i tym wszystkim, którzy interesują się prob lem atyką przemian w polskiej rzeczywistości szkolnej.
Violetta Rodek 1 Por. np. Cz. M ajorek, W arsztat badaw czy
historyka w ychowania dziejów najnow szych [w:] Stan i perspektyw y historii w ychowania, red. W. Jam rożek,
Poznań 1995, s. 63; S. M ichalski, Geneza i rozwój
historii w ychowania [w:] N auki pedagogiczne w Polsce, tradycja, w spółczesność, przyszłość. M ateriały z konferencji, red. S. M ichalski i R. Ossowski, Byd
goszcz 1994, s. 2 0 -2 1 ; B. Ratuś, Związki historii i teorii
w ychow ania (dylem aty w okresie zm iany ustroju w Polsce) [w:] Z problem atyki metodologicznej teorii w ychowania, red. A. Tchorzew ski, Bydgoszcz 1994,
s. 111.
Adam
Winiarz,
Szkolnictwo
Księstwa
Warszawskiego
i Królestwa Polskiego (1807-1831), Lublin 2002, ss. 586
Dzieje szkolnictwa w Księstwie W arszaw s kim i Królestwie Polskim doby konstytucyjnej stanow ią jed n ą z najbardziej interesujących kart polskiej oświaty XIX wieku. Praca Adama W inia- rza pt. „Szkolnictw o K sięstw a W arszawskiego i K rólestw a Polskiego (1 8 0 7 -1 8 3 1 )” jest pierw szą próbą tak szerokiego ujęcia tytułowego prob lemu. O oryginalności i w yjątkow ym charakterze pracy decyduje przede w szystkim fakt, iż om a wiane przez autora zagadnienia nie posiadały dotąd pełnego opracow ania m onograficznego. A utor podjął się więc trudnego i mozolnego zadania ukazania złożonej problem atyki szkolnic twa Księstwa W arszaw skiego i Królestwa Pol skiego doby autonomicznej.
Obszerny, bo liczący 586 stron m ateriał ujęty został w 5 rozdziałach. W ich ramach autor prezentuje całość zawiłej problem atyki szkolnej tego okresu.
Dodatkow ym atutem pracy, uzupełniającym zawarte w niej treści są: streszczenie w języku angielskim, wykaz źródeł i literatury, indeks osób, indeks nazw geograficznych oraz wykaz skrótów używanych w tekście. Przypisy odnoszące się do treści poszczególnych rozdziałów , zapew ne z uwagi na pokaźną ich liczbę, zostały um iesz czone na końcu każdego z rozdziałów.
Precyzyjność i dociekliw ość badaw cza auto ra sprawiła, że recenzow ana praca stanowi pod każdym względem dzieło dojrzałe i wiarygodne. O rzetelności przeprow adzonych badań św iadczy niew ątpliw ie im ponujący wręcz zasób źródeł w y korzystany przez autora. Z uwagi na ich różno rodność zasługują one na szersze omówienie.
Bazę źródłow ą opracowania stanowią mate riały archiwalne, zarówno państwowych, jak i ko ścielnych archiwów z terenu Polski. Prezentowa ne w pracy źródła rękopiśmienne dowodzą, iż autor przeprowadził również kwerendę zbiorów rękopiśmiennych bibliotek. Oprócz wspomnia nych źródeł, w pracy wykorzystane zostały liczne źródła drukowane, takie jak: Dzienniki Praw K sięstw a W arszawskiego i Królestwa Polskiego, Dzienniki Departamentowe i W ojewódzkie, zbio ry przepisów Izby Edukacyjnej, Komisji Rządo wej W yznań Religijnych i Oświecenia Publicz nego, Komisji Rządowej Spraw W ewnętrznych i Policji oraz Komisji Rządowej Sprawiedliwości. W ykorzystano także programy popisów szkol nych z lat 1807 -1835. Uzupełnieniem materiałów rękopiśm iennych i źródeł drukowanych jest prasa i czasopism a badanego okresu, podręczniki i ksią żki używ ane w szkołach oraz literatura pamięt nikarska i wspomnieniowa.
Na uwagę zasługuje także fakt, iż tytuły podręczników (także innych książek używanych w szkołach), programów popisów publicznych uczniów i ówczesnych drukowanych dokumentów zostały podane w przypisach i bibliografii z za chowaniem oryginalnej pisowni.
O bok w alorów naukow ych zaletą pracy jest również jej przejrzysty i logiczny układ. A utor trafnie zdecydował się nadać strukturze pracy układ chronologiczno-problem ow y, co pozw oliło na czytelne przedstawienie złożonej problem atyki szkolnictwa Księstwa W arszaws kiego i Królestwa Polskiego doby autonom icz nej.
Rozprawa składa się z 5 rozdziałów, po dzielonych na mniejsze podrozdziały.
