono w ów czas cz te ro k ro tn ie .
Je d n o c z e śn ie afisz był zapew ne p ro g ra m em , tow arzyszącym w id zo w i w teatrze i chyba rozd aw an y m , nie sprzedaw anym . Jo a n n a S ch o p en h a u er — m atka filozofa, w spom inając je d e n z gdańskich k o n ce rtó w w kościele, zanotow ała:
Z asied liśm y tedy w p rze p ełn io n e j słuchaczam i katedrze i przeglądali p ro g ram , ro zd aw an y p rzy w ejściu ja k przed św ieckim k o n ce rtem lub k o m e d ią52.
D o d o m ó w dostarczali je roznosiciele ogłoszeń, rekrutujący się z gdańskiej biedoty, za tru d n ian i i sk ro m n ie w ynagradzani przez baw iący w m ieście zespół. N ie k ie d y ta grupa an o n im o w y c h ludzi uczestniczyła w p rzedstaw ieniach ja k o statyści. D o w iad u je m y się o tym
50 P om in ięto tu zm ieniającą się w różnych okresach form u łę inform ującą o przywilejach otrzym anych przez zesp ół od króla pruskiego czy księcia kurlandzkiego, a którym i nigdy nie om ieszk an o się chw alić na afiszach. 51 Von der Schuchischen Gesellschaft, „Litteratur- und Theater-Zeitung” 1783, nr 3, s. 43. Egz. BU W , sygn. 019151. 52 J. Schopenhauer, Gdańskie wspomnienia młodości, tł. i opr. T. K ruszyński, W rocław 1959, s. 176.
30 P io tr K ąkol
b o w iem ze słó w ich pieśni i u tw o ró w okolicznościow ych, k tórych kilka z p rz e ło m u X V III
53
i X IX w iek u zachow ało się d o dziś . D odajm y, iż je d n ą z tych postaci u w iec zn ił gdański
• 54
ry to w n ik M a teu sz D eisch .
B rak w y d ru k o w an ej na gdańskich afiszach daty nie pozw ala, w przeciw ień stw ie do w arszaw skich czy krakow skich anonsów , uznać tej ru b ry k i za stałą. D o takich m o g ą tylko należeć ty tu ł zapow iadanej sztuki i g odzina rozpoczęcia spektaklu. P ozostałe, to je s t podpis zapraszającego, m iejsce przedstaw ienia, cennik, a u to r (tłum acz, kom pozytor, choreograf), obsada, k o m e n ta rz , streszczenie oraz w iadom ości p orządkow e czy pojawiająca się na afiszach rek lam a h a n d lo w a należy uznać za zm ie n n e elem enty, czyli takie, któ re pojaw iają się n ie re gularnie.
U p o rz ą d k o w a n ie afiszów z gdańskiego zb io ru pozw ala na zaobserw ow anie te n d en c ji rozw ojow ych, zauw ażyć zm iany, ja k ie zachodziły w ciągu X V III stulecia. W arto przyjrzeć się n ie k tó ry m z n ic h , b o d o p ro w a d zą nas do kam panii p rzep ro w ad zo n ej p o d koniec w iek u na rzecz p o p raw y w iz e ru n k u afiszów teatralnych.
K o m en tarz był je d n ą z najbardziej eksploatow anych na afiszu ru b ry k i najbardziej ró ż n o ro d n ą. Z reg u ły łączył się z zachw alaniem u tw o ru czy w ykonania. Emilię Galotti G o tth o ld a E p h ra im a Lessinga na afiszu z 1778 roku rek lam o w an o na przykład tym i słow am i:
D er S to ff dieses rührenden Stücks, der sich a u f eine wahre Geschichte gründet, konnte unter den Meisterhänden eines Leßings nicht anders als unvergleichlichgerathen, nur dieser scharfsinnige Geist war fähig, der Bahn des Shackespear so glücklich zufolgen. Liebhabern der schönen Wissenschaften kann es nicht unbekannt seyn, wie sehr diese Piece in allen fournalen erhoben worden, und wie es durch wiederholte Verstellungen a u f einigen der
berühmtesten Bühnen immer ein neues Glück behauptet56.
