W artykule przedstawiono analiz priorytetu 1 PROW 2014–2020, który skiero-wany został na wspieranie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie oraz na obszarach wiejskich. Analizie poddano trzy działania, w tym 1. transfer wiedzy, a dzia-łalno informacyjna, 2. usługi doradcze i usługi z zakresu zarzdzania gospodarstwem oraz 3. współpraca w ramach grup EPI. Dodatkowo omówiono sie na rzecz innowacji w rolnictwie (SIR), która stanowi łcznik midzy parterami procesu innowacyjnego.
Na działania zwizane z realizacj priorytetu 1 przewidziano łcznie 191,0 mln euro, w tym 121,5 mln euro rodków EFRROW (63,6%), co stanowi 1,5% indykatyw-nego budetu. Zaproponowano zbliony podział rodków midzy działaniami (po ponad 30%).
Słowa kluczowe: priorytet 1, instrument finansowy, innowacja, PROW 2014–2020 Wprowadzenie
Rolnictwo i gospodarka ĪywnoĞciowa reprezentują sektor gospodarczy o najniĪszym udziale rozwiązaĔ innowacyjnych, wĞród innych sektorów gospodarczych. Wynika to z charakterystyki rol-nictwa, związanej z wystĊpowaniem duĪej liczby podmiotów gospodarczej (1,4 mln), cech charakterystycznych rolników (poziom wykształcenia, wiek, płeü, itp.), kompetencji zawodowych, sposobu podejmowania decyzji, motywów gospodarowania, skali powiązania z rynkiem i innych czynników. Innowacje stoją w opozycji do tradycji. Innowacje wymagają odwagi, wychodzenia poza schematy, zrywania z konwencjami czy tradycjami. Rolnicy natomiast w przewaĪającej wiĊk-szoĞci powielają istniejący rytm w gospodarstwie, zastane sposoby gospodarowania, unikanie ryzyka i z obawą przyjmują proponowane nowoĞci.
Wzrost produkcji musi iĞü równieĪ w parze z wiĊkszą efektywnoĞcią ekonomiczną producen-tów rolnych, którzy w ciągu ostatniej dekady odnotowali zmniejszenie udziału w wartoĞci dodanej w łaĔcuchu dostaw ĪywnoĞci. Przez ostatnie dziesiĊciolecia w rolnictwie notowano znaczny wzrost wydajnoĞci; w ostatnich latach w krajach rozwiniĊtych trend ten jednak zwolnił. Ponadto wzrost osiągano po czĊĞci poprzez wywieranie powaĪnej presji na zasoby naturalne i Ğrodowisko. Bez sze-rokiego wdraĪania innowacyjnych rozwiązaĔ unijne rolnictwo stanie wobec trudnoĞci związanych ze zwiĊkszaniem produkcji przy jednoczesnym zapobieganiu dalszej degradacji zdolnoĞci produk-cyjnych i zasobów naturalnych, w szczególnoĞci gleby, wody i usług ekosystemowych [2, s. 3].
W Polsce skala rozdrobienia rolnictwa wyraĪa siĊ w tym, Īe 73,4% rolników o wielkoĞci go-spodarstwa do 10 ha, dysponuje zaledwie 25,8% całkowitej powierzchni uĪytków rolnych. Tymczasem oczekiwania wobec rolnictwa ulegają zmianie, bowiem oczekuje siĊ produktów o naj-wyĪszej jakoĞci, w miarĊ produkowanych metodami ekologicznymi, o jednolitych cechach i walorach przetwórczych. Rolnicy coraz czĊĞciej muszą braü pod uwagĊ oczekiwania konsumen-tów, którzy kierują swoją uwagĊ na nowe produkty o wysokim stopniu przetworzenia. JednakĪe rolnicy w Polsce nie zajmują siĊ w wiĊkszoĞci przetwórstwem, jak w krajach lepiej rozwiniĊtych
gospodarczo, w których rolnicy są znacznie lepiej zorganizowani w łaĔcuchu produkcji, przetwa-rzania i dystrybucji ĪywnoĞci.
Rolnicy nie są w stanie sami przejĞü na tory gospodarki innowacyjnej, bowiem w ich przeko-naniu podejmowanie nowych rozwiązaĔ wiąĪe siĊ nie tylko z ryzykiem, ale takĪe z kosztami. W związku z tym oczekują wsparcia poczynaĔ innowacyjnych, pomocy od słuĪb doradczych i jed-nostek naukowo-badawczych, które wskaĪą jakie nowoĞci bĊdą odpowiednie dla danego gospodarstwa i sposobu produkcji. Tymczasem cechą procesów innowacyjnych jest, Īe zachodzą w wolnym tempie i pozostają niedostĊpne dla słabszych ekonomicznie gospodarstw rolnych.
WĞród czynników warunkujących proces wdraĪania innowacji w gospodarstwach rolniczych wskazuje siĊ na czynniki społeczno-ekonomiczne czy uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne. Istnieją jednak bariery, które hamują rozwój innowacyjnoĞci w tym sektorze. Jednym z głównych ograniczeĔ jest obawa przed nowoĞcią, który jest głĊboko zakorzeniony w naturze ludzkiej, zwłasz-cza rolnika. Czynnikami ogranizwłasz-czającymi innowacyjnoĞü w rolnictwie europejskim są wysoka Ğrednia wieku grupy zawodowej rolników, niĪszy poziom wykształcenia w porównaniu z mieszkaĔ-cami miast oraz brak Ğrodków finansowych. Dlatego, oprócz kredytów preferencyjnych, waĪną rolĊ w pobudzaniu innowacyjnoĞci na obszarach wiejskich moĪe odegraü wsparcie udzielane w ramach funduszy UE, a zwłaszcza w ramach instrumentów WPR [4, s. 89].
Obecnie moĪna mówiü o rozdĨwiĊku miĊdzy wynikami badaĔ a zastosowaniem innowacyjnych rozwiązaĔ w praktyce gospodarki rolnej. WdraĪanie nowych rozwiązaĔ jest zbyt powolne, a spo-łecznoĞü naukowa nie jest w wystarczającym zakresie informowana o faktycznych potrzebach rolników. W konsekwencji waĪne innowacje nie są wdraĪane w koniecznym wymiarze, a istotne dziedziny badaĔ naukowych nie zawsze przyciągają uwagĊ, na jaką zasługują [2, s. 4].
