Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 372
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wirusy grypy ptaków (avian influenza, AI) nale¿¹ do rodziny Orthomyxoviridae, rodzaju Influenzavirus A i posiadaj¹ genom zbudowany z 8 segmentów RNA koduj¹cego 11 bia³ek. Nale¿¹ do nich bia³ka kompleksu polimerazy: PB2, PB1, PB1-F2 i PA, a ponadto hema-glutynina (HA), nukleoproteina (NP), neuramindaza (NA), matriks M1, matriks M2 oraz bia³ka niestruktu-ralne NS1 i NS2 (13, 14).
Wirusy AI cechuj¹ siê du¿¹ zmiennoci¹ genetycz-n¹, wynikaj¹c¹ z podatnoci polimerazy na b³êdy przy tworzeniu nowych kopii RNA. Powstaj¹ca po ka¿dym cyklu replikacyjnym populacja nowych wirusów nie jest wiêc genetycznie homogenna, lecz stanowi zbiór ró¿ni¹cych siê nieznacznie subpopulacji (tzw. quasi species), w której dominuj¹ wirusowe cz¹stki potom-ne najlepiej przystosowapotom-ne do aktualnie panuj¹cych warunków. Jeli warunki zewnêtrzne ulegn¹ zmianie, np. w organizmie poddanym terapii przeciwwiruso-wej, wówczas obecnoæ w danej populacji wariantów genetycznych wirusa opornych na dany chemiotera-peutyk skutkuje bardzo siln¹ presj¹ selekcyjn¹, w
wy-niku której po pewnym czasie mutant wirusa zaczyna dominowaæ. Powstawanie nowych wariantów odby-wa siê najczêciej na drodze mutacji punktowych, in-sercji oraz rekombinacji. W odniesieniu do wirusów grypy ptaków zdefiniowano szereg markerów mole-kularnych i mechanizmów zwi¹zanych z nabywaniem patogennoci oraz adaptacj¹ do organizmu gospoda-rza, a tak¿e pojawianiem siê opornoci na leki prze-ciwwirusowe. Dotycz¹ one ró¿nych genów AIV, a ich rola i znaczenie s¹ tematem niniejszego artyku³u.
Hemaglutynina
Hemaglutynina (HA) jest g³ównym bia³kiem odpo-wiedzialnym za wirulencjê wirusów grypy ptaków. W wyniku syntezy powstaje jako polipeptyd o d³ugo-ci 580-585 aminokwasów, a poza komórk¹ ma formê niezakanego prekursora HA0. Cz¹stka wirusowa staje siê infekcyjna dopiero w nastêpstwie posttranslacyj-nej modyfikacji HA0 polegaj¹cej na proteolizie na dwie podjednostki HA-1 i HA-2 (13). Proteoliza odbywa siê w specyficznym regionie bia³ka HA, zwanym
miej-Wirusy grypy ptaków molekularne determinanty
patogennoci, lekoopornoci i adaptacji
do organizmu gospodarza
KRZYSZTOF MIETANKA, ZENON MINTAZak³ad Chorób Drobiu Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
mietanka K., Minta Z.
Avian influenza viruses: molecular determinants of pathogenicity, drug resistance and host adaptation
Summary
The paper reviews molecular markers and determinants associated with virulence, host adaptation and drug resistance in avian influenza viruses (AIV). The virulence of AIV is mostly dependant on the presence of multiple amino acids (mainly arginine and lysine) at the cleavage site of the haemagglutinin (HA) protein. The major factors contributing to host adaptation are also harbored within the HA protein: amino acids at positions 226 and 228 determine virus binding affinity to receptors present in cell membranes of birds or humans. It has been shown that pathogenicity and host adaptation are also dependant on the amino acid sequences of the polymerase complex (PB2-PB1-PA) and the most significant mutation (E627K in PB2) is related to the increased replication of the virus in mammalian cells. Molecular markers associated with an increased resistance to antiviral drugs are localized in neuraminidase (NA) and matrix (M) proteins. For example, a histidine to tyrosine substitution at position 274 of NA (H274Y) decreases viral susceptibility to neuraminidase inhibitors (e.g. oseltamivir), the most frequently used drugs in flu treatment. Monitoring of the molecular changes in the viral genome of AIV is very important from an epidemiological point of view and can be a valuable part of an early warning system.
