Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 89
Praca oryginalna Original paper
Postêpuj¹ca zarówno na wiecie, jak i w kraju in-tensyfikacja produkcji drobiarskiej spowodowa³a, ¿e w obrêbie danego gatunku nast¹pi³o znaczne ograni-czenie bioró¿norodnoci, albowiem zainteresowanie genetyków zosta³o skierowane na te genotypy, które charakteryzuje wysoka produkcyjnoæ. Gêsi pomimo tego, ¿e zosta³y udomowione najwczeniej ze wszyst-kich gatunków ptaków u¿ytkowych, to jednak zacho-wa³y wiele cech ptaków dzikich, takich jak sk³onnoæ do monogamii i stosunkowo niskie, a przy tym bardzo zró¿nicowane wskaniki rozrodczoci.
W Polsce produkcja towarowa jest aktualnie oparta wy³¹cznie na gêsiach bia³ych ko³udzkich charaktery-zuj¹cych siê wysok¹ produkcyjnoci¹ (2, 11). Z tego wzglêdu te grupy genetyczne gêsi, które charaktery-zuje mniejsza produkcyjnoæ, nie s¹ powszechnie u¿yt-kowane, a zatem nara¿one s¹ na eliminacjê z hodowli i zag³adê. W zwi¹zku z tym grupy te, na mocy porozu-mieñ wynikaj¹cych z Konwencji o bioró¿norodnoci biologicznej (1) zosta³y objête ochron¹ i znajduj¹ siê w bazie danych FAO jako tzw. zasoby genetyczne,
któ-re w przysz³oci mog¹ byæ wykorzystane w tworzeniu nowych grup genetycznych. Do zasobów genetycznych zosta³a zaliczona jedyna w kraju grupa gêsi bi³goraj-skich.
Charakterystyczn¹ cech¹ gêsi bi³gorajskich jest dob-re wykorzystanie paszy, wysoka wartoæ rzena i wy-soka wartoæ pierza, g³ównie ze wzglêdu na wysoki udzia³ puchu (13-16). Gêsi bi³gorajskie utrzymywane s¹ w stadzie zamkniêtym i kojarzone bez dolewu obcej krwi, st¹d te¿ wa¿ny jest stan kondycyjny i zdro-wotny stada.
Od kilku lat prowadzone s¹ badania dotycz¹ce wp³y-wu 3-hydroksy-3-metylomalanu (HMB) na stan kon-dycyjny i zdrowotny ptaków. Wyniki badañ wykaza³y, ¿e HMB pe³ni istotn¹ rolê w funkcjonowaniu uk³adu odpornociowego, zwiêkszaj¹c odpornoæ na choro-by zale¿ne (5, 7). HMB przypisuje siê metaboliczne efekty leucyny i 2-oksoizokapronianu (8, 18). HMB uwa¿any jest za metabolit, który powstaje w cytozolu jako alternatywna droga mitochondrialnego utleniania 2-oksoizokapronianu (4). Powoduje on lepsze
wyko-Wp³yw kwasu 3-hydroksy-3-metylomas³owego
na wskaniki u¿ytkowe oraz mechanizmy obronne gêsi
HELENA PUCHAJDA-SKOWROÑSKA, ANDRZEJ K. SIWICKI*, ROMAN WÓJCIK*, KRZYSZTOF PUDYSZAK
Katedra Drobiarstwa Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-718 Olsztyn *Zespó³ Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Katedry Chorób Zakanych i Inwazyjnych
Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 13, 10-718 Olsztyn
Puchajda-Skowroñska H., Siwicki A. K., Wójcik R., Pudyszak K.