1. Problematyka, cel i zakres bada
Wprowadzanie innowacji do gospodarstw rolnych jest niezwykle istotną kwestią ze wzglĊdu na dostosowanie polskiego rolnictwa do wymogów Unii Europejskiej, a takĪe moĪliwoĞü osiągniĊcia wyĪszych dochodów z gospodarstwa. InnowacyjnoĞü jest zdolnoĞcią zarządzających i zarządzanych do tworzenia i wdraĪania nowych technik i technologii wytwarzania, kreowania struktur organiza-cyjnych, tworzenia związków czynników produkcji dających optymalne korzyĞci, stosowania racjonalnych metod i technik zarządzania oraz rozwiązywania problemów. W gospodarstwach rol-niczych moĪna ją zmierzyü takimi miernikami jak: liczbą przyjĊtych innowacji, ich rodzajem, poziomem nakładów na innowacje w kosztach ogólnych gospodarstwa lub teĪ wzglĊdną korzyĞcią jaką siĊ osiąga przez jej wprowadzenie. WĞród czynników warunkujących proces wdraĪania inno-wacji w gospodarstwach rolniczych wskazuje siĊ na czynniki społeczno-ekonomiczne, czy uwarunkowania produkcyjno-ekonomiczne. Stosunek rolnika do innowacji wynika takĪe z posiada-nej przez niego wiedzy. DziałalnoĞü innowacyjna w rolnictwie napotyka na wiele barier, miĊdzy innymi rozdrobnioną strukturĊ agrarną, niski poziom wiedzy rolników, niewystarczająca iloĞü Ğrod-ków produkcji oraz brak jasnej sytuacji, co do przyszłoĞci gospodarstwa [12, s. 25–27].
W obecnej perspektywie finansowej innowacje są wspierane z dwóch Ĩródeł, w tym z programu „Horyzont 2020” (badania i rozwój) oraz Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (innowacje). W dokumencie „Horyzont 2020” stwierdzono, Īe na obecnym etapie wzrostu gospodarczego inno-wacyjnoĞü przestaje byü wyborem, a staje siĊ koniecznoĞcią. W UE innoinno-wacyjnoĞü traktuje siĊ priorytetowo, widząc w niej fundament inteligentnego rozwoju. Inteligentny rozwój oznacza z kolei zwiĊkszenie roli wiedzy i innowacji jako sił napĊdowych rozwoju. Wymaga to podniesienia jakoĞci
edukacji, poprawy wyników działalnoĞci badawczej, wspierania transferu innowacji i wiedzy. DąĪy do pełnego wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych, a takĪe dba o to, by inno-wacyjne pomysły przeradzały siĊ w nowe produkty i usługi, które przyczyniałyby siĊ do zwiĊkszenia wzrostu, tworzenia nowych miejsc pracy i rozwiązywania problemów społecznych [9, s. 3].
Celem badaĔ była analiza priorytetu 1 PROW 2014–2020, który skierowany został na wspiera-nie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie oraz na obszarach wiejskich. Podstawowym celem badaĔ było scharakteryzowania trzech działaĔ (poddziałaĔ) wchodzących w skład priorytetu 1, pod wzglĊdem wymogów, oczekiwaĔ, zakresu oddziaływania, kosztów i planowanych wskaĨników pro-duktu. Oprócz trzech działaĔ za niezbĊdne uznano omówienie zasad funkcjonowania krajowej sieci na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR), która odpowiedzialna jest za efek-tywny przepływ informacji miĊdzy partnerami uczestniczącymi w procesie dyfuzji rolniczych. Opracowanie przedstawiono na tle prawodawstwa europejskiego i krajowego, a zwłaszcza Pro-gramu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Badania wykonano w latach 2016–2017.
2. Transfer wiedzy i innowacje w wietle ustawodawstwa europejskiego
Ramowy program UE w zakresie badaĔ naukowych i innowacji „Horyzont 2020” zmierza do przenoszenia nowych rozwiązaĔ z laboratoriów naukowych na rynek. Główną ideą programu jest połączenie sił sektora prywatnego i publicznego w celu realizacji nowoczesnych, innowacyjnych projektów, jakich poszczególne osoby, przedsiĊbiorstwa lub paĔstwa nie byłyby w stanie wykonaü samodzielnie. Jego celem jest głównie wprowadzanie w Īycie innowacji, które sprzyjają m.in. two-rzeniu nowych miejsc pracy, podniesieniu konkurencyjnoĞci, a takĪe podejmowaniu wyzwaĔ społecznych.
Unia Europejska przywiązuje ogromną wagĊ do postĊpu i ciągłego tworzenia nowej wiedzy. W Ğwiatowym wyĞcigu naukowo-technicznym UE zaczyna jednak odstawaü od czołówki. Dlatego coraz mocniej artykułowana jest koniecznoĞü priorytetowego traktowania sektora badaĔ i rozwoju (B+R). W tym Ğwietle dostrzega siĊ takĪe potrzebĊ usprawnienia sposobów upowszechniania no-wych technologii w ramach systemów wiedzy i informacji rolniczej. Z kolei stanowisko OECD na temat roli badaĔ i edukacji charakteryzuje siĊ zintegrowanym podejĞciem do sektora B+R. Szcze-gólną wagĊ OECD przywiązuje do partnerskiej współpracy trzech podstawowych segmentów systemu wiedzy i informacji rolniczej, tj. badaĔ, edukacji i doradztwa, oraz zaleca, Īe powinny one byü bardziej zorientowane na wspomaganie władz w formułowaniu i rozwiązywaniu problemów, niĪ, jak to było wczeĞniej, na podawanie gotowych, standardowych rozwiązaĔ, skupiających siĊ na kwestiach produkcji i jej efektywnoĞci. To nowe ujĊcie ma wymiar bardziej społeczny, a jego pro-dukty powstają w procesie wzajemnego oddziaływania uczestników systemu, w tym klientów. Podstawą sukcesu jest tu stosowanie tzw. metod uczestniczących (participatory methods), aktywi-zujących społecznoĞci lokalne oraz sprawiających, Īe kaĪdy „produkt” systemu jest wspólnym dziełem wszystkich zaangaĪowanych w jego powstanie [11, s. 56].