Były to ró w n ie ż k o m e n tarze kró tk ie i żartobliw e, ja k te n do u tw o ru pt. Der glückliche
E infalt „Dieses Lustspiel nehmen wir a u f unsere Rechnung, es m uß gefallen; und wir wünschen guten Appetit”. C h cąc pozyskać p rzychylność publiczności, w k o m e n ta rz u w artość sztuki p o d k re
ślano u z n a n ie m zdobytym ju ż przez nią w in n y ch m iastach europejskich. Był to je d e n z p o p u la rn iejsz y ch m o ty w ó w w ykorzystyw anych w tej rubryce. C zasam i raz przyjęty na afiszu k o m e n ta rz nie opuszczał go przez d ługie lata. Taki sam b o w iem , znajdujący się na afiszach Lanassy z 1782 ro k u , o d n ajd u jem y jesz cz e w drugiej p o łow ie lat dziew ięćdziesiątych:
53 Egz. B G P A N , sygn. O d 21485 2°; 27 in O e 56 8°.
54 Por. H . W idacka, G dańsk w rycinach M ateusza Deischa, „R ocznik G dański” t. 50, 1990, z. 1, s. 211.
55 W n in iejszym artykule przedstaw iono tylko ogólną klasyfikację afiszów, wykorzystując w tym celu nazw ę zesp ołu. Badania, ch o ć nie zostały je sz c z e zakończone, p o zw o liły u szc zeg ó ło w ić ten podział. N a podstaw ie typografii druków, życiorysów aktorów, których nazwiska w idnieją na afiszach, oraz w ia d o m o ści z recenzji i zbiorczych repertuarów, udało się w w ielu przypadkach ustalić dokładną datę zapow iadanego przez afisz przedstaw ienia.
W o k ó ł g d ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u 31
D er Werth dieses vortreßichen Stücks, ist schon nach dem Nam en la Veuve d u M alabar hinlänglich entschieden. In Berlin ist seit vielen Jahren kein Stück mit allgemeinem Beyfall aufgenommen, als dieses: Franzosen und Deutsche die es daselbst gesehen haben versichern, daß die Deutsche Lanassa einen Vorzug vor dem französischen Original habe. — Es ist in Berlin 2 5 mahl in kurzer Z eit aufgeführet.
Je d n a k w latach dziew ięćdziesiątych k o m e n tarz będzie ju ż rzadkością. Je g o m iejsce zajęły ru b ry k i zaw ierające inform acje p orządkow e i organizacyjne. N ajstarszą taką w iadom ość, pom ijając tu adres te atru , o dnaleźliśm y n a afiszu K onrada E rn e sta A ck e rm an n a z lat pięćdzie siątych: ,JDie Herrschaftlichen Bedienten werden ohne Eingeld nicht eingelassenN iec o inną, a p o tw ie r dzającą chyba zwyczaj zasiadania p u b liczności na scenie w trakcie spektaklu, je s t ta oto inform acja z afisza z 1771 roku: „Aufs Theater wird Niem and gelassen”. W iadom ości z p ó ź n ie j szego o kresu z reg u ły dotyczą w skazania m iejsc zam aw iania biletó w i abonow ania lóż. W ro k u 1779 d o n o sz o n o :
Wer eine aparte Loge verlanget, kostet einen Ducat, und muß selbige Vormittags bey Madam Schuch besellen, logirt bey dem Lackenhändler durchs G locken-Thor kommende an der Ecke, wo man zugleich den Schlüssel darzu bekommt.
J e d n ą z najbardziej nietrw ałych ru b ry k było streszczenie, czasam i łączone z k o m e n ta rzem . Pojaw ia się na n iew ielu afiszach. Je d n y m z n ic h je s t an o n s z 1733 ro k u zn an y je d y n ie z te k stu 57. S treszczo n o w n im dw ie sztuki: Der großmüthige Siroe, oder: D ie triumphirende
Gerechtigkeit und von H im m el beschützte Unschuld oraz poprzedzający te n u tw ó r m uzyczny
p ro lo g w ko n w en cji aleg o ry czn o -m ito lo g iczn ej D ie wiederhergestellte güldne Zeit. P ierw szy z w y m ie n io n y ch u tw o ró w był adaptacją w czesnoośw ieceniow ego m e lo d ram a tu P ietro M e tastasia II Siroe. D o lat osiem dziesiątych streszczano co najwyżej u tw o ry baletow e. Tej ru b ry k i nie w ym agały afisze zapow iadające p rzedstaw ienia operow e, p oniew aż w w ielu przypadkach w idzow ie m ogli nabyć przed w ejściem do teatru książeczki z ariam i, o czym ró w n ież m o żn a było dow ied zieć się z afisza.