Effects of 3-hydroxy-3-methylbutyrate (HBM) on selected performance indices and non-specific defense mechanisms in geese
Summary
The objective of the present study was to determine the effects of 3-hydroxy-3-methylbutyrate (HBM), added to feed, on selected performance parameters and non-specific defense mechanisms in geese. The experi-mental material comprised Bilgoraj breeding geese, 40 females and 10 males, randomly assigned to two groups, each consisting of five subgroups (one male and four females), and their offspring, 12 geese (six males and six females) per group. At the peak of the laying season (April), geese of group II were fed a concentrate diet supplemented with HMB at an amount of 10 g per kg in their feed. Goslings were reared to 12-weeks-of-age. During that period all geese were fed a concentrate diet without HMB. The number and weight of eggs, fertilization rate and hatching rate of fertilized eggs were monitored over the experimental period. Males and females were weighed individually during the period of gosling growth. Selected biochemical parameters (levels of total protein and gamma globulins, and serum activity of ceruloplasmin) and non-specific defense mechanisms (lysozyme activity, transformation of lymphocytes into blastic forms - TB, and killing of intra-cellular germs by peripheral neutrophils - NBT) were determined three times in adults and once in offspring. Results of immunological analyses show that HMB added to feed had a significant effect on the metabolic activity of phagocytes and the proliferative response of lymphocytes. HMB administered per os activated non-specific humoral defense mechanisms in males, females and offspring. The laying rate, fertilization rate and hatchability were also positively affected by HMB.
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 90 k e i W ) e i n d o g y t( e c m a S Samice I II I II 1 97±13 90±7 196±14 92±4 2 777±57 1743±119 580±70 1570±127 3 1194±83 1102±198 1952±122 1955±175 4 1577±147 1467±273 1083±189 1150±181 5 1851±173 1711±247 1267±175 1370±148 6 2192±156 2058±222 1462±173 1583±232 7 2390±272 2243±281 1570±237 1733±234 8 2638±352 2506±364 1718±269 1915±264 9 3027±427 2916±362 2131±386 2335±306 0 1 3420±552 3381±497 2382±475 2672±326 1 1 3497±537 3565±399 2660±536 2866±434 2 1 3710±563 3793±430 2872±526 3173±187 Tab. 2. Wp³yw HMB na masê cia³a potomstwa gêsi w kolej-nych tygodniach wychowu (g) (n = 6; x ± s)
rzystanie sk³adników pokarmowych w okresie wzros-tu zwierz¹t.
Celem badañ by³o okrelenie wp³ywu kwasu 3-hyd-roksy-3-metylomas³owego, podawanego w paszy na cechy u¿ytkowe gêsi stada rodzicielskiego, a tak¿e masê cia³a potomstwa oraz wybrane nieswoiste me-chanizmy obronne u gêsi stada rodzicielskiego i ich potomstwa.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na gêsiach bi³gorajskich w okresie od listopada 2001 r. do czerwca 2002 r. Gêsi utrzy-mywano na g³êbokiej ció³ce, zgodnie z ogólnie obowi¹-zuj¹c¹ technologi¹. Materia³ dowiadczalny stanowi³o 40 samic i 10 samców, które podzielono losowo na dwie grupy w ka¿dej po 5 podgrup (1 samiec i 4 samice). Do 14 stycznia gêsi utrzymywano wy³¹cznie przy naturalnym dniu wietlnym, natomiast od 15 stycznia do 1 kwietnia zastosowano dodatkowo przez 10 godzin dziennie owiet-lenie ¿arowe, a nastêpnie stosowano naturalny dzieñ