Innowacje odgrywają coraz wiĊkszą rolĊ w gospodarce. Przynoszą korzyĞci wszystkim uczest-nikom procesu produkcyjnego i rynku rolnego. DziĊki innowacjom projektowanie, opracowywanie, produkcja i wykorzystanie nowych produktów, procesów przemysłowych i usług jest szybsze i wy-dajniejsze. Mają one kluczowe znaczenie dla tworzenia nowych miejsc pracy, rozwoju społeczeĔstwa ekologicznego i poprawy jakoĞci Īycia, a takĪe dla utrzymania konkurencyjnoĞci Unii Europejskiej na rynku Ğwiatowym. Polityka innowacji stanowi łącznik pomiĊdzy polityką dotyczącą badaĔ i rozwoju technologicznego a polityką przemysłową oraz umoĪliwia stworzenie
warunków sprzyjających wprowadzaniu pomysłów na rynek. Dla rolnictwa i obszarów wiejskich przewidziano głównie finansowanie działania związanego z bezpieczeĔstwem ĪywnoĞciowym i zrównowaĪonym uĪytkowaniem zasobów biologicznych [9, s. 12].
Według obowiązujących miĊdzynarodowych standardów badaĔ OECD pojĊcie innowacja okre-Ğlono jako wdroĪenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem. RównieĪ innowacje oznaczają wprowadzenie nowych towarów oraz nowych metod produkcji, otwarcie nowego rynku, zdobycie nowego Ĩródła surowców. Według PROW innowacje oznaczają zastosowanie lub wprowadzenie nowych lub ulepszonych produktów, procesów, (technologii), metod organizacji lub marketingu poprzez praktyczne wykorzystanie. W odniesieniu do gospodarstw rolnych wyodrĊbniü moĪna innowacjĊ: 1. produktową – polegającą na wprowadzeniu nowego produktu czy usługi lub znaczącego ich ulepszenia w odniesieniu do cech lub przeznaczenia, 2. procesową – dotycząca wprowadzenia nowych metod produkcji czy dostaw lub ich znaczącego ulepszenia, 3. organizacyjną – dotyczącą wprowadzenia nowych sposobów or-ganizacji działalnoĞci gospodarstwa, oror-ganizacji miejsca pracy czy kształtowania relacji z otoczeniem.
Jedną z istotnych barier jest niewielka skłonnoĞü polskich rolników do działaĔ zbiorowych, ko-operacji i tworzenia instytucji współpracy (spółdzielni, grup producentów, zespołów, związków itp.). OĞrodki naukowe rekomendują wszelkiego rodzaje działania wspierające poprawĊ sprawnoĞci funkcjonowania łaĔcucha marketingowego (np. jego skrócenia), gdyĪ mogą przyczyniü siĊ one do poprawy efektywnoĞci rynku rolno-spoĪywczego. Wsparcie konsolidacji produkcji rolniczej z prze-twórstwem spoĪywczym (integracja pionowa) na niektórych rynkach rolnych, lub w ich segmentach, moĪe przyczyniü siĊ do poprawy funkcjonowania łaĔcucha marketingowego. Ponadto waĪnym priorytetem wsparcia powinna byü produkcja, przetwórstwo i promocja ĪywnoĞci w syste-mach jakoĞci. Badania wskazują, Īe dotychczas konkurencyjnoĞü polskiego sektora ĪywnoĞciowego bazowała na przewagach kosztowo-cenowych. W ciągle zmieniających siĊ uwarunkowaniach ryn-kowych coraz wiĊkszą rolĊ bĊdą odgrywały aspekty jakoĞciowe.
Rozwój współczesnego rolnictwa jest w zasadniczej mierze uzaleĪniony od wdraĪania nowych technologii i szerokiego wykorzystania postĊpu i innowacji. Badania wskazują na potrzebĊ stwo-rzenia mechanizmów ułatwiających transfer wiedzy z jednostek badawczo-rozwojowych do doradztwa rolniczego oraz bezpoĞrednio do producentów rolnych oraz mieszkaĔców obszarów wiej-skich. Bardzo istotne jest równieĪ utrzymanie i doskonalenie róĪnych form stymulowania współpracy, zarówno społecznej, jak i gospodarczej.
W Ğwietle rozporządzenia PE i Rady Europejskiej z 2013 r. wsparcie w ramach działania trans-fer wiedzy działalnoĞci informacyjnej, zmierza do podniesienia na wyĪszy poziom szkolenia zawodowego, a w ramach niego do kształtowania umiejĊtnoĞci praktycznych, wykorzystując do tego demonstracje, warsztaty i coaching. Celem usług doradczych jest udzielanie pomocy rolnikom, zwłaszcza młodym rolnikom w celu poprawienia wyników gospodarczych i wyników w zakresie oddziaływania na Ğrodowisko ich gospodarstw rolnych. Operacje słuĪące upowszechnianiu innowa-cyjnych rozwiązaĔ i dobrych praktyk, mają umoĪliwiü ostatecznym odbiorcom praktyczne zapoznania siĊ z rozwiązaniami, które zostały juĪ przetestowane i są moĪliwe do stosowania w sek-torach produkcji rolnej lub w przetwórstwie rolno-spoĪywczym.
W kolejnych reformach wspólnej polityki rolnej Unia Europejska uznała znaczenie innowacji, lecz stwierdziła, Īe najpierw naleĪy wzmocniü system wiedzy i doradztwa rolniczego. PrzyjĊto, Īe rolnictwo oparte na wiedzy i innowacyjnoĞci, zwiĊkszy liczbĊ czynników wpływających na postĊp
oraz wzmocni powiązania miĊdzy rolnictwem a badaniami i innowacjami. Pozwoli to na doskona-lenie technologii informacyjno-komunikacyjnych, przejĞcie na tory gospodarki niskoemisyjnej, przystosowanie do zmiany klimatu i usprawnienia funkcjonowania instytucji.