W sp o m n ian y an o n s z 1733 roku ujaw nia au to ra sztuki pt. D ie kostbahren Lächerlichkeiten. Był n im M olier. Z ac h o w an y m ateriał pozw ala stw ierdzić, że początkow o p o d aw an o tylko a u to ró w n ie -n ie m ie c k ic h . P ierw szy m b o w iem au to re m niem ieck o języ czn y m w sp o m n ia n y m na afiszu z 1771 ro k u był J ó z e f Feliks v on Kurz. K olejne anonse zaczęły j u ż ujaw niać nazw iska a u to ró w o ryginałów i tłum aczy, k o m p o z y to ró w oraz choreografów . N a to m ia s t od 1777 ro k u n iem al regułą stało się podaw anie obsady. W cześniej o graniczano się je d y n ie do spisu b o h a te ró w anonsow anego u tw o ru . Tej rubryce tow arzyszyło w skazyw anie m iejsca akcji, n iekiedy w zbogaconego o czas. W latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych była to czasam i o b sz ern a rubryka, podająca w iele szczegółów, dziś będąca m ateria łem pozw alającym
32 P io tr K ąkol
o cenić m ożliw ości inscenizacyjne teatru. W latach dziew ięćdziesiątych określen ie m iejsca akcji będ zie ju ż b ardzo ogólnikow e, o ile w ogóle je podaw ano.
Z tego po b ieżn eg o przeglądu w ynika, że gdański afisz p od koniec osiem n asteg o w iek u zaczyna ograniczać się d o funkcji inform ow ania. C o raz m niej w n ich zachw alania i czczych przechw ałek. N ie sposób tutaj nie w sp o m n ie ć, że taką te n d en c ję ujaw niają ró w n ież afisze w arszaw skie i krakow skie, o czym pisali Z b ig n ie w Raszew ski i M aciej Szeleta. N a su w a się w ty m m o m e n c ie także fra g m en t definicji afisza podanej p rzez L udw ika A dam a D m u sz e w - skiego i A lojzego F o rtu n a ta Ż ółk o w sk ieg o w Dykcjonarzyku Teatralnym:
Afisz, kiedy w ychodzi na rzecz antrepryzy, praw ie zaw sze je s t niegrzeczny i prostak, d onosi, co będzie, i nic w ięcej; kiedy zaś benefis zw iastuje, n ie m asz grzecznisia w iększego, cały w k o m p le m e n tac h i u n iż o n o ściach 58.
O czyw iście to żart, bo to afisze w ydaw ane na rzecz antrepryzy u ch o d z iły w ów czas za w yraz d o b reg o gustu. P rz e k o n u ją nas o tym artykuły zam ieszczone w gotajskich k alenda rzach te atraln y ch 59.
W Theater-Kalender na ro k 1780 i 1791 an o n im o w i au to rz y narzekali n a stan ów czesnych afiszów. W edług n ic h zgo rszen iem dla każdego m iło śn ik a te atru były an o n se zredagow ane z b łęd am i i w to n ie m o w y p ochw alnej, zniżające się tym sam ym do chełpliw ości ja rm a rc z n e j b u d y W in ą za taki stan obarczali nasi au to rzy p ryncypałów teatralnych, k tó rzy n ie tylko czynili z afiszów kadzielnicę obietn ic, ale także św iadków swojej najbardziej płaszczącej się pokory, zaś auri sacra James nie m ogła n ic i nikogo uspraw iedliw ić. P od an o ró w n ież elem enty, które afisz p o w in ie n zawierać. D la pierw szego z a u to ró w d obrze zredagow any an o n s m usiał podaw ać: d z ie ń i m iejsce przedstaw ienia, ty tu ł sztuki i je j au to ra (o ile je s t o n n a p e w n o znany), obsadę oraz ceny m iejsc. N ie c o in n e obligatoryjne e lem e n ty p o d an o w d ru g im artykule, gdzie za konieczn e u z n a n o w skazanie na afiszu: daty przedstaw ienia, ty tu łu u tw o ru , je g o au to ra lub adaptatora, w ystępujących postaci, m iejsca akcji oraz g odziny rozpoczęcia przedstaw ienia. Ja k o fakultatyw nie m o g ły nato m iast być um ieszczane nazw iska ak to ró w oraz uw agi o zachodzących zm ianach scenografii. W szystkie in n e e lem e n ty u z n a n o w ręcz za złe. Ż a d n y c h p rzechw ałek, pochw ał, tylko rzeczow e inform acje.