wietl-ñ e iz d y T i c o n e i n ) % ( æ o n e i N Jajazap³odnione(%) zWjyaljêzgappi³sokdln¹tiozndyrcohw(y%ch) Masajaj(g) I II I II I II I II . 4 48,02A±1,82 36,01B±2,99 90,88±1,98 78,87±16,55 55,64±19,09 56,67±35,27 o n a d a b e i N Niebadano . 5 33,73±5,37 39,29±9,45 74,71±4,62 88,59±11,55 70,00±8,66 58,33±7,22 . 6 33,33±5,45 31,53±11,00 88,89±19,24 93,33±11,55 88,89±19,24 85,61±12,92 . 7 29,32±12,08 39,50±5,66 93,33±11,55 84,13±16,72 100,00±0,00 77,78±25,46 . 7 -. 4 36,10±8,19 36,61±3,72 86,95±8,36 86,23±7,17 78,63±19,70 69,60±14,35 156±12,1 159±12,3 . 8 30,56±18,73 37,78±6,31 86,11±24,06 100,00±0,00 76,91±21,69 82,92±9,71 o n a d a b e i N Niebadano . 9 40,08±11,92 50,00±9,45 70,99±38,54 87,27±11,06 79,17±11,02 91,67±14,43 . 0 1 26,98±7,65 37,30±4,95 67,00±57,16 93,26±5,92 60,71±10,71 76,67±32,83 . 1 1 21,53±13,87 45,83±7,22 80,83±6,29 93,63±5,53 79,37±18,03 92,50±6,61 . 1 1 -. 8 29,79a±7,80 42,73b±6,23 76,23a±8,78 93,54b±5,20 73,97±8,92 85,94±7,55 147a±13,4 154b±11,0
Tab. 1. Wp³yw HMB na wskaniki nienoci, wylêgowoci i masê jaj gêsi (n = 50; x ± s)
Objanienia: a, b, A, B rednie w wierszach oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie; ma³ymi przy p £ 0,05, du¿ymi przy p £ 0,01
a i n a d o p s a z C B M H P³eæ n il u b o l g -a m m a g m o iz o P i w r k y c i w o r u s )l / g ( o g e ti w o k ³ a c a k ³ a i b m o iz o P i w r k y c i w o r u s )l / g ( y n i m z a l p o l u r e c æ o n w y t k A i w r k y c i w o r u s ) % g m ( u m y z o zi l æ o n w y t k A i w r k y c i w o r u s w )l / g m ( I II I II I II I II a i n a d o p u i n d W B M H 0 , 2 ± 5 , 2 1 11,4±1,8 43,8±8,2 45,2±5,8 15,5±1,5 16,2±2,5 3,47±0,20 3,54±0,30 5 , 1 ± 5 , 4 1 13,5±1,5 48,5±6,5 49,1±4,5 18,2±2,4 18,6±2,2 4,90±0,03 5,10±0,20 h c a i n d 1 2 o P B M H a i n a d o p d o 2 , 3 1 a±2,4 18,5b±2,1 46,5±4,5 49,5±4,0 17,5±2,5 17,9±1,9 3,85a±0,30 4,65b±0,30 5 , 2 ± 5 , 8 1 17,8±1,4 50,5±3,0 52,5±4,5 19,4±2,1 18,9±1,3 5,35a±0,20 5,95b±0,20 h c a i n d 5 3 o P B M H a i n a d o p d o 8 , 3 1 a±1,6 19,4b±1,6 48,5±3,8 56,8±3,5 18,4±1,8 18,8±1,4 4,25a±0,20 5,65b±0,40 1 , 2 ± 2 , 9 1 18,4±2,2 54,5±4,1 58,5±4,5 19,8±1,4 19,1±1,5 6,10a±0,30 7,25b±0,30 a w t s m o t o p U . g y t 2 1 u k e i w w 7 , 8 a±1,3 14,5b±1,5 46,5±3,5 48,5±3,0 14,2±1,4 15,1±1,5 2,95a±0,30 4,10b±0,30 5 , 9 a±1,5 12,4b±1,8 52,5±4,5 54,5±3,5 16,8±1,6 17,2±1,4 3,60a±0,40 5,20b±0,40
Tab. 3. Wp³yw HMB na poziom wybranych parametrów biochemicznych i odpornoæ nieswoist¹ w zale¿noci od p³ci gêsi
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 91 ny. W okresie nienoci obie grupy gêsi ¿ywiono
mieszan-k¹ treciw¹ zawieraj¹c¹ 15,6% bia³ka ogólnego, 8,7% w³ók-na surowego i 2560 kcal (10,7 MJ) energii metabolicznej. W szczycie nienoci (kwiecieñ) gêsiom z grupy II do mie-szanki treciwej dodawano preparat HMB w iloci 10 g na kg paszy.