W ramach PROW 2014–2020 przynajmniej od trzech działaĔ oczekuje siĊ wystąpienia zjawiska synergii, a mianowicie od działaĔ związanych z transferem wiedzy i działalnoĞci informacyjnej, usługami doradczymi oraz współpracą. Pierwsze działanie związane z transferem wiedzy i działal-noĞci informacyjnej ma umoĪliwiü zwiĊkszenie bazy wiedzy i innowacyjdziałal-noĞci na obszarach wiejskich oraz wzmocnienie powiązaĔ miĊdzy rolnikami a badaniami i uzyskanymi wynikami. Szkolenia z kolei bĊdą miały na celu podniesienie wĞród odbiorców ĞwiadomoĞci i wiedzy na temat sposobów prowadzenia gospodarstwa, aby zarządzanie nie kolidowało z potrzebami Ğrodowiska oraz zmianami klimatu. Drugie działanie poĞwiĊcone jest usługom doradczym i ma na celu dosko-nalenie systemu doradczego i kształtowania go w ten sposób, aby oferta była dostosowana wrĊcz do indywidualnych potrzeb rolników. Szczególnie waĪne jest zdobycie wiedzy na temat zarządzania, a zwłaszcza zarządzania kryzysem, które to zjawisko nie jest obce rolnictwu. W ramach współpracy oczekuje siĊ konkretnych rozwiązaĔ, które nurtują Ğrodowisko wiejskie [10, s. 55–56].
3. Transfer wiedzy a działalno informacyjna
Działania związane z szeroko pojĊtym upowszechnianiem wiedzy i umiejĊtnoĞci rolniczych były wspierane od początku naszego członkostwa w UE. W pierwszym okresie programowania (2004–2006) w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego przyjĊto dwa działania, w tym szko-lenie oraz wspieranie doradztwa rolniczego, które łącznie finansowano na poziomie 73,7 mln euro. Szkolenia miały na celu podwyĪszenie poziomu wiedzy i umiejĊtnoĞci zawodowych rolników, co miało przełoĪyü siĊ na bardziej efektywne zarządzanie gospodarstwem rolnym. Ponadto działania z tym związane miały skłoniü producentów do podjĊcia decyzji mających na celu restrukturyzacjĊ i modernizacjĊ gospodarstw, rynkowe ukierunkowanie produkcji i stosowanie dobrych praktyk rol-niczych. W efekcie pomoc zmierzała do zwiĊkszenia konkurencyjnoĞci i dochodowoĞci działalnoĞci rolniczej, ochrony Ğrodowiska, poprawy jakoĞci i higieny produkcji.
Wspieranie doradztwa rolniczego skierowane zostało do oĞrodków doradztwa rolniczego. Poczynania te były szczególnie waĪne w pierwszym okresie naszego członkostwa w UE, poniewaĪ wiedzĊ o WPR zdobywali zarówno doradcy, jak i rolnicy. Doradcy pomagali rolnikom przygotowaü (wypełniü) dokumenty niezbĊdne do uzyskanie wsparcia, udzielali pomocy przy opracowaniu biz-nesplanów czy skłaniali rolników do grupowej organizacji produkcji.
W kolejnej perspektywie finansowej (2007–2013) problematyka związana z doradztwem i wie-dzą znalazła odzwierciedlenie, poprzez przyjĊcie w I osi priorytetowej PROW dwóch działaĔ: 1. szkolenie zawodowe osób zatrudnionych w rolnictwie oraz 2. korzystanie z usług doradczych. Działanie związane ze szkoleniem miało na celu doskonalenie zawodowe rolników, prowadzące do restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa, zwiĊkszenia konkurencyjnoĞci i dochodowoĞci działalno-Ğci rolniczej, oraz do spełnienia odpowiednich norm krajowych i UE. W ramach działania prowadzone były szkolenia w szczególnoĞci dotyczące: minimalnych wymagaĔ wzajemnej zgodno-Ğci (cross-compliance), upowszechniania nowoczesnych technologii w rolnictwie, upowszechniania zasad proekologicznych metod produkcji rolniczej, spraw związanych z ekonomiką i organizacją produkcji i wiele innych zagadnieĔ. Przewidziano wsparcie finansowe na poziomie 40 mln euro.
Problematyka innowacyjnoĞci została szczególnie wyraĨnie wyeksponowana w obecnej per-spektywie finansowej (2014–2020). Realizacja tego działania ma umoĪliwiü zwiĊkszenie bazy
wiedzy i innowacyjnoĞci na obszarach wiejskich oraz wzmocniü powiązania miĊdzy badaniami a rolnictwem, zachĊciü rolników do uczenia siĊ przez całe Īycie. Odchodzenie od tradycyjnych me-tod produkcji na ĞcieĪkĊ korzystania z nowych rozwiązaĔ innowacyjnych, powinno byü permanentnym wyzwaniem wszystkich uczestników rynków rolnych. Z takim przesłaniem opraco-wano Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, w którym przy omawianiu kaĪdego działania i poddziałania brano pod uwagĊ, w jakim zakresie jest uwzglĊdniona problematyka nowoĞci rolniczych.
Zgodnie z regulacjami prawnymi procesowi konstruowania PROW powinna towarzyszyü ocena ex-ante. Według oceny ex-ante przy konstruowania procesów rozwoju obszarów wiejskich, włącza-jąc w to rolnictwo i przetwórstwo rolno-spoĪywcze, wymagany jest stały przepływ innowacji. NowoĞci powinny zatem wpływaü na poprawĊ wyników ekonomicznych gospodarstwa, oznaczając wzrost dochodów ludnoĞci zatrudnionej w sektorze ĪywnoĞciowym. Stwierdzono, Īe w Polsce w zasadzie nie istnieją systemowe rozwiązania pozwalające na sprawny transfer nowych rozwiązaĔ ze sfery nauki do praktyki. Na przeciw tej potrzebie wychodzi cel przekrojowy polityki rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014–2020, ukierunkowany na poprawĊ innowacyjnoĞci. Cel ten bĊdzie realizowany głównie przez trzy działania zorientowane na poprawĊ innowacyjnoĞci, związane z transferem wiedzy, doradztwem i grupami innowacyjnymi [6, s. 33].