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 373
scem ciêcia (cleavage site). Wirusy AI podtypu H5 o niskiej patogennoci posiadaj¹ zwykle sekwencjê aminokwasów PQRETR/GLF, natomiast wirusy pod-typu H7 PEXPKXR/GLF (tab. 1) (13). Taka sekwen-cja miejsca ciêcia sprawia, i¿ HA wirusów s³abo pato-gennych (low pathogenic avian influenza, LPAI) mo¿e ulegaæ trawieniu wy³¹cznie przez trypsynê i ewentu-alnie enzymy trypsynopodobne, których aktywnoæ ograniczona jest do uk³adu pokarmowego i oddecho-wego. W zwi¹zku z tym patogenne dzia³anie wirusów LPAI sprowadza siê w praktyce tylko do tych dwóch uk³adów. Z kolei wirusy o wysokiej patogennoci (highly pathogenic avian influenza, HPAI) posiadaj¹ w miejscu ciêcia dodatkowe aminokwasy zasadowe (argininê lub lizynê), co czyni je podatnymi na dzia-³anie furyny i proteaz furynopodobnych, obecnych w ca³ym organizmie. Wirusy HPAI cechuje wiêc pan-tropizm, a ich patogenne oddzia³ywanie w stosunku do wiêkszoci narz¹dów i tkanek organizmu jest przy-czyn¹ ciê¿kiego przebiegu klinicznego choroby, koñ-cz¹cego siê zwykle zejciem miertelnym.
Zmiany prowadz¹ce do wzrostu patogennoci mog¹ mieæ charakter mutacji punktowych, insercji lub re-kombinacji. Wzrost wirulencji wywo³any mutacj¹ punktow¹ mia³ miejsce w przypadku wirusa H5N2, który spowodowa³ epidemiê w USA (Pensylwania) w 1983 r. (9). Wirus HPAI powsta³ ze s³abo patogen-nego prekursora, w którym w wyniku punktowej mu-tacji miejsce ciêcia bia³ka HA0 zmieni³o swój profil z PQRETR/GLF na PQRKKR/GLF. Zast¹pienie kwa-su glutaminowego i treoniny (E i T) przez dwie cz¹s-teczki lizyny (K) poci¹gnê³o za sob¹ zmianê fenotypu wirusa, wyra¿on¹ zwiêkszon¹ patogennoci¹. Drugi mechanizm nabywania zjadliwoci zwi¹zany jest ze stopniow¹ akumulacj¹ insercji nukleotydowych pro-wadz¹cych do powstania nowego kodonu. Chocia¿ omawiany mechanizm nie jest do koñca poznany, w najbardziej spójny sposób wyjania zmiany, jakie zasz³y w przypadku wirusa A/turkey/Ontario/7732/66, w którym miejsce ciêcia w nisko patogennym prekur-sorze zmieni³o siê z PQRETR/GLF na PQRRKKR/ GLF. Z kolei w Chile w 2002 r., a w Kanadzie w 2004 r. dosz³o do interesuj¹cej mutacji wirusa s³abo patogen-nego do wysoce zjadliwego, polegaj¹cej na insercji fragmentu o d³ugoci 30 nukleotydów (Chile) i 21 nu-kleotydów (Kanada), powoduj¹cej wyd³u¿enie miej-sca ciêcia, odpowiednio, o 10 i 7 aminokwasów. In-sercje by³y wynikiem rekombinacji z fragmentem RNA genów NP i M, które w konsekwencji doprowadzi³y do zwiêkszenia liczby aminokwasów zasadowych (ar-gininy R lub lizyny K) w miejscu ciêcia HA (13). G³ówne molekularne determinanty specyficznoci gatunkowej wirusów grypy s¹ równie¿ zlokalizowane w obrêbie genu HA. Mechanizm adaptacji zwi¹zany jest g³ównie z powinowactwem hemaglutyniny wiru-sa do receptorów b³on komórkowych gospodarza, któ-rych najwa¿niejszym sk³adnikiem jest kwas sjalowy (kwas N-acetyloneuraminowy, NeuAc). Wirusy grypy