Dodatkowo przeprowadzono badania na 24 osobnikach (12 samcach i 12 samicach) pochodz¹cych po rodzicach z grupy I (6 samców i 6 samic) i z grupy II (6 samców i 6 samic). Pisklêta u¿yte do badañ, zosta³y wylê¿one z jaj pozyskanych w 11. tygodniu nienoci. Wychów gêsi pro-wadzono do 12. tygodnia ¿ycia. W ¿ywieniu g¹si¹t stoso-wano mieszanki pe³noporcjowe. Mieszanka treciwa skar-miana do 8. tygodnia zawiera³a 17,7% bia³ka ogólnego, 5,2% w³ókna surowego i 2630 kcal energii metabolicznej, a od. 9 do 12. tygodnia odpowiednio: 17,7%, 7,2% i 2470 kcal. W okresie wychowu wszystkie gêsi by³y ¿ywione mieszank¹ treciw¹ bez dodatku kwasu 3-hydroksy-3-me-tylomas³owego (HMB).
W czasie trwania badañ kontrolowano liczbê i masê jaj, a tak¿e wskaniki zap³odnienia i wylêgu z jaj zap³odnio-nych. W okresie wychowu potomstwa kontrolowano indy-widualnie masê cia³a samców i samic. Ponadto, trzykrot-nie u rodziców i jednorazowo u potomstwa, pobierano krew z ¿y³y skrzyd³owej w celu oznaczenia wybranych paramet-rów biochemicznych i odpornoci nieswoistej, takich jak: poziom bia³ka ogólnego, okrelano metod¹ spektrofotomet-ryczn¹ z zastosowaniem zestawu do oznaczania bia³ka ca³-kowitego firmy Sigma (total protein reagent, Sigma Diag-nostics St. Louis USA) opart¹ na metodzie Lowrygo i wsp. (6); aktywnoæ ceruloplazminy w surowicy, oznaczono metod¹ spektrofotometryczn¹ opisan¹ przez Rice i wsp. (17) z zastosowaniem buforu octowego (ph 5,2) i azydku sodu jako substancji hamuj¹cej; poziom gammaglobulin ozna-czono z zastosowaniem zestawu Sigma Diagnostics. Do precypitacji frakcji globulinowych u¿yto glikolu polietyle-nowego wed³ug metody opisanej przez Siwickiego i An-dersona (19); wewn¹trzkomórkowa zdolnoæ zabijania sfa-gocytowanych drobnoustrojów przez granulocyty obojêt-noch³onne krwi obwodowej w odczynie NBT (spontanicz-nej redukcji b³êkitu nitrotetrazoliowego) wykonano
meto-d¹ wed³ug Sych³owego i Lukasa (21); aktywnoæ lizozymu oznaczono metod¹ turbidymetryczn¹ przy u¿yciu metody Parry i wsp. (12) w modyfikacji Siwickiego i Andersona (19); zdolnoæ do transformowania limfocytów T do form blastycznych oznaczono testem transformacji blastycznej (TB), metod¹ Gocha i wsp. (3). Po odczytaniu na liczniku scyntylacyjnym firmy Beckman, wyniki przedstawiono w postaci indeksu reaktywnoci (RI), który obliczano ze stosunku liczby impulsów (cpm) próby badanej do próby kontrolnej.
Wyniki opracowano statystycznie jednoczynnikow¹ ana-liz¹ wariancji w uk³adach ortogonalnych i testem Duncana przy u¿yciu programu statystycznego Stat-1.
