Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1260
Praca oryginalna Original paper
Pszczo³y w zale¿noci od okresu po¿ytkowego i lo-kalizacji pasieki znosz¹ do ula py³ek, nektar, spad i wodê. Wraz z tymi produktami dostaj¹ siê do pszczó³, a póniej do produktów pszczelich zawarte w nich substancje chemiczne, m.in. metale ciê¿kie i pestycydy (6). Czêsto w drugiej po³owie lata baza po¿ytkowa dla pszczó³ ogranicza siê do okrelonych rolin entomofilnych. W tym czasie zmuszone s¹ one do gromadzenia zapasów na zimê, szczególnie py³ku niezbêdnego do wychowu czerwiu, z którego wygry-zione owady bêd¹ zimowaæ. Przyjmuje siê, ¿e pszczo³y wygryzione z komórek od po³owy sierpnia do po³owy wrzenia przezimowuj¹ w oko³o 70%, pozosta³a czêæ ginie. Pewna ich liczba wypryskuje z ula, a inne za-mieraj¹ zim¹ i tworz¹ tzw. osyp zimowy. Pszczo³y zi-muj¹ce zjadaj¹ pokarm, który zgromadzi³y w sierpniu i we wrzeniu. W zebranym na zimê pokarmie znaj-duj¹ siê zawsze substancje chemiczne, które nie ule-gaj¹ trawieniu, s¹ to m.in. pestycydy, g³ównie HCH i DDT. Jak wiadomo, stosowania ich w Polsce zaprze-stano w po³owie lat siedemdziesi¹tych, mimo to po-zosta³oci w rodowisku nadal wystêpuj¹ (2). Iloæ HCH i DDT w materiale biologicznym zale¿y od rejo-nu kraju, rodzaju produktu, gatunku zwierzêcia, a na-wet roku. Na przyk³ad u krêgowców najwiêksze ich
iloci wystêpuj¹ w tkance t³uszczowej, mleku, jajach i narz¹dach mi¹¿szowych (3-5, 12), a u bezkrêgow-ców w ciele t³uszczowym. Badania w³asne (13, 14) oraz Romaniuka i wsp. (7-11), a tak¿e Witkiewicza i wsp. (15) wykaza³y, ¿e obecnoæ HCH i DDT stwier-dza siê u pszczó³ ulowych i lotnych, u trutni, w czer-wiu, a tak¿e w rolinach entomofilnych oraz produk-tach pszczelich (py³ek, miód, pierzga). Najwy¿szy poziom pestycydów znajdowa³ siê zawsze w materia-le pobranym z pasiek po³o¿onych w terenie, na któ-rym kilkadziesi¹t lat temu prowadzono intensywn¹ uprawê rolin przemys³owych, g³ównie rzepaku, ziem-niaka i bobiku lub z pasiek po³o¿onych w pobli¿u kom-pleksów lenych, gdzie regularnie zwalczano mniszkê brudnicê.
Maj¹c na uwadze postêpuj¹cy rozk³ad pestycydów w rodowisku, w którym wiêkszoæ rolin entomofil-nych oblatywana pod koniec lata przez pszczo³y by³a prawie taka sama w ostatnich 4 latach, postanowiono oceniæ poziom HCH i DDT w osypie zimowym.
Materia³ i metody
Badania prowadzono w latach 2004-2007 na pszczo³ach z osypu zimowego w dwóch pasiekach (P i NJ) usytuowa-nych w odmienusytuowa-nych rejonach po¿ytkowych. Pszczo³y
z oby-Zawartoæ HCH i DDT u pszczó³ z osypów zimowych
ANNA SPODNIEWSKA, KONSTANTY ROMANIUK*
Zespó³ Toksykologii Weterynaryjnej i rodowiskowej Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 14, 10-957 Olsztyn
*Zespó³ Parazytologii i Chorób Inwazyjnych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-957 Olsztyn
Spodniewska A., Romaniuk K.