wi¹¿¹ siê z receptorami NeuAc w dwóch konforma-cjach: á-2,3 NeuAc oraz á-2,6 NeuAc. Wykazano jed-nak znacz¹ce ró¿nice w preferencji wirusów grypy ptaków i ludzi do wi¹zania siê z poszczególnymi ty-pami receptorów. Wirusy ptasie wykazuj¹ znacznie wiêksze powinowactwo do á-2,3 NeuAc, wystêpuj¹-cych w przewadze w nab³onku ptaków, podczas gdy wirusy typu ludzkiego wi¹¿¹ siê ³atwiej z receptorami typu á-2,6, które dominuj¹ w b³onach komórkowych u cz³owieka, szczególnie w górnych drogach oddecho-wych (w p³ucach wystêpuje z kolei stosunkowo du¿a iloæ receptorów á-2,3 NeuA). Powinowactwo hema-glutyniny do kwasu sjalowego w okrelonej konfor-macji zale¿y miêdzy innymi od obecnoci aminokwa-sów w pozycjach 226 i 228 bia³ka HA (21). Hema-glutynina wirusów ptasich (z wyj¹tkiem wirusów AI podtypów H13 i H16 izolowanych od mew oraz nie-których AIV podtypu H9N2 stwierdzanych u drobiu w Azji) posiada w tych pozycjach glutaminê (Q) i gli-cynê (G), podczas gdy w hemaglutyninie ludzkich wi-rusów stwierdza siê serynê (S) i leucynê (L). Hema-glutynina wirusów grypy odpowiedzialnych za pan-demie u ludzi w latach 1918 (H1N1), 1957 (H2N2) i 1968 (H3N2), pomimo ewolucyjnie ptasiego pocho-dzenia, posiada³a powinowactwo do receptorów typu ludzkiego (á-2,6 NeuAc) i tym nale¿y t³umaczyæ ich zdolnoæ do efektywnej transmisji pomiêdzy ludmi (10). Nale¿y jednak podkreliæ, i¿ izolowane od ludzi wirusy podtypu H9N2 posiadaj¹ w pozycji 226 leucy-nê, lecz pomimo to zachowuj¹ zdolnoæ do zaka¿ania ró¿nych gatunków ptaków, co sugeruje, ¿e powino-wactwo hemaglutyniny do poszczególnych typów re-ceptorów nie jest niezbêdnym czynnikiem
warunku-s a w k o n i m A Skrótjednoltierowy a n i n i g r A R a n i g a r a p s A N y w o n i g a r a p s a s a w K D y w o n i m a t u l g s a w K E a n i m a t u l G Q a n y c il G G a n y d y t s i H H a n y c u e l o zI I a n il o r P P a n y c u e L L a n y zi L K a n y r e S S a n i n o e r T T a n y z o r y T Y a n il a W V y w o d a s a z b u l y n t ê j o b o s a w k o n i m a k e i w l o k i k a J X
Tab. 1. Skróty literowe aminokwasów wykorzystane w arty-kule
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 374
j¹cym adaptacjê gatunkow¹, a tylko jej bardzo wa¿-nym elementem.
Neuraminidaza
G³ówn¹ rol¹ neuraminidazy (NA) jest niszczenie kwasu neuraminowego, co u³atwia przy³¹czanie siê wirusa grypy do komórki. Ponadto poprzez odcinanie reszt kwasu sjalowego NA umo¿liwia uwalnianie wi-rionów potomnych z komórki (14). Mutacje zlokali-zowane w NA wirusów grypy ptaków maj¹ zazwy-czaj zwi¹zek z adaptacj¹, nabywaniem opornoci na niektóre chemioterapeutyki, a prawdopodobnie rów-nie¿ z wirulencj¹. Wykazano np., i¿ wiêkszoæ wiru-sów HPAI H5N1 posiada delecjê 19 lub 20 amino-kwasów w NA, która mo¿e byæ zwi¹zana z ich adap-tacj¹ do organizmu ptactwa domowego (g³ównie ptaków grzebi¹cych), jak równie¿ ze wzrostem pato-gennoci dla ssaków (11, 13, 16). Ponadto wykazano, ¿e obecnoæ dodatkowych miejsc glikozylacji w ob-rêbie bia³ka NA mo¿e prowadziæ do wzrostu zjadli-woci wirusów H5N1 dla drobiu (6). W obrêbie neur-aminidazy wystêpuj¹ równie¿ markery opornoci na leki przeciwwirusowe z grupy inhibitorów NA, do któ-rych nale¿¹ oseltamivir i zanamivir. Potwierdzono, i¿ mutacja polegaj¹ca na zast¹pieniu histydyny przez ty-rozynê w pozycji 274 (H274Y) prowadzi do wzrostu opornoci wirusów HPAI H5N1 na oseltamivir (8).