Działania związane z transferem wiedzy bĊdą polegały głównie na organizacji szkolenia rolni-ków, zmierzającego do rozwoju umiejĊtnoĞci zawodowych producentów, z uwzglĊdnieniem lokalnych potrzeb. Zakres przedsiĊwziĊü realizowanych w ramach priorytetów wyznaczonych dla unijnej polityki rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014–2020, bĊdzie obejmowaü tematy hory-zontalne oraz tematy dedykowane poszczególnym grupom odbiorców, przy czym moĪliwe jest wprowadzenie preferencji w dostĊpie przez beneficjentów do okreĞlonych działaĔ. Przy okreĞlaniu tematów i zakresu poszczególnych operacji w szczególny sposób traktowane bĊdą zagadnienia związane z celami przekrojowymi programu, dotyczącymi m.in.: podniesienia wiedzy i Ğwiadomo-Ğci na temat prowadzenia gospodarstw w sposób zgody z potrzebami Ğrodowiska oraz łagodzenia i przystosowywania siĊ do zmian klimatu. NowoĞcią bĊdzie wykorzystywania energii ze Ĩródeł od-nawialnych (OZE), z uwzglĊdnieniem biogazowni, energii słonecznej i wiatrowej. Identyfikacji potrzeb szkoleniowych bĊdzie słuĪył system oddolnego pozyskiwania informacji, co pozwoli na lepsze dostosowanie tematyki realizowanych operacji do wymagaĔ uczestników szkoleĔ i zapewni optymalne ukierunkowanie na specyficzne potrzeby odbiorców [7, s. 164].
4. Usługi doradcze i usługi z zakresu zarzdzania gospodarstwem
Według ewaluacji ex-post instytucje doradztwa rolniczego, zarówno publiczne, jak i prywatne oraz uczelnie i instytuty, mają w nowym okresie programowania do wypełnienia szczególną rolĊ wynikającą z bezprecedensowych wyzwaĔ stojących przed rolnictwem i gospodarka leĞną. Rosnąca presja konkurencyjna na Ğwiatowych rynkach rolnych, potrzeba sprostania problemowi wyĪywienia, jednoczeĞnie postĊpujące zmiany klimatyczne wymagają z jednej strony sprawnego przekazywania najnowszych osiągniĊü nauki do praktyki rolniczej, z drugiej zaĞ ustawicznego doskonalenia zawo-dowego kadr doradczych. Problemom tym wychodzi naprzeciw zestaw zaproponowanych poddziałaĔ, ukierunkowanych na wsparcie rolników i właĞcicieli lasów w szerokim zakresie odpo-wiadający wyzwaniom stojącym przed rolnictwem i gospodarką leĞną [5, s. 115–144].
Usługi doradcze mają umoĪliwiü wzmocnienie mechanizmów transferu wiedzy i innowacji po-przez doradztwo, którego oferta bĊdzie dostosowana do indywidualnych potrzeb rolników.
Realizując cele priorytetu pierwszego – promowanie uczenia siĊ przez całe Īycie – wsparcie kiero-wane bĊdzie takĪe na doskonalenie zawodowe doradców w zakresie obszarów, w ramach których Ğwiadczone bĊdą usługi doradcze. Beneficjent (doradcy ODR, izby rolniczej lub prywatny podmiot) Ğwiadczy usługi doradcze dla rolników, przy czym moĪliwy jest preferencyjny dostĊp do usług do-radczych dla producentów, bĊdących uczestnikami pozostałych działaĔ PROW. Przez usługĊ doradczą (poradĊ) dla rolnika rozumie siĊ opracowanie i zrealizowanie 2- albo 3-letniego komplek-sowego programu doradczego dla rolnika lub grupy rolników, wykonanego przez doradcĊ lub grupĊ doradców, zatrudnionych albo wykonujących umowy cywilno-prawne na rzecz podmiotu dorad-czego. Przygotowane przez beneficjenta programy doradcze dla gospodarstw rolnych powinny uwzglĊdniaü ich specyfikĊ, w szczególnoĞci poprzez wskazanie potrzeb i problemów oraz okreĞle-nie sposobu wykorzystania potencjału gospodarstwa, w celu poprawy jego wyników gospodarczych lub jego restrukturyzacji i modernizacji. Poprzez upowszechnianie nowych i nowatorskich rozwią-zaĔ, działanie bĊdzie promowaü innowacyjnoĞü w sektorze rolnym [7, s. 95].
5. Współpraca w ramach EPI
Europejskie Partnerstwo Innowacji (EPI) jest zupełnie nowym działaniem zawartym w progra-mie rozwoju obszarów wiejskich 2014–2020. Przy wprowadzaniu tego działania wychodzono z załoĪenia, Īe sektor rolny znacznie odstaje od innych sektorów gospodarki w obszarze innowacyj-noĞci. Rolnictwo charakteryzuje siĊ niĪszymi wskaĨnikami dotyczącymi produktywnoĞci pracy, kapitału i ziemi, tworzenia wartoĞci dodanej, niskiego udziału nakładów na Ğrodki trwałe, wyso-kiego Ğredniego wieku producentów i niekorzystnego poziomu wykształcenia rolników. Niewystarczające okazały siĊ takĪe powiązania miĊdzy sektorem nauki a rolnictwem, doradztwem i jednostkami odpowiedzialnymi za wdraĪanie innowacji. Z kolei słabo zorganizowany sektor rolny nie artykułował swoich potrzeb, a wyniki badaĔ naukowych nie znajdowały zastosowania w praktyce.