R óżnice m ię d zy propozycjam i z ob u arty k u łó w są zauw ażalne. W ty m d ru g im nie przy j m u je się za k o n ie cz n e p odaw ania nazw isk aktorów , a za szkodliw e w skazanie m iejsca p rz e d staw ienia czy cennik, skoro takie e lem e n ty n ie zostały w y m ie n io n e. N a to m ia s t w pierw szym artykule u d erz a b rak p odania go d zin y rozpoczęcia spektaklu. R ozbieżności w skazują zatem na słabość n o rm aty w n y c h ustaleń lub p oczątek ich krystalizow ania się. I tu dodajm y, iż na
58 [L. A. D m u szew sk i, A. F. Ż ó łk o w sk i], D ykcjonarzyk Teatralny z dodatkiem pieśni z najnowszych oper daimnych
na Teatrze Narodowym W arszawskim, Poznań 1808, s. 9.
59 Z ob . Theater-Kalender, a u f dasJahr 1780, G otha [1 7 7 9 ], s. 7 -9 . Egz. Biblioteki Instytutu Sztuki w W arszawie, sygn. P I 90; Theater-Kalender, a u f dasJahr 1791, G otha [1790], s. 7 1 -7 6 . Egz. Biblioteki N arod ow ej w W arsza- w ie, sygn. P.S. 550.
W o k ó ł gd ań sk ieg o afisza te a tra ln e g o z X V III w ie k u 33
obszarze ów czesnej Polski w X V III w ieku żadna z tych reguł nie przyjęła się b ez w aru n k o w o , ró w n ież w G d ań sk u . D otyczy to także afiszów z obszaru niem ieckojęzycznego, co p o tw ie r dziły badania J o h a n n a H än se la60. N ie m n ie j sk ro m n o ść afisza stała się p o d koniec tegoż stulecia zaletą, n ie w adą, św iadczyła o d o b ry m sm aku.
O pop raw ę w iz e ru n k u afisza w ystępow ano ró w n ież w G d ań sk u i to znacznie w cześniej. W 1769 pojaw iły się dw a pism a om aw iające gdańskie w ystępy zespołu K arola Teofila D ö b b e - lina z p o p rze d n ieg o ro k u 61. A n o n im o w y a u to r je d n e j z tych prac cz u ł się u raż o n y z p o w o d u uw ag zam ieszczonych na afiszach przez baw iącego tu pryncypała trupy. W złym guście — w e d łu g niego — było na przykład specjalne polecanie uw adze w id z ó w now ych cz ło n k ó w zespołu — p ana i panią G arb re ch t, którzy odtw arzali postaci B arona v o n A ltholz i B aronow ą,
„ein Paar alten, abgelebten, widerlichen und ganz invaliden Theater-Helden” w sztuce D ie Heyrath
62
durch Wechselbriefe . P odo b n y ch b ardzo su biektyw nych i nieco złośliw ych ocen
znaleźliby-63
śm y w tej recenzji w ięcej . N ie m o żn a o dm ów ić je d n a k racji naszem u krytykow i, gdy o b u rzał się z p o w o d u oznaczenia na afiszu ja k o p rem iery d rugiego p rzedstaw ienia sztuki zatytułow anej D ie neueAgnese L öw ena (26 sierpnia, prem iera 20 sierpnia) .