Kompleks polimerazy
Na kompleks polimerazy sk³adaj¹ siê cztery bia³ka: PB2, PB1, PB1-F2 i PA, które kodowane s¹ przez 3 geny. Bia³ko PB2 inicjuje transkrypcjê, bia³ko PB1 jest transkryptaz¹ elongacyjn¹, bia³ko PA posiada funk-cjê transkryptazy o aktywnoci proteazy (14). Bia³ko PB1-F2 prawdopodobnie odgrywa rolê w apoptozie i wirulencji (13). Mutacja w obrêbie genu PB2 prowa-dz¹ca do zast¹pienia kwasu glutaminowego przez li-zynê w pozycji 627 (E627K) sprawia, i¿ wirusy ptasie mog¹ siê wydajnie replikowaæ w komórkach ssaków. Potwierdzi³y to dowiadczenia na myszach i fretkach (4, 5). Mutacja E627K zosta³a wykryta w wielu wiru-sach HPAI podtypu H5N1, szczególnie nale¿¹cych do kladu 2.2, które na prze³omie 2005/2006 r. przedosta-³y siê z Chin do Europy (w tym Polski), Afryki oraz na Bliski Wschód i wywo³a³y liczne zachorowania pta-ków, ludzi i ssaków drapie¿nych (16). Obecnoæ iden-tycznej mutacji wykazano ponadto w bia³ku PB2 wi-rusa podtypu H7N7, który wyizolowano od zmar³ego lekarza weterynarii w Holandii w 2003 r. krótko po jego wizycie w zaka¿onej fermie drobiu (2), a tak¿e w rekonstruowanej sekwencji PB2 wirusa grypy od-powiedzialnego za pandemiê u ludzi w 1918 r., tzw. hiszpankê (20). Jednak nie wszystkie wirusy H5N1 izo-lowane od ludzi posiada³y tê mutacjê, co potwierdza, ¿e nie jest ona warunkiem koniecznym do efektywne-go zaka¿enia cz³owieka (7, 15). Na przyk³adzie wiru-sa H7N7 wykazano ponadto, i¿ do wzrostu zjadliwo-ci przyczynia siê zast¹pienie kwasu asparaginowego
przez asparaginê w pozycji 701 (D701N), seryny przez argininê w pozycji 714 (S714R) bia³ka PB2, leucyny przez prolinê w pozycji 13 (L13P), a seryny przez aspa-raginê w pozycji 678 (S678N) bia³ka PB1, a tak¿e li-zyny przez asparaginê w pozycji 615 (K615N) bia³ka PA (3).
Bia³ka matriks
Gen M wirusa grypy koduje dwa bia³ka matrikso-we: M1, bêd¹ce g³ównym sk³adnikiem wirionu, bio-r¹cym udzia³ w wydostawaniu siê wirusa na zewn¹trz komórki oraz bia³ko M2, pe³ni¹ce funkcjê kana³u jonowego (18). Jednym z celów terapii przeciwwiru-sowej w odniesieniu do grypy jest farmakologiczne zablokowanie kana³u jonowego przy zastosowaniu leków z grupy adamantanów (np. amantadyny i ry-mantadyny). Adamantany stosowane s¹ powszechnie w leczeniu grypy ludzkiej, jednak w niektórych kra-jach (np. USA) ze wzglêdu na powstawanie licznych mutantów opornych stosowanie tych chemioterapeu-tyków nie jest zalecane (1). Badanie izolatów wiruso-wych H5N1 nale¿¹cych do ró¿nych genetycznie grup (kladów) przy u¿yciu metody pirosekwencjonowania wykaza³o obecnoæ mutacji w genie M koduj¹cym bia³-ko M2, prowadz¹cych do wzrostu opornoci na ada-mantany i polegaj¹cych w szczególnoci na zast¹pie-niu izoleucyny przez leucynê w pozycji 26 (I26L), waliny przez alaninê w pozycji 27 (V27A) oraz sery-ny przez asparaginê w pozycji 31 (S31N).