Concentration of HCH and DDT in bees from winter scatter Summary
Studies were carried out in 2004-2007 in two apiaries which varied in flow terms. In the midsummer, bees from P apiary collected pollen and nectar from mixed forest, pastures and fields, while bees from NJ apiary worked white mustard and weeds on wastelands. The winter scatters were collected for investigations every year, after the first bees flight. HCH concentration in bees from P apiary ranged from 0.00102 µg/g of lipid matter (l.m.) to 0.00170 µg/g l.m. and the total amount of DDT was 0.00970-0.03530 µg/g l.m. In the bees scatter from NJ apiary the HCH level was 0.00091-0.00530 µg/g l.m. and the total amount of DDT was 0.00171--0.00424 µg/g l.m. Between 2004 and 2007 the level of chlorinated hydrocarbons, mostly HCH, in both apiaries (especially in NJ) was reduced. It shows a progressive decomposition of this compound in the environment. However, the DDT content in the scatter from P apiary in the first two years of investigations as well as in 2007 was 0.00970-0.01280 µg/g l.m., whereas in 2006 it increased up to 0.03530 µg/g l.m. So significant an increase (2.7-3.6 times) in the DDT content towards the end of the investigated period seems to indicate a periodical infiltration of this compound into the region of the Pisz forest, probably from Africa, where this pesticide is still applied for mosquito control.
Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1261 dwu pasiek to mieszañce pszczo³y kraiñskiej;
w pasiece P zasiedla³y ule wielokorpusowe o ramce wielkopolskiej, a w NJ ule dadanta. W pasiece P w drugiej po³owie lata pszczo³y znosi³y wzi¹tek (py³ek i nektar) g³ównie z ro-lin boru mieszanego, pastwisk i pól uprawnych, natomiast w pasiece NJ oblatywa³y pola obsie-wane najczêciej gorczyc¹, a tak¿e chwasty na nieu¿ytkach i rowach przydro¿nych. Do badañ pobierano ka¿dego roku osypy zimowe zaraz po pierwszym oblocie pszczó³. W pasiece P zbada-no osypy z 18-28, a w NJ 10-17 rodzin (tab. 1). Zawartoæ HCH i DDT badano w Katedrze Towaroznawstwa i Badania ¯ywnoci Wydzia-³u Nauki o ¯ywnoci UWM, wykorzystuj¹c me-todê Amarowicza i wsp. (1).
Wyniki i omówienie
Wyniki badañ zamieszczono w tab. 1. W osypach zimowych z pasieki P zawartoæ HCH waha³a siê od 0,00102 µg/g substan-cji lipidowej (s.l.), do 0,00170 µg/g s.l., na-tomiast suma DDT, w tym g³ównie DDE by-³a znacznie wy¿sza i wynosiby-³a 0,00970 µg/g
s.l. do 0,03530 µg/g s.l. W latach 2004 i 2005 w tej samej pasiece stwierdzono tak¿e w osypach pszczó³ DDD i DDT. Zawartoæ HCH w osypach zimowych w pasiece P pocz¹wszy od 2004 r. obni¿a³a siê. wiad-czy to o powolnym zanikaniu tego pestycydu w rejo-nie lotu pszczó³, natomiast zawartoæ sumy DDT wy-kazywa³a wahania. Najni¿szy poziom tego pestycydu stwierdzono w 2005 r., a najwy¿szy w 2006 r. Nale¿y domniemywaæ, ¿e doæ du¿e jego pozosta³oci w ob-latywanym przez pszczo³y rodowisku s¹ konsekwen-cj¹ regularnego stosowania DDT do zwalczania szkod-ników lasu, szczególnie mniszki brudnicy, a tak¿e na-p³ywu z innych rejonów wiata.