Przed Europejskim Partnerstwem Innowacyjnym postawiono ambitne zadanie uczynienia z rol-nictwa struktury opartej na wiedzy i innowacyjnoĞci. Po pierwsze EPI ma na celu wspieranie sektora rolnego pod wzglĊdem właĞciwego wykorzystania zasobów, tworzenia rentownych gospodarstw, a przy tym produktywnych i konkurencyjnych, zmierzających w kierunku rolno-ekologicznych sys-temów produkcji. Gospodarstwa powinny tworzyü wartoĞü dodaną, poprzez lepsze łączenie badaĔ i praktyki rolnej oraz zachĊcanie rolników do powszechnego stosowania dostĊpnych rozwiązaĔ in-nowacyjnych. Po drugie EPI udziela pomocy w zapewnianiu stabilnych i zrównowaĪonych dostaw ĪywnoĞci, Ğrodków produkcji, zarówno istniejących, jak i nowych rodzajów. Po trzecie dąĪy do udoskonalanie procesów produkcyjnych, z jednoczesnym zachowaniem stanu Ğrodowiska przyrod-niczego, dostosowania siĊ do zmiany klimatu i łagodzenia jego negatywnych skutków. W tym celu naleĪy dąĪyü do tworzenia pomostów miĊdzy wiedzą badawczą i technologią a rolnikami oraz spo-łecznoĞciami wiejskimi, a takĪe miedzy organizacjami pozarządowymi i usługami doradczymi [10, s. 72].
Instrumentem wsparcia dla rozwiązaĔ innowacyjnych w rolnictwie są grupy operacyjne EPI. Grupy operacyjne EPI tworzą zainteresowane podmioty, takie jak rolnicy, grupy rolników, jednostki badawcze czy uczelnie. Grupy operacyjne EPI ustalają procedury wewnĊtrzne, które powinny za-pewniü przejrzystoĞü ich funkcjonowania i podejmowania procesu decyzyjnego. Grupy pracują w oparciu o plan, który zawiera nastĊpujące elementy, 1. opis projektu innowacyjnego, który ma byü opracowany, przetestowany, dostosowany lub zrealizowany, 2. opis spodziewanych rezultatów
i spodziewanego wkładu w osiąganie celu EPI w zakresie zwiĊkszenia wydajnoĞci i zrównowaĪo-nego gospodarowania zasobami. [10, s. 56].
6. Krajowa sie na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR)
Raport Komisji Europejskiej z 2015 r. porównujący poziom innowacyjnoĞci krajów członkow-skich UE wskazał na niską innowacyjnoĞü polskiej gospodarki. Polska zajmuje jedno z ostatnich miejsc na skali innowacyjnoĞci. Liderami innowacyjnoĞci są Dania, Finlandia, Niemcy i Szwecja, które posiadają najwyĪszy wskaĨnik innowacyjnoĞci wĞród pozostałych krajów członkowskich. NiĪszy niĪ w Polsce wskaĨnik innowacyjnoĞci odnotowano jedynie w odniesieniu do Rumunii, Buł-garii, Łotwy i Litwy. NajwaĪniejszymi problemami polskiej gospodarki, które są przyczyną niskiej innowacyjnoĞci są mało otwarty na współpracĊ miĊdzynarodową i nieefektywny system badawczy, słabo powiązany z sektorem gospodarki. W obszarze innowacyjnoĞci rolnictwa najwiĊkszym pro-blemem jest słabo rozwiniĊty mechanizm transferu wiedzy i współpracy pomiĊdzy jednostkami naukowo-badawczymi a doradztwem i rolnictwem. Ponadto sektor rolny w zbyt niskim stopniu ko-munikuje swoje potrzeby, a wyniki badaĔ naukowych czĊsto nie znajdują zastosowania w praktyce [PROW 2014–2020]. Jednym z priorytetów polityki rolnej stało siĊ wiĊc wzmacnianie powiązaĔ miĊdzy rolnictwem, produkcją ĪywnoĞci i leĞnictwem a badaniami i innowacją [1, s. 100].
W regulacjach prawnych UE zobowiązano kraje członkowskie do utworzenia sieci europej-skiego partnerstwa innowacyjnego, który powinien ułatwiü efektywny przepływ informacji na poziomie lokalnym i regionalnym. Sieü ma pełniü funkcjĊ działu pomocy technicznej i zachĊcaü do tworzenia grup operacyjnych, wspieraü ich działania poprzez nawiązywanie partnerstwa, tworzenie grup dyskusyjnych, organizowanie seminariów i warsztatów (SIR). Ponadto sieü ma tworzyü bazy danych, zawierających istotne wyniki badaĔ naukowych i przykłady dobrych praktyk. Poprzez gro-madzenie i przekazywanie informacji na temat praktycznych potrzeb ma pomóc równieĪ w kierowaniu planem badaĔ EPI-AGRI. Tak wiĊc jednym z głównych celów sieci jest zachĊcanie do tworzenia grup operacyjnych, a takĪe pomóc w finansowaniu partnerstwa innowacyjnego.
Punkty Ğwiadczenia usług europejskiego partnerstwa innowacyjnego bĊdą odpowiedzialne za działalnoĞü sieci europejskiego partnerstwa innowacyjnego. Sieü w ramach polityki rozwoju obsza-rów wiejskich na lata 2014–2020, ma charakter specjalistyczny i funkcjonuje w ramach sieci mającej charakter ogólny, tzn. Europejskiej Sieci na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (SIR). Sieü partnerstwa innowacyjnego finansowana bĊdzie z działu pomoc techniczna PROW 2014–2020 [10, s. 16–17].
W ramach kraju odpowiedzialnym za funkcjonowanie sieci uczyniono Centrum Doradztwa Rolniczego, które miĊdzy innymi za poĞrednictwem tzw. brokerów innowacji – czyli odpowiednio przygotowanych doradców rolniczych w CDR i wojewódzkich oĞrodkach doradztwa rolniczego, bĊdzie wspieraü tworzenie i funkcjonowanie grup operacyjnych, tworzonych do rozwiązywania konkretnych problemów. Z kolei Ğrodki wsparcia znalazły siĊ w pomocy technicznej PROW. Po-czynania mają na celu wspieranie sektora rolnego pod wzglĊdem właĞciwego wykorzystania zasobów, tworzenia rentownych gospodarstw, a przy tym produktywnych i konkurencyjnych, zmie-rzających w kierunku rolno-ekologicznych systemów produkcji. Gospodarstwa powinny tworzyü wartoĞü dodaną poprzez lepsze łączenie badaĔ i praktyki rolnej, a takĪe wykorzystanie innowacji. Ponadto działania mają zapewniü stabilny i zrównowaĪony poziomu dostaw ĪywnoĞci, Ğrodków produkcji, zarówno istniejących, jak i nowych rodzajów. Poprzez innowacje naleĪy dąĪyü do udo-skonalania procesów produkcyjnych, z jednoczesnym zachowaniem stanu Ğrodowiska
przyrodniczego, dostosowania siĊ do zmiany klimatu i łagodzenia jego negatywnych skutków [3, s. 3–4].