Bia³ka niestrukturalne (NS)
Bia³ka niestrukturalne NS1 i NS2 kodowane s¹ przez segment 8 wirusa, a ich rola polega g³ównie na wi¹za-niu RNA i hamowawi¹za-niu procesu usuwania sekwencji niekoduj¹cych (splicing) (NS1) oraz u³atwieniu trans-portu nukleoproteiny z j¹dra komórkowego (NS2) (18). Wiele izolowanych w ostatnim okresie wirusów HPAI H5N1 posiada delecjê 5 aminokwasów w pozy-cjach 80-84 bia³ka NS1. Rola tej delecji nie zosta³a do tej pory w sposób jednoznaczny wyjaniona, podej-rzewa siê jednak jej zwi¹zek ze wzrostem patogen-noci (16).
Charakterystyka molekularna wirusów HPAI H5N1 izolowanych w Polsce w latach 2006-2007 Wysoce zjadliwa grypa ptaków wywo³ana przez pod-typ H5N1 wyst¹pi³a w Polsce dwukrotnie: w 2006 r. u ptaków dzikich, a w 2007 r. g³ównie u drobiu (12, 19). Przeprowadzona analiza molekularna wybranych krajowych izolatów wykaza³a obecnoæ markerów molekularnych w hemaglutyninie, wskazuj¹cych na wsok¹ patogennoæ (sekwencja aminokwasów w miej-scu ciêcia HA0 PQGERRRKKR/GLF, z du¿¹ liczb¹ aminokwasów zasadowych argininy i lizyny) oraz na powinowactwo do receptorów á-2,3 NeuAc, a wiêc wystêpuj¹cych w przewadze u ptaków. W neuramini-dazie stwierdzono obecnoæ delecji 20 aminokwasów (wzrost patogennoci dla drobiu grzebi¹cego), jednak
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 375
nie wykazano markerów opornoci na oseltamivir. Obecnoæ mutacji E627K w bia³ku PB2 wszystkich krajowych izolatów H5N1 jest markerem zwiêkszo-nej adaptacji i patogennoci dla ssaków. W bia³ku NS1 wykazano obecnoæ delecji 5 aminokwasów w pozy-cjach 80-84 (17). Ogólnie nale¿y stwierdziæ, i¿ krajo-we izolaty wirusów H5N1 charakteryzowa³y siê wy-sok¹ patogennoci¹ dla ptaków, zwiêkszon¹ patogen-noci¹ i adaptacj¹ do organizmu ssaków, jednak pe³n¹ wra¿liwoci¹ na najczêciej stosowane leki przeciw-wirusowe.