W pasiece NJ, z której pszczo³y oblatywa³y po¿ytki pónoletnie na polach i nieu¿ytkach, zawartoæ HCH waha³a siê od 0,00091 µg/g s.l. (2007 r.) do 0,00530 µg/g s.l. (2004 r.), a suma DDT wynosi³a 0,00171 µg/ g s.l. (2007 r.) do 0,00424 µg/g s.l. (2006 r.). U bada-nych pszczó³ z tej pasieki na przestrzeni 4 lat nastêpo-wa³o obni¿anie zawartoci pestycydów. W osypach zimowych z pasieki NJ nie wykryto obecnoci DDD i DDT, a tylko DDE.
rednia zawartoæ HCH u pszczó³ z pasieki P w la-tach 2004-2007 by³a znacznie ni¿sza ni¿ z pasieki NJ i wynosi³a, odpowiednio, 0,00138 µg/g s.l. i 0,00286 µg/g s.l. (tab. 1). W obydwu pasiekach, a szczególnie w osypach z pasieki NJ stwierdzono bardzo wyrany spadek zawartoci HCH. wiadczy to o postêpuj¹cym rozk³adzie tego zwi¹zku w rodowisku i o zaprzesta-niu jego stosowania w wielu krajach wiata do zwal-czania szkodników upraw. Interesuj¹co przedstawia siê suma DDT w osypach zimowych pszczó³. Na przy-k³ad w pasiece P w pierwszych dwóch latach badañ i w 2007 r. poziom waha³ siê od 0,00970 µg/g s.l. do
0,01280 µg/g s.l, natomiast w 2006 r. osi¹gn¹³ war-toæ 0,03530 µg/g s.l. (ryc. 1). Fakt takiego wzrostu (2,7-3,6-krotny) wydaje siê wskazywaæ na mo¿liwoæ
a k e i s a P Rboakdianilcyzcbha w ó p y s o ij c n a t s b u s g / g µ w ó r o d o w o l g ê w h c y n a w o r o l h c æ o tr a w a Z j e w o d i p il H C H DDE DDD DDT SumaDDT P 4 0 0 2 8 1 = n 0,00170 0,00350 0,00080 0,00850 0,01280 5 0 0 2 0 2 = n 0,00162 0,00330 0,00040 0,00600 0,00970 6 0 0 2 5 2 = n 0,00120 0,03530 0,0 0,0 0,03530 7 0 0 2 8 2 = n 0,00102 0,00124 0,0 0,0 0,01240 ñ a d a b s e r k o a z o i n d e r 0,00138 0,01084 0,00030 0,00363 0,01755 J N 4 0 0 2 7 1 = n 0,00530 0,00220 0,0 0,0 0,00220 5 0 0 2 7 1 = n 0,00385 0,00312 0,0 0,0 0,00312 6 0 0 2 7 1 = n 0,00140 0,00424 0,0 0,0 0,00424 7 0 0 2 0 1 = n 0,00091 0,00171 0,0 0,0 0,00171 ñ a d a b s e r k o a z o i n d e r 0,00286 0,00282 0,0 0,0 0,00282 Tab. 1. Pozosta³oci HCH i DDT u pszczó³ z osypów zimowych
0 0,005 0,01 0,015 0,02 0,025 0,03 0,035 0,04 ug/g s.l. 2004 2005 2006 2007 HCH Suma DDT ug/g s.l. 0 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006 2004 2005 2006 2007 HCH Suma DDT
Ryc. 1. rednie wartoci poziomu chlorowanych wêglowodo-rów u pszczó³ z osypu zimowego w pasiece P
Ryc. 2. rednie wartoci poziomu chlorowanych wêglowodo-rów u pszczó³ z osypu zimowego w pasiece NJ
Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1262
okresowego przedostawania siê tego zwi¹zku w rejon Puszczy Piskiej prawdopodobnie z opadami lub py-³em przenoszonym z wiatrem z tych rejonów wiata, gdzie do zwalczania komarów nadal jest stosowany (Azja, Afryka). Podobnie przedstawia³a siê zawartoæ sumy DDT u pszczó³ z osypu zimowego w pasiece NJ. W tej pasiece w 2006 r. pszczo³y zawiera³y tak¿e najwiêksz¹ jego iloæ, natomiast w pierwszym i ostat-nim roku badañ suma DDT by³a 1,9-2,5 razy ni¿sza ni¿ w 2006 r. wiadczy to zarówno o zanikaniu tego pestycydu w rodowisku, jak te¿ i o tym, ¿e nad oko-lic¹, w której po³o¿ona jest pasieka przechodz¹ rów-nie¿ fronty atmosferyczne, nios¹ce DDT z deszczem i py³em (ryc. 2).
Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e pozosta³oci chlorowanych wêglowodorów w rodowisku nadal wystêpuj¹, mimo zaprzestania stosowania ich w Pol-sce. Nale¿y dodaæ, ¿e ladowe iloci HCH i DDT w organizmie pszczó³ nie wydaj¹ siê wp³ywaæ na ich stan zdrowia i wydajnoæ. Nie zauwa¿ono, aby stwier-dzone poziomy pestycydów wp³ywa³y na wielkoæ osypu zimowego i na wczesnowiosenny rozwój rodzin pszczelich.
Pimiennictwo
1.Amarowicz R., Smoczyñski S., Borejszo Z.: Szybka metoda wyodrêbnienia chlo-rowanych wêglowodorów z t³uszczu. Roczniki PZH 1986, 37, 542-545. 2.Janicki K.: Pestycydy, gleba i cz³owiek. Wiedza Powszechna, Warszawa 1976.
3.Januszkiewicz P. T., Niewiadowska A.: Pozosta³oci pestycydów i polichloro-wanych dwufenyli w tkance zwierz¹t, mleku, jajach i rodowisku w wietle 15-letnich badañ. Medycyna Wet. 1984, 40, 323-327.
4.Niewiadowska A., ¯mudzki J., Seniuk S.: Ska¿enia chlorowanymi wêglowodo-rami aromatycznymi t³uszczu kur niosek. Medycyna Wet. 1995, 51, 346-348. 5.Pietrzak-Fieæko R., Tomczñski R., Smoczyñski S.: Pozosta³oci insektycydów
chloroorganicznych w mleku ludzkim i zwierzêcym. Medycyna Wet. 2000, 56, 715-717.
6.Romaniuk K., Sokó³ R., Bah M., Spodniewska A.: Próba wykorzystania pszczó³ i produktów pszczelich do oceny ska¿enia rodowiska chlorowanymi wêglowodorami. Medycyna Wet. 1996, 52, 773-775.
7.Romaniuk K., Spodniewska A., Kur B.: Chlorowane wêglowodory w miodzie z województwa warmiñsko-mazurskiego. Medycyna Wet. 2003, 59, 936-927. 8.Romaniuk K., Spodniewska A., Kur B.: DDT i HCH u pszczó³ z pasiek
woje-wództwa warmiñsko-mazurskiego. Medycyna Wet. 2003, 60, 1006-1009. 9.Romaniuk K., Spodniewska A., Kur B.: Pozosta³oci chlorowanych
wêglowodo-rów w pierzdze z pasiek województwa warmiñsko-mazurskiego. Medycyna Wet. 2004, 59, 1023-1026.
10.Romaniuk K., Spodniewska A., Witkiewicz W.: Pozosta³oci chlorowanych wêg-lowodorów u pszczó³ i z osypu zimowego. Medycyna Wet. 2005, 61, 103-105. 11.Romaniuk K., Witkiewicz W., Romaniuk B.: Chlorowane wêglowodory u czer-wiu pszczelego oraz pszczó³ niektórych ras. Biul. Nauk. UWM 2000, 8, 133--138.
12.Rozdziewicz L., Hajduk A.: Pozosta³oci pestycydów polichlorowanych w tkan-ce t³uszczowej. Medycyna Wet. 1995, 51, 199-200.
13.Spodniewska A., Romaniuk K.: Chlorowane wêglowodory u pszczó³ w latach 1995-2005 w wybranej pasiece Puszczy Piskiej. Medycyna Wet. 2007, 63, 247-249.
14.Spodniewska A., Romaniuk K.: Pozosta³oci chlorowanych wêglowodorów u pszczó³ w zale¿noci od lokalizacji pasieki. Medycyna Wet. 2006, 62, 1200--1201.
15.Witkiewicz W., Romaniuk K., Witkiewicz A.: Chlorowane wêglowodory w ro-linach entomofilnych i produktach pszczelich. Medycyna Wet. 2000, 56, 782--784.
Adres autora: dr Anna Spodniewska, ul. S³owackiego 1, 10-373 Olsztyn--Wad¹g; e-mail: anna.spodniewska@uwm.edu.pl