Wyniki i omówienie
Tempo nienoci (tab. 1) obliczone ³¹cznie za 4 ty-godnie (4.-7. tydzieñ), poprzedzaj¹ce dodawanie do paszy dla gêsi preparatu HMB, by³o w obu grupach na podobnym poziomie 36,10% i 36,61%. Ró¿nice od-notowano natomiast pomiêdzy kolejnymi tygodniami nienoci, co stanowi potwierdzenie innych badañ (13, 15). Na podobnym poziomie kszta³towa³ siê w obu grupach wskanik zap³odnienia (86,95% i 86,23%). Ró¿nicê na korzyæ grupy I, wynosz¹c¹ 9,03% odno-towano natomiast dla wylêgu piskl¹t z jaj zap³odnio-nych. Analizuj¹c wskaniki reprodukcyjne w kolejnych tygodniach nienoci okaza³o siê, ¿e po dodaniu do paszy (grupa II) HMB w grupie tej uzyskano, pocz¹w-szy od 8. tygodnia (tab. 1), korzystniejsze wyniki ni¿ w grupie I. Tempo nienoci obliczone ³¹cznie za okres od 8. do 11. tygodnia w grupie II by³o o ok. 13%, a zap³odnienie o 17,31% wy¿sze ni¿ w grupie I. Wy-kazane ró¿nice zosta³y potwierdzone statystycznie. Równie¿ wy¿szy o ok. 12%, chocia¿ nie potwierdzo-ny statystycznie okaza³ siê w grupie II wylêg z jaj za-p³odnionych. Zastosowany w ¿ywieniu gêsi preparat HMB wp³yn¹³ tak¿e istotnie na zwiêkszenie o 7 g red-niej masy jaja w grupie II w porównaniu z grup¹ I (tab. 1).
Zastosowany w ¿ywieniu gêsi reprodukcyjnych kwas 3-hydroksy-3-metylomas³owy (HMB), nie mia³ istot-nego wp³ywu na masê cia³a potomstwa. Masa cia³a samców i samic (tab. 2) w kolejnych tygodniach wy-chowu kszta³towa³a siê w obu grupach na podobnym poziomie.
Wyniki tab. 3 wskazuj¹, i¿ HMB podawany wraz z pasz¹ gêsiom z grupy II mia³ istotny wp³yw na ak-tywnoæ metaboliczn¹ fagocytów krwi u samców re-produkcyjnych, jak równie¿ u samców 12-tygodnio-wych. Zaobserwowano tak¿e statystycznie istotny wp³yw HMB na zdolnoæ limfocytów T do transfor-mowania w formy blastyczne pod wp³ywem mitoge-nu PHA, jak i aktywnoæ lizozymu oraz poziom gam-ma-globulin w surowicy krwi. W 21. dniu podawania HMB stwierdzono statystycznie istotny wzrost iloci form blastycznych limfocytów T u samców, a w 40. dniu nie tylko u samców, lecz tak¿e u samic. U po-tomstwa natomiast stwierdzono jedynie w grupie
od-a n z c il o b a t e m æ o n w y t k A a n o z c a n z o i w r k w ó t y c o g a f T B N m e t s e t a n j y c a r e fi l o r p d e i w o p d O h c y n a w o l u m y t s w ó t y c o f m il A H P I II I II 7 , 2 ± 3 , 1 0 1 96,6±7,3 0,95±0,13 0,72±0,21 3 , 4 ± 0 , 3 9 94,4±2,2 1,55±0,62 0,80±0,18 3 , 3 ± 7 , 9 8 91,4±1,9 1,38a±0,31 1,95b±0,14 9 , 2 ± 4 , 4 8 85,7±5,2 2,38±0,46 2,29±0,27 7 , 0 0 1 a±6,2 90,9b±5,1 1,89a±0,23 2,02b±0,24 2 , 4 ± 4 , 9 8 88,7±5,6 1,63a±0,18 2,16b±0,05 0 , 3 8 a±4,4 93,7b±7,3 0,71a±0,13 2,95b±0,29 1 , 4 ± 1 , 2 8 85,1±2,1 1,26±0,18 1,28±0,25 (n = 5; x ± s)
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 92
chowywanych samców statystycznie istotny wzrost zdolnoci transformowania limfocytów w formy bla-styczne. U potomstwa stwierdzono tak¿e istotny wzrost aktywnoci lizozymu i poziomu gamma-globulin. Nie odnotowano istotnych ró¿nic pomiêdzy grupami w ak-tywnoci ceruloplazminy oraz poziomie bia³ka ca³ko-witego w surowicy krwi.