Podsumowanie
Wzajemne interakcje pomiêdzy wirusem, gospoda-rzem a rodowiskiem wynikaj¹ g³ównie ze zmienno-ci genetycznej patogenu, która w przypadku wirusów RNA jest bardzo du¿a. Mutacje pojawiaj¹ce siê w wy-niku b³êdów replikacji materia³u genetycznego, jeli nawet nie maj¹ efektu letalnego, s¹ zwykle bez zna-czenia z punktu widzenia w³aciwoci adaptacyjnych. Jednak ka¿da zmiana, która nawet w niewielkim stop-niu spowoduje lepsze przystosowanie siê wirusa do aktualnie panuj¹cych warunków, poddawana jest se-lekcji naturalnej. Przedstawione w niniejszym artyku-le modyfikacje genetyczne maj¹ bardzo czêsto cha-rakter zwyk³ych mutacji punktowych powoduj¹cych zmianê zaledwie jednego lub kilku aminokwasów. Jed-nak pojawiaj¹ca siê w efekcie modyfikacja fenotypu mo¿e byæ bardzo istotna i prowadziæ w konsekwencji do wzrostu patogennoci, rozszerzenia spektrum ¿y-wicieli lub pojawienia siê opornoci na chemiotera-peutyki. Wiele markerów molekularnych istotnych cech fenotypowych wirusów grypy zosta³o ju¿ ziden-tyfikowanych, jednak w dalszym ci¹gu odkrywane s¹ kolejne. Ich ustalenie jest mo¿liwe dziêki zastosowa-niu sekwencjonowania kwasów nukleinowych. Coraz wiêcej laboratoriów badawczych posiada odpowied-nie wyposa¿eodpowied-nie do prowadzenia tego typu badañ. Ich wyniki s¹ czêsto upubliczniane, m.in. dziêki istnieniu platform internetowych, takich jak np. GISAID (Glo-bal Initiative on Sharing Avian Influenza Data), umo¿-liwiaj¹cych dostêp do informacji dotycz¹cych wirusa grypy, w tym na bie¿¹co wprowadzanych sekwencji nukleotydowych z ca³ego wiata. W przeciwieñstwie do najbardziej popularnej platformy GenBank®, do-stêp do GISAID jest bardziej ograniczony ze wzglêdu na bardziej restrykcyjne uregulowania zwi¹zane z za-gadnieniami ochrony w³asnoci intelektualnej.
W zgodnej opinii ekspertów, ledzenie zmian w ge-nomie wirusów grypy jest nie tylko potrzeb¹ chwili (ze wzglêdu na zagro¿enie ze strony wirusów H5N1 i A/H1N1), ale równie¿ koniecznoci¹ w perspekty-wie d³ugofalowej, z uwagi na mo¿liwoæ pojaperspekty-wienia siê nowych wariantów genetycznych wirusa w przy-sz³oci. Szybkie rozpoznanie wa¿nych markerów molekularnych w nowo pojawiaj¹cych siê szczepach wirusa grypy jest bardzo wa¿nym elementem systemu wczesnego ostrzegania.
Pimiennictwo
1.Cox N. J., Uyeki T. M.: Public health implications of avian influenza viruses, [w:] Swayne D. E. (ed.): Avian influenza. Blackwell Publishing, Ames, Iowa 2008, 453-484.
2.Fouchier R. A., Schneeberger P. M., Rozendaal F. W., Broekman J. M., Kemink S. A., Munster V., Kuiken T., Rimmelzwaan G. F., Schutten M., Van Doornum G. J., Koch G., Bosman A., Koopmans M., Osterhaus A. D.: Avian influenza A virus (H7N7) associated with human conjunctivitis and a fatal case of acute respiratory distress syndrome. Proc. Natl Acad. Sci. USA 2004, 101, 1356-1361.
3.Gabriel G., Herwig A., Klenk H. D.: Interaction of polymerase subunit PB2 and NP with importin alpha1 is a determinant of host range of influenza A virus. PLoS Pathog. 2008, 4, e11.
4.Govorkova E. A., Rehg J. E., Krauss S., Yen H. L., Guan Y., Peiris M., Nguyen T. D., Hanh T. H., Puthavathana P., Long H. T., Buranathai C., Lim W., Webster R. G., Hoffmann E.: Lethality to ferrets of H5N1 influenza viruses isolated from humans and poultry in 2004. J. Virol. 2005, 79, 2191-2198. 5.Hatta M., Gao P. P., Halfmann P., Kawaoka Y.: Molecular basis for high
virulence of Hong Kong H5N1 influenza A viruses. Science 2001, 293, 1840--1842.
6.Hulse D. J., Webster R. G., Russell R. J., Perez D. R.: Molecular deter-minants within the surface proteins involved in the pathogenicity of H5N1 influenza viruses in chickens. J. Virol. 2004, 78, 9954-9964.