Rozdział I om aw ia proces kształtowania się centralnych i terenowych organów państwowej administracji szkolnej na tle wydarzeń politycz nych. Przedstawiono tu również działalność dozo rów szkolnych, rad departam entow ych i w ojew ó dzkich oraz scharakteryzow ano źródła i zasady finansowania szkolnictwa. W artość prezentow a nych w tym rozdziale zagadnień podnosi fakt, iż nie cieszyły się one ja k dotąd większym zaintere sowaniem historyków oświaty.
Kolejne cztery rozdziały zostały pośw ięcone poszczególnym szczeblom i typom szkolnictwa. W każdym z nich przedstawiono i poddano anali zie te same elem enty, a mianowicie:
- genezę i organizację szkolnictwa (szkoły), - bazę lokalową,
- bazę dydaktyczną,
- programy i plany nauczania, - kadrę nauczycielską, jej kształcenie, - liczbę i pochodzenie społeczne uczniów (studentów),
- rezultaty działalności placówek danego szczebla (m ierzone głównie liczbą absolwentów).
Rozdział II omawia pierwszy szczebel szkolni ctwa - szkolnictwo elem entarne. Przedstawione zostały w nim zagadnienia dotyczące organizacji i funkcjonowania szkolnictwa elementarnego, szkół rzemieślniczo-niedzielnych, Instytutu Głuchonie mych oraz placówek publicznych dla dzieci żydow skich, a także kształcenie nauczycieli dla szkół elementarnych. Dziwić może fakt, iż to ostatnie zagadnienie (kształcenie nauczycieli dla szkół elementarnych) zostało om ówione w rozdziale II, mimo że z form alnego punktu widzenia seminaria (instytuty) nauczycielskie były szkołami zaw odo wymi. Jednak jak przekonuje nas sam autor, omówienie tej kwestii w tym rozdziale wydawało się bardziej zasadne ze względów m erytorycznych1. Rozdział III pracy pośw ięcony jest śred niemu szkolnictwu m ęskiem u i żeńskiemu. Obok szkół departam entow ych, wydziałowych i pod- wydziałowych, om ów iono w tym rozdziale rów nież funkcjonujące w tym okresie szkolnictwo prywatne. Tu również, przyjm ując podobne zało żenie jak w rozdziale poprzednim, przedstawione zostało zagadnienie kształcenia nauczycieli. W ar to podkreślić, że zarówno szkolnictw o męskie, jak i żeńskie nie doczekały się dotąd m onograficz
nego opracowania. Jest to więc istotny głos w badaniach nad średnim szkolnictwem żeńskim i m ęskim w om aw ianym okresie.
W rozdziale IV pracy zostały ukazane w ra m ach podziału szkolnictw a zawodow ego na: cy wilne, wojskow e i kościelne (seminaria duchow ne) - Szkoła Akadem iczno-G óm icza, Szkoła Szczególna Leśnictwa, Instytut Agronom iczny, Szkoła Przygotow aw cza do Instytutu Politech nicznego, szkoły artystyczne (m uzyczne i teatral ne). Podobnie jak zagadnienia om aw iane w roz działach II i III, żaden z przedstawionych w tym rozdziale typów szkolnictwa nie posiada dotych czas sw ego m onograficznego ujęcia2.
W rozdziale V, ostatnim , przedstaw ione zo stało szkolnictw o wyższe. O m ówiono w tym rozdziale funkcjonow anie i organizację: Szkoły Praw a i Szkoły Nauk A dm inistracyjnych, Szkoły Lekarskiej, Szkoły Głównej Krakowskiej i U ni wersytetu W arszawskiego.
Poznanie wielu szczegółów z dziedziny or ganizacji i funkcjonow ania wym ienionych placó wek, w łączonych następnie jako wydziały do utw orzonego w 1816 r. U niwersytetu W arszaw s kiego, jak zaznacza A. W iniarz, nie było możliwe z powodu zniszczenia m ateriałów archiwalnych. Poznanie i opracow anie problem atyki szkolnictwa wyższego um ożliwiła autorowi obszerna źródło w a m onografia Józefa B ielińskiego3.
Po przeczytaniu rozprawy Adam a W iniarza odnosi się wrażenie, że każdy z jej rozdziałów m ógłby stanowić oddzielne opracowanie. W ynika to z pew nością z bogactw a i wszechstronności przedstaw ianych zagadnień.
Sposób, w jaki autor przedstawił problem badaw czy św iadczy, iż z w ielkim erudycyjnym w yczuciem porusza się on po niespenetrow anym jeszcze badawczo terenie.
Dzieło to, pom im o naukowego charakteru, m ożna polecić nie tylko osobom zajm ującym się nauką. Z uwagi bowiem na zam ieszczone w pracy liczne cytaty z pamiętników i wspomnień, pozy cja ta m oże zaciekawić również czytelnika niezo rientowanego w podjętej w rozprawie tematyce.