Rola HMB we wzmacnianiu systemu odpornocio-wego jest ostatnio badana u ró¿nych gatunkach zwie-rz¹t (9, 10, 20). Badania prowadzone na rybach, kur-czêtach i winiach dotyczy³y wp³ywu ró¿nych dawek HMB na aktywnoæ fagocytów, proliferacjê limfocy-tów oraz na nieswoiste humoralne mechanizmy obron-ne. W badaniach in vivo HMB podany per os w daw-kach 10-50 mg/kg m.c. zwiêksza aktywnoæ metabo-liczn¹ i fagocytarn¹ komórek PMN i MN oraz odpo-wied komórkow¹ na antygeny bakteryjne. Badania w³asne prowadzone na gêsiach dowiod³y, ¿e HMB ma istotny wp³yw na nieswoiste komórkowe i humoralne mechanizmy obronne równie¿ u gêsi.
Podsumowanie
Uzyskane wyniki badañ immunologicznych jedno-znacznie wykaza³y, ¿e HMB podany w paszy ma istot-ny wp³yw na aktywnoæ metaboliczn¹ fagocytów oraz zdolnoæ do transformowania limfocytów T do form blastycznych, przy czym stwierdzono ¿e istniej¹ ró¿-nice w aktywnoci mechanizmów komórkowych w za-le¿noci od p³ci. HMB podany natomiast per os zna-cz¹co aktywowa³ nieswoiste humoralne mechanizmy obronne, zarówno u samic, jak i u samców oraz ich potomstwa. Wykazano tak¿e pozytywny wp³yw pre-paratu HMB na intensywnoæ nienoci, wskanik zap³odnienia i wylêgowoæ piskl¹t.
Wyniki badañ daj¹ podstawê do wnioskowania, ¿e dodawanie kwasu 3-hydroksy-3-metylomas³owego w iloci 10 g na kg paszy mieszanki przeznaczonej dla gêsi stad reprodukcyjnych jest uzasadnione.
Pimiennictwo
1.Anon.: World Watch List for domestic animal diversity. FAO, UNDP 2000, 3-73, 348-352.
2.Bieliñska H., Koreleski J., Pakulska E., Rosiñski A., Badowski J.: Wp³yw dodatku enzymów do mieszanki z du¿ym udzia³em ruty jêczmiennej skar-mianej od 5. do 14. tygodnia na wyniki odchowu i tuczu gêsi bia³ych ko³udz-kich. Rocz. Nauk. Zoot., Supl. 2002, 16, 185-191.
3.Goch J. H., Tchórzewski H., Niedworak J., Tkaczewski W., Ofierska H., Soszyñska W.: Test transformacji blastycznej limfocytów i zahamowania migracji leukocytów w przebiegu przewlek³ego wirusowego zapalenia miê-nia sercowego u ludzi. Immunol. Pol. 1981, 3-4, 239-248.
4.Koevering N. Van, Nissen S.: Oxidation of leucine and 2-ketoisoca-proate to 3-hydroxy-3-methylbutyrate in vivo. Am. J. Physiol. (Endocrinol. Metab. 25) 1992, 262, E27-E31.
5.Koevering M. T. Van, Dole¿al H. G., Gill D. R., Owens F. N., Strasia C. A., Buchanan D. S., Lake R., Nissen S.: Effect of 3-hydroxy-3-methylbutyrate on performance and carcass quality of feedlot steers. J. Anim. Sci. 1994, 72, 1927-1935.
6.Lowry O. H., Rosebrough N. J., Farr A. L., Randall R.: Protein measure-ments with the folin phenol reagent. J. Biol. Chem. 1951, 193, 265-275. 7.Nissen S., Faidley T. D., Zimmerman R., Izard R., Fisher C. H. T.: Colostral
milk fat percentage and pig performance are enhanced by feeding the leucine metabolite 3-hydroxy-3-methylbutyrate to sows. J. Anim. Sci. 1994, 72, 2332--2337.