7.Jong M. D., Simmons C. P., Thanh T. T., Hien V. M., Smith G. J., Chau T. N., Hoang D. M., Chau N. V., Khanh T. H., Dong V. C., Qui P. T., Cam B. V., Ha Q. D., Guan Y., Peiris J. S., Chinh N. T., Hien T. T., Farrar J.: Fatal outcome of human influenza A (H5N1) is associated with high viral load and hypercytokinemia. Nat. Med. 2006, 12, 1203-1207.
8.Jong M. D. de, Thanh T. T., Khanh T. H., Hien V. M., Smith G. J. D., Chau N. V., Cam B. V., Qui P. T., Ha D. Q., Guan Y., Peiris J. S. M., Hien T. T., Farrar J.: Brief report Oseltamivir resistance during treatment of influenza A (H5N1) infection. N. Engl. J. Med. 2005, 353, 2667-2672.
9.Kawaoka Y., Webster R. G.: Evolution of the A/Chicken/Pennsylvania/83 (H5N2) influenza virus. Virology 1985, 146, 130-137.
10.Matrosovich M., Stech J., Klenk H. D.: Influenza receptors, polymerase and host range. Rev. - Off. Int. Epizoot. 2009, 28, 203-217.
11.Matsuoka Y., Swayne D. E., Thomas C., Rameix-Welti M. A., Naffakh N., Warnes C., Altholtz M., Donis R., Subbarao K.: Neuraminidase stalk length and additional glycosylation of the hemagglutinin influence the virulence of influenza H5N1 viruses for mice. J. Virol. 2009, 83, 4704-4708.
12.Minta Z., mietanka K., Domañska-Blicharz K., Tomczyk G., Wijaszka T.: Wysoce zjadliwa grypa ptaków u dzikich ptaków w Polsce analiza pierw-szych przypadków. Medycyna Wet. 2007, 63, 1349-1352.
13.Perdue M. L.: Molecular determinants of pathogenicity for avian influenza viruses, [w:] Swayne D. E. (ed.): Avian influenza. Blackwell Publishing, Ames, Iowa 2008, 23-41.
14.Piekarowicz A.: Podstawy wirusologii molekularnej. Wydawnictwo Nauko-we PWN, Warszawa 2004, s. 612.
15.Puthavathana P., Auewarakul P., Charoenying P. C., Sangsiriwut K., Pooruk P., Boonnak K., Khanyok R., Thawachsupa P., Kijphati R., Sawan-panyalert P.: Molecular characterization of the complete genome of human influenza H5N1 virus isolates from Thailand. J. Gen. Virol. 2005, 86, 423--433.
16.Sims L. D., Brown I. H.: Multicontinental epidemic of H5N1 HPAI virus (1996-2007), [w:] Swayne D. E. (ed.): Avian influenza. Blackwell Publi-shing, Ames, Iowa 2008, 251-286.
17.Smietanka K., Fusaro A., Domanska-Blicharz K., Salviato A., Monne I., Dundon W. G., Cattoli G., Minta Z.: Full-length genome sequencing of the polish HPAI H5N1 viruses suggests separate introductions in 2006 and 2007. Avian Dis. 2010, 54 (suppl), 335-339.
18.Swayne D. E., Halvorson D. A.: Influenza, [w:] Diseases of Poultry. Black-well Publishing, Ames, Iowa 2008, 153-184.
19.mietanka K., Minta Z., Domañska-Blicharz K., Tomczyk G., Wijaszka T., Zwi¹zek J., Batorczak Z., Bartoszewicz L.: Przypadki wysoce zjadliwej gry-py ptaków H5N1 w Polsce w 2007 roku. Medycyna Wet. 2009, 65, 115-118. 20.Taubenberger J. K., Reid A. H., Lourens R. M., Wang R., Jin G., Fanning T. G.: Characterization of the 1918 influenza virus polymerase genes. Nature 2005, 437, 889-893.
21.Vines A., Wells K., Matrosovich M., Castrucci M. R., Ito T., Kawaoka Y.: The role of influenza A virus hemagglutinin residues 226 and 228 in receptor specificity and host range restriction. J. Virol. 1998, 72, 7626-7631. Adres autora: dr Krzysztof mietanka, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy, e-mail: ksmiet@piwet.pulawy.pl