Współpraca w ramach EPI-AGRI oznacza inteligentny rozwój oraz zwiĊkszenie roli wiedzy i innowacji, jako Ĩródła zwiĊkszenia przyszłego znaczenia rolnictwa. DąĪyü siĊ bĊdzie do podnie-sienia jakoĞci edukacji, poprawy działalnoĞci badawczej, wspierania transferu innowacji oraz skuteczniejszej transmisji wyników badaĔ do praktyki rolniczej. Oczekuje siĊ, Īe innowacyjne po-mysły przerodzą siĊ w nowe produkty, a te z kolei przyczynią siĊ do przyspieszenia wzrostu, tworzenia nowych miejsc pracy i rozwiązywania problemów społecznych wsi [8, s. 17].
7. Instrumenty wsparcia finansowego innowacji rolniczych
Instrumenty finansowe są skutecznym, a przy tym ukierunkowanym wsparciem poczynaĔ in-nowacyjnych. DziĊki wsparciu moĪna wygenerowaü o wiele wiĊkszą skutecznoĞü oddziaływania, niĪ wynosi kwota przeznaczona na ten cel. Polityka w odniesieniu do instrumentów finansowych dla innowacji ma na celu zapewnienie lepszego i łatwiejszego dostĊpu Ĩródeł finansowania dla pod-miotów ubiegających siĊ o wsparcie.
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie jaki jest poziom wsparcia zamierzeĔ innowacyjnych naleĪy podaü ogólne dane budĪetu PROW na lata 2014–2020. Fundusze unijne realizowane są zgod-nie z zasadą zarządzania dzielonego miĊdzy paĔstwami członkowskimi a Unią Europejską. W poprzedniej perspektywie finansowej Ğrodki na wspieranie obszarów wiejskich kształtowały siĊ jak 80% fundusze EFRROW do 20% Ğrodki własne kraju. Obecnie udział EFRROW został obni-Īony do 63,6%, co wymaga wiĊkszego zaangaĪowania skarbu paĔstwa. W PROW 2014–2020 wysokoĞü płatnoĞci na działanie związane z wsparciem rolnictwa i obszarów wiejskich zostały okre-Ğlono w wysokoĞci 13 513,3 mln euro, w tym EFRROW okreokre-Ğlono na poziomie 8 598,3 mln euro. W odniesieniu do wsparcia rozwoju obszarów wiejskich zaproponowano silniejsze powiązanie z in-nymi politykami, w szczególnoĞci z polityką spójnoĞci, poprzez włączenie II filara WPR we Wspólne Ramy Strategiczne, ukierunkowanie pomocy na realizacjĊ z góry okreĞlonych mierzalnych celów programu z naciskiem na efekty realizacji programów. Na działania związane z realizacją priorytetu 1 przewidziano łącznie 191,0 mln euro, w tym 121,5 mln euro Ğrodków EFRROW, co stanowi 1,5% indykatywnego budĪetu.
Tabela 1. Działania, rodki wsparcia i wska niki zawarte w priorytecie 1
Działania /poddziałania
Limit Ğrodków (w euro)
Procent Ğrodków Planowane wskaĨniki produktu ogółem EFRROW
1. Transfer wiedzy i działalnoĞü informacyjna 58 001 302 36 905 246 30,4 261 800 2. Usługi doradcze, usługi z zakresu zarządzania
gospodarstwem i zastĊpstw 75 002 515 47 722 830 39,3 56 600 3. Współpraca w ramach grup EPI 57 999 730 36 904 246 30,3 90 Razem 191 003 547 121 532 322 100,0 318 490 ħródło: PROW 2014–2020.
Analizując działania zawarte w priorytecie 1 zwraca uwagĊ fakt, Īe poziom wsparcia został utrzymany na podobnym poziomie, bowiem zaproponowano zbliĪony podział Ğrodków miĊdzy działaniami (po ponad 30%). Natomiast oczekiwania wobec oddziaływania, które zobrazowano jako planowane wskaĨniki produktu, zostały istotnie zróĪnicowane. NajwiĊcej moĪliwoĞci wystĊpuje
przy przekazywaniu wiedzy, poniewaĪ szkolenia, warsztaty, pokazy czy demonstracje adresowane są do ogółu rolników, a wiĊc mają charakter powszechny. W tym zakresie przewidziano udział po-nad 261,8 tys. rolników. Nieco inaczej naleĪy analizowaü kwestie usług doradczych, które powinny byü kompleksowe a ponadto uwzglĊdniaü młodych rolników, gospodarujących gruntami oraz MĝP, zmierzających do bardziej zrównowaĪonego zarządzania oraz do poprawy ogólnej efektywnoĞci gospodarowania. Usługi doradcze dla gospodarstw rolników powinny stanowiü wsparcie w ocenie efektywnoĞci ich gospodarstw rolnych i okreĞlaniu niezbĊdnych ulepszeĔ w odniesieniu do podsta-wowych wymogów w zakresie zarządzania, dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną Ğrodowiska, praktyk rolniczych korzystnych dla klimatu i Ğrodowiska. Wzrost znaczenia usług doradczych wy-maga wzmocnienia kadrowego paĔstwowej organizacji doradczej. Usługi doradcze zostały zakreĞlone szeroko, poprzez skierowanie uwagi na 56,6 tys. gospodarstw rolnych.
Poprzez Europejskie Partnerstwo Innowacyjne (EPI), stanowiące nowy instrument współpracy, dąĪyü siĊ bĊdzie do tworzenia rentownych gospodarstw, a przy tym produktywnych i konkurencyj-nych. Doradcy powinni uczyü jak tworzyü wartoĞü dodaną oraz zachĊcaü rolników do powszechnego stosowania dostĊpnych rozwiązaĔ innowacyjnych [7, s. 750].