8.Nissen S., Sharp R., Rathmacher J. A., Rice D., Fuller J., Connelly A. S., Abumrad N. N.: The efect of leucine metabolites 3-hydroxy-3-methylbutyra-te on muscle metabolism during resistance-exercise training. J. Appl. Phy-siol. 1996, 81, 2095-2114.
9.Nonnecke B. J., Franklin S. T., Nissen S.: Leucine and ist catabolites alter mitogen-stimulated DANN synthesis by bovine lymphocytes. J. Nutr. 1991, 121, 1665-1672.
10.Ostaszewski P., Ba³asiñska B., Podgurniak M., Barej W.: Kwas 3-hydroksy--3-metylomas³owy (HMB) w reakcjach immunologicznych alergii pokarmo-wej u winek morskich. Medycyna Wet. 1995, 51, 100-102.
11.Pakulska E., Badowski J., Bieliñska H.: Wp³yw intensywnoci ¿ywienia i rodu na masê cia³a i wartoæ rzen¹ m³odych gêsiorów bia³ych ko³udzkich. Rocz. Nauk. Zoot., Supl. 2002, 16, 263-268.
12.Parry R. M., Chandau R. C., Shahani R. M.: A rapid and sensitive assay of muramidase. Proc. Soc. Exp. Biol. Med. 1965, 119, 384-386.
13.Puchajda H., Faruga A., Pudyszak K., Hrouz J.: Changes in performance of Bilgorajskie geese from a closed flock in three consecutive years of laying. Czech J. Anim. Sci. 1998, 43, 197-201.
14.Puchajda H.: Kszta³towanie siê cech u¿ytkowych i ich parametrów gene-tycznych w stadzie zachowawczym gêsi bi³gorajskich. Acta. Acad. Agricult. Tech. Olst., Zoot., Supl. 1991, 34 (praca habilitacyjna).
15.Puchajda H., Pudyszak K.: Wp³yw podskubu pónojesiennego na cechy re-produkcyjne gêsi bi³gorajskich. Rocz. Nauk. Zoot., Supl. 2002, 16, 67-72. 16.Pudyszak K., Puchajda H.: Ocena cech reprodukcyjnych zestawów
rodzi-cielskich gêsi bi³gorajskich i bia³ych w³oskich rodu WD-1. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 1999, 45, 131-138.
17.Rice E. W., Wagman E., Takenaka Y.: Ceruloplazmin assay in serum: stan-dardization of ceruloplazmin activity in terms of international enzyme units. Diag. Lab. 1986, 12, 39-53.
18.Sax H. C., Talamini M. A., Fischer J. E.: Clinical use of branchedchain ami-no acids in liver diseases, sepsis, trauma and burns. Arch. Surg. 1986, 121, 358-366.
19.Siwicki A. K., Anderson D. P.: Immunostimulation in fish: Measuring the effects of stimulants by serological and immunological methods. U.S. Fish and Wildl. Service-IFI, Olsztyn 1993, 1, 17.
20.Siwicki A. K., Morand M., Goryczko K., Ostaszewski P., Fuller J. C., Nissen S.: Immunomodulating effect of 3-hydroxy-3-methylbutyrate (HMB) on the nonspecific cellural and humoral defense mechanisms in rainbow trout (Oncorhynchus mykiss). J. Anim. Sci. 1998, 76, Supl. 1, 136-137. 21.Sych³owy A., Lukas A.: Ocena mikroilociowej metody redukcji NBT przez
granulocyty krwi obwodowej. Pol. Tyg. Lek. 1978, 33, 45-48.
Adres autora: prof. dr hab. Helena Puchajda-Skowroñska, ul. Oczapow-skiego 5, 10-719 Olsztyn; e-mail: helena.puchajda@uwm.edu.pl