A fiszem interesow ali się nie tylko w idzow ie czy krytycy, ale także R ada M iasta. To ona w 1759 ro k u w ydała przepisy regulujące działalność oficyn w ydaw niczych nad M o tław ą . W m yśl arty k u łu V II m ięd zy in n y m i afisze m iały być d ru k o w a n e przez osoby, któ re posiadały ty tu ł Senatus et Athenaei lypographus. Były one rów nież zobow iązane d o zagw arantow ania staranności w y d an ia i m ożliw ości d ru k u w w ielu językach. O b e c n ie nie m o ż e m y je d n a k stw ierdzić, że w szystkie osiem nastow ieczne afisze gdańskie w yszły spod prasy d rukarza m iejskiego i gim nazjalnego. W edług opinii znaw czyni gdańskiego d rukarstw a, M arii Pelcza- row ej, nad m o tław sk ie afisze zespołu baletow ego Le D e u x z 1804 ro k u , p o d o b n ie ja k afisze zespołów n ie m ie ck ic h z w cześniejszego okresu, były d ru k o w a n e w oficynie Jan a E m a n u ela M ü lle ra ju n io r a 66. Je d n a k w łaściciele tego w arsztatu nie nosili w X V III w iek u ty tu łu Senatus
et Athenaei lypographus. Była to d ru g a oficyna działająca nad M o tław ą o b o k d ru k arn i R ady
i G im n a z ju m . Z kolei Z b ig n ie w N o w a k uważa, że m iędzy tym i zakładam i nie było w
yraź-60 Z ob . J. R. H an sel, op. c i t . , s. 1 77-229.
61 Ueber die Döbbelinische Schauspielergesellschaft. E in B rief an einen Freund in Königsberg, [D anzig] 1769. Egz. BG P A N , sygn. U p h . o. 4832; Gedanken über den B rie f des Herrn S. die Döbbelinische Schauspielergesellschaft betreffend, [D an zig] 1769. Egz. B G PA N , sygn. U p h . o. 4832.
62 G danken über den B rief.., op. cit., s. 5 1 -5 2 .
63 A utorow i ch o d z iło g łó w n ie o zdyskredytow anie w oczach gdańszczan zesp ołu D öbbelina, aby tym sam ym p od n ieść rangę krytykowanej w e w cześn iejszym piśm ie (Ueber die Döbbelinische..., op. cit. ) konkurencyjnej trupy Franciszka Schucha M ło d sz eg o .
64 Gedanken über den B rief.., op. cit., s. 5 5 -5 6 .
65 Es. Rahtsaufs neue übersehene und vermehrte Buchdrucker-Ordnung, D a n zig 1759. Egz. BG P A N , sygn. O d 5711 8° adl. 107; por. E. Kotarski, op. cit., s. 2 4 -2 6 .
66 Z ob . Z . C iesielsk i, A. Świderska, op. cit., s. 459
67 N a tem at drukarń i drukarzy w osiem n a sto w ieczn y m G dańsku por.: D rukarze daivnej Polski o d X V d o X V I I I
w ieku, t. 4: Pomorze, opr. A. K aw ecka-G ryczow a, K. Korotajowa, W rocław 1962; M . Pelczarowa, Z dziejów oficyn drukarskich w G dańsku (w. X V I - X V I I I ) , „R ocznik G dański” t. 14, 1955, s. 144-165; Z . N o w a k , Gdańsk
34 P io tr K ąkol
68
nego i respektow anego podziału ról , co pozw ala w nioskow ać, iż w osiem n asto w ieczn y m G d ań sk u działały zasady w o ln eg o rynku, a rozp o rząd zen ia R ady M iejskiej m ogły być n ie re - spektow ane. Sam fakt w yd an ia takiej ordynacji m oże o tym świadczyć.