8. Uwagi kocowe
Inteligentny rozwój oznacza podniesienie na wyĪszy poziom roli wiedzy i innowacji, jako Ĩró-dła zwiĊkszenia pozycji i znaczenia rolnictwa. Wymaga to lepszej jakoĞci edukacji, poprawy działalnoĞci badawczej, wspierania transferu innowacji oraz skuteczniejszej transmisji wyników ba-daĔ do praktyki rolniczej. W opracowaniu zwrócono uwagĊ, Īe pod pojĊciem innowacji rozumie siĊ kaĪdą zmianĊ wprowadzoną w gospodarstwie, która coĞ ulepsza, daje nową jakoĞü lub pozwala stworzyü nowy produkt, bądĨ usługĊ. Innowacje charakteryzują siĊ duĪym spektrum zjawisk, gdyĪ moĪe to byü wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku zbytu, czy zdobycie nowego Ĩródła surowców, jak równieĪ wprowadzenie nowego sposobu organizacji pracy. ħródłem innowacji są bardzo czĊsto róĪnego rodzaju problemy, których dana osoba, firma czy gospodarstwo nie jest w stanie sama rozwiązaü, przy uĪyciu dostĊpnych instrumentów. W związku z tym rodzi siĊ potrzeba wprowadzenia pewnych zmian, w zakresie technologii produkcji czy organizacji pracy, zarządzania lub poprawy marketingu i sprzedaĪy. Poszukiwanie innowacji moĪe byü inspirowane poprzez wystĊpowanie niekorzystnych zjawisk, jak zbyt niskich cen produktów rolnych, braku no-woczesnych kanałów dystrybucji czy kooperacji przy sprzedaĪy, w sytuacji wystĊpowania rozdrobnionego rolnictwa. Kolejne problemy związane z innowacjami polegają na: braku powiązaĔ miĊdzy rolnikami, a jednostkami badawczo-rozwojowymi, jednostronnym strumieniu informacji, nie uwzglĊdnianiu w badaniach oczekiwaĔ i potrzeb rolników pomiĊdzy aspiracjami, a przedkłada-nymi rozwiązaniami.
Proponowany w PROW 2014–2020 priorytet 1 związany z innowacjami obejmuje 3 działania (poddziałania) i jest wspierany na niskim poziomie (1,5% ogółu Ğrodków). Nie oznacza, Īe tylko ten priorytet jest odpowiedzialny za dyfuzjĊ nowoĞci. W zasadzie wszystkie działania, poddziałania, grupy operacyjne i tematyczne są skonstruowane w ten sposób, Īe przyznanie Ğrodków wsparcia jest uzaleĪnione od spełniania kryteriów innowacyjnoĞci. Od beneficjentów oczekuje siĊ, Īe dziĊki in-strumentom finansowym nastąpi wzrost wartoĞci dodanej, zmiana profilu lub skali produkcji, poprawa jakoĞci produktu, racjonalizacja technologii, prowadzenie ewidencji przychodów i rozcho-dów, czy skłonnoĞü do prowadzenia kalkulacji rolniczych (biznesplanu).
Bibliografia
[1] European Innovation Scoreboard 2015, European Commission, s. 100, http://ec.europa.eu/growth/industry/innovation/facts-figures/scoreboards/index_en.htm [2] Giejbowicz E., Chlebicka A. 2012. Wspieranie innowacyjnoci w ramach WPR:
dotychczasowe dowiadczenia i nowe propozycje legislacyjne. Fundacja Programów Pomocy Dla Rolnictwa, Warszawa, s. 3–4.
[3] JeĪyĔska B., 2016, Funkcje doradztwa rolniczego w europejskim partnerstwie innowacyjnym na rzecz wydajnego i zrównowaonego rolnictwa EPI-AGRI, Opinie-Ekspertyzy, Biuro Analiz i Dokumentacji, Kancelaria Senatu, s. 3–4.
[4] KałuĪa H., Ginter A. 2014. Innowacje w gospodarstwach rolniczych młodych rolników, Agrobiznes 2014, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr. 361, s. 89.
[5] Ocena ex post Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013, 2016, Instytut BadaĔ Edukacyjnych, Warszawa, s. 114–115.
[6] Ocena ex-ante PROW 2014–2020, 2014, IERiGĩ, IRWiR, JUNG, Warszawa., s. 127. [7] Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, 2014, MRiRW, s. 794.
[8] Projekt rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2016 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania „Współpraca” objĊtego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014– 2020, s. 17.
[9] Rozporządzenie PE i Rady (UE) nr 1291/2013 z dnia 11 grudnia 2013 r. ustanawiające „Horyzont 2020” – program ramowy w zakresie badaĔ naukowych i innowacji (2014–2020) oraz uchylające decyzjĊ nr 1982/2006/WE, s. 70.
[10] Rozporządzenie PE i Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, s. 103. [11] System wiedzy i informacji rolniczej w rolnictwie polskim. 2014, Agrobiznes 2014, Prace
naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr. 360, s. 56.
[12] Wójcicki Z., 2000, Problemy modernizacji gospodarstw rolniczych, Probl. InĪ. Rol., nr 3, s. 25–27.
TRANSFER OF KNOWLEDGE AND AGRICULTURAL INNOVATIONS IN RDP 2014–2020
Summary
The article presents the analysis of the priority 1 of RDP 2014–2020 which was directed for promotion of knowledge and innovation transfer in agriculture and rural areas. There were analyzed three measures, including: 1. transfer of knowledge and business Information, 2. extension service and services on the field of farm manage-ment and 3. cooperation within EPI groups. In addition, there was also discussed the network for implementation of innovation in agriculture (SIR), which is a link among partners of the innovation process.
For activities related to the implementation of priority 1 there were provided of 191.0 million euros totally, including 121.5 million of the EAFRD means (63.6%), which represents 1.5% of the indicative budget. It was proposed a similar distribution of funds among actions (by more than 30%).
Keywords: priority 1, financial instrument, innovation, RDP 2014–2020
Bartosz Mickiewicz Antoni Mickiewicz
Katedra NieruchomoĞci, Agrobiznesu i Ekonomii ĝrodowiska Wydział Ekonomiczny
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie e-mail: bartosz.mickiewicz@zut.edu.pl