Szkoda, że nie udało się przedstawić dokład nej analizy program ów i treści nauczania oraz podręczników , ale jak zaznaczył sam autor, wyni ka to z konieczności ograniczenia, i tak obszernej, objętości publikacji. Pozwala to jednak mieć nadzieję, iż w niedługim czasie autor pokusi się
0 opracowanie rozpraw y poświęconej tym pom i niętym, w recenzow anej pracy, zagadnieniom. Z całą pew nością publikacja zaw iera unikalne informacje, a wnioski z badań dają przyczynek do dalszych dyskusji, nie tylko nad dziejami szkol nictw a Księstwa W arszawskiego i Królestwa Pol skiego (1807- 1831), ale także nad szczeblami 1 typam i szkolnictwa na ziem iach polskich w okresie zaborów.
Grażyna Karłowska
1 A. W iniarz, Szkolnictw o Ksiąstwa W arszawskiego
i Królestwa Polskiego (1 8 0 7 -1 8 3 1 ), Lublin 2002, s. 11.
2 Jedyny syntetyczny zarys szkolnictw a zaw odow e go cyw ilnego interesującego nas okresu przedstawił
Józef M iąso, Szkolnictw o zawodow e w Królestwie
Polskim w latach 1815 -1915, W rocław-W arszaw a-K ra-
ków 1966. M onograficznego ujęcia nie posiada szkolnic two w ojskowe. Pracą, do której najczęściej odnoszą się piszący o placówkach w ojskowych je st praca B. Gem- barzew skiego, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1 8 1 5-1830. Ksiąstwo Warszawskie 1 8 0 7 -1 8 1 4 , W ar
szaw a 1905. Podobnie je st z m onografiam i dotyczącymi sem inariów duchow nych om aw ianego okresu. Na uwagę zasługują tu m.in. prace: J. Bielińskiego, Wydział
Teologiczny Królew skiego Warszawskiego Uniwersytetu (1 8 1 7 -1 8 3 1 ). Zarys historyczny, W arszaw a 1907;
Sem inarium Włocławskie. Szkic historyczny, na podsta
w ie akt i dokum entów m iejscowych ułożył i spisał ks. S. C hodyński, W łocław ek 1904.
3 J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski
(1 8 1 6 -1 8 3 1 ), W arszaw a 1907, t. I; 1911, t. II; 1912,
t. III.
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Wiesław Jamrożek, Studia z dziejów
edukacji kobiet na ziemiach polskich, Agencja Wydawniczo-Po
ligraficzna „Bajt”, Poznań 2001, ss. 152
Podjęty przez autorów tem at mieści się w nurcie, podejm owanych ju ż od pew nego cza su przez polskich historyków, badań pośw ięco nych dziejom kobiet na ziem iach polskich. O ile sytuacja prawna czy biografie wybitnych kobiet doczekały się licznych opracow ań', to problem atyka edukacji kobiet na ziem iach pol skich nie została, jak dotąd, w pełni opracow a na.
Praca ta jes t pod w ielom a względami w yjąt kowa i oryginalna. Nie każdy z nas bowiem uśw iadam ia sobie jak długa droga i czas dzieli dzisiejszą wyem ancypowaną, w ykształconą i ak tyw ną w różnych dziedzinach życia społecznego kobietę, od kobiety doby staropolskiej, w yposażo nej częstokroć jedynie w podstaw y w ychowania dom ow ego czy też niew iasty kształconej na popu larnych w XVIII wieku pensjach. A utorzy pokusi li się więc o przedstawienie kolejnych etapów pokonyw anych w ewolucji ośw iatowej przez pol ską kobietę. N a uwagę zasługuje rów nież fakt, iż m ateriał badaw czy jest prezentow any w sposób przejrzysty i czytelny, co obok w alorów natury naukowej jest niew ątpliw ą zaletą dzieła.
Stw orzony w prosty i logiczny sposób układ pracy sprawia, że czytelnik bez problem u odnaj dzie interesujące go zagadnienia a jednocześnie
zawarte w kolejnych rozdziałach treści są ze sobą harm onijnie połączone, tworząc spójną całość.
Język, jakim posługują się autorzy, w połą czeniu z um iejętnym wyrażaniem stricte nauko wych treści, gwarantuje szeroki krąg odbiorców. Obok więc historyków czy studentów kierunków pedagogicznych i historycznych, adresatem pre zentowanej publikacji m oże być każdy czytelnik zainteresowany kulturą, tradycją i obyczajow oś cią.
Zarów no dla Doroty Żołądź-Strzelczyk, jak W iesław a Jam rożka prezentow ana publikacja nie jest debiutem autorskim. Oboje m ają już pewien dorobek badawczy. Czytelnicy systematycznie śledzący publikacje z zakresu historii wychowa nia rozpoznają w tym literackim duecie autorów innej pracy, również poświęconej kobiecie i edu kacji2.
Na pracę składa się m ateriał periodycznie podzielony na dwie części, z których pierwsza przedstawia Dzieje edukacji kobiet w Polsce przedrozbiorow ej, natom iast część druga omawia Program y i działalność edukacyjną kobiet polskich okresu niewoli.
Autorem części pierwszej jest Dorota Żo- łądź-Strzelczyk. W sześciu problemowo ułożo nych rozdziałach autorka spogląda na kobietę