R ada M iejska nie tylko zabierała głos w e w sp o m n ia n y m edykcie na te m a t podziału ról m ięd zy d ru k arn iam i. U stan aw iała ró w n ież cen zu rę. A rtykuł XXTV zobow iązyw ał d ru k arzy do p rzedstaw iania i zatw ierdzania przez sekretarza a rc h iw u m m iejskiego m iędzy in n y m i afiszów teatralnych. W arto nato m iast zapytać, na ile to rozp o rząd zen ie było skuteczne i w ja k im sto p n iu przestrzegane. N ie m o ż n a tu generalizow ać, ale n ie k tó re anonse teatralne były chyba grą z ce n zu rą, czego p rzykładem w ydaje się afisz gdańskiej p rem iery Zbójców
69 *
S chillera z 1786 roku . D w a lata w cześniej R ada M iasta u znała tę sztukę za n ie m o raln ą i zab ro n iła Jo a n n ie K arolinie S ch u ch jej w ystaw ienia. O ile ów czesny g d ańszczanin m ó g ł nie znać zakulisow ych p oczynań zespołu z R adą M iasta, nie d o trzeć d o w ydania sztuki czy do
70 * •
Taschenbuch fü r die Schaubühne lub d o berlińskiego czasopism a „Litteratur- und
Theater-Zei-* • 71
tung” z końca 1784 roku, w k tó ry m opisano całe zajście , o tyle m ógł się d o w iedzieć z ó w
czesnego afisza lub p rzynajm niej dom yśleć się, co było p o w o d em p ierw o tn e g o o d rzu c en ia sztuki S chillera przez R adę M iasta. N a to m ia st w 1786 ro k u na gdańskiej scenie nie p o słu ż o n o się oryginałem u tw o ru , ani — ja k zam ierzano dw a lata w cześniej — m a n n h e im sk ą
adaptac-72
ją , lecz p rze ró b k ą au to rstw a Karla M a rtin a P liim ickego, któ rą w afiszu tak sk o m e n to w an o :
Herr Plümicke hat dieses Stück fü r die Berliner Bühne bearbeitet: indem es ihm unnatürlich schien, daß ein Sohn 50 äußerst grausam an seinem Vater handeln könne. E r
machte also den Franz Moor zu m Bastard.
Z a zn a c zo n o przy tym , iż ocenę p rezentow anej adaptacji pozostaw ia się „życzliwej p u b
liczności”. Z e sp ó ł tym afiszow ym k o m e n tarze m nie tylko daw ał do zro z u m ie n ia gdańszcza n o m , czym oryginał ró ż n ił się od przeró b k i, ale uw alniał się niejako od o dpow iedzialności za treść p rezen to w an ej sztuki.
ja ko ośrodek drukarski i w ydawniczy do końca X V I I I w ieku, „R ocznik G dański” t. 50, 1990, z. 1, s. 12 9 -1 5 1 .
68 Z ob . Z . N o w a k , Zm ierzch świetności gdańskiej kultury w latach 1 7 9 3 -1 8 1 4 , w: Historia G dańska, t. 3, cz. 2:
1 7 9 3 -1 8 1 5 , red. E. Cieślak, G dańsk 1993, s. 214.
69 D otych czas przyjęło się podawać rok 1785 jako czas gdańskiej prem iery Zbójców — zgod n ie zresztą z rękopiśm ienną adnotacją na afiszu. W odn alezion ym źródle (w spom niana w cześn iej kronika Rubacha, egz. B G P A N , sygn. 149, k. 61 v. ) podano natom iast datę późniejszą: 23 listopada 1786. W oryginale cały ten fragm ent brzmi: „1786. Novem bfer] 23. [Donnerstag] und Freytag als den 24sten wurde das Schillerische Stück D ie Räuber nach Pliimickens Veränderungen, welches schon vor 2 Ja h r hier gegeben werden sollen, aber wegen verschiedenes
Hinderungen so lang unterbleiben mußte, zuerst hier aufgeführet”.
70 Taschenbuch f ü r die Schaubühne, a u f das J a h r 1785, G otha [1784], s. 225. Egz. B G P A N , sygn. Kab 1032 8°. 71 E ins und das andere über die Schuchische Gesellschaft bey ihrem Aufenthalt in D anzig 1784, „Litteratur- und
Theater-Zeitung” 1784, nr 45, s. 9 0 -9 1 . Egz. B L J ^ sygn. 019151.
72 O m annheim skiej przeróbce, a nie o adaptacji dokonanej przez P liim ick ego, pisano w „Litteratur- und
