Artyku³ przegl¹dowy Review
Termotolerancyjne Campylobacter s¹ obecnie g³ów-nym czynnikiem powoduj¹cym zatrucia pokarmowe u ludzi w krajach rozwiniêtych (www.efsa.europa.eu). Te Gram-ujemne bakterie bytuj¹ w przewodzie pokar-mowym wielu zwierz¹t, szczególnie ptaków dzikich i hodowlanych jako mikroflora towarzysz¹ca. Trans-misja Campylobacter na ludzi odbywa siê zwykle po-przez spo¿ycie ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego, a w szczególnoci niedogotowanego miêsa drobiowe-go, niepasteryzowanego mleka czy innych produktów zanieczyszczonych wtórnie tymi bakteriami w trakcie obróbki (www.efsa.europa.eu). Kampylobakterioza u ludzi zwykle nie wymaga specjalistycznego lecze-nia i samoistnie ustêpuje po kilku dlecze-niach. Jednak w po-wa¿niejszych przypadkach, np. u pacjentów z
os³abio-nym system immunologiczos³abio-nym, konieczna jest anty-biotykoterapia. Zwykle podaje siê makrolidy (w przy-padku potwierdzenia laboratoryjnego, ¿e czynnikiem chorobotwórczym jest Campylobacter) lub fluorochi-nolony (przy zatruciach o niepotwierdzonej etiologii na tle Campylobacter lub w przypadku wyizolowania od pacjenta szczepów opornych na makrolidy). W le-czeniu wykorzystuje siê te¿ tetracykliny i gentamycy-nê, ale rzadziej ni¿ wymienione substancje przeciw-bakteryjne. W zwi¹zku z powy¿szym konieczne jest monitorowanie antybiotykoopornoci bakterii nale-¿¹cych do rodzaju Campylobacter, a w szczególnoci C. jejuni i C. coli, gdy¿ te dwa gatunki s¹ w 99% przy-padków przyczyn¹ zachorowañ ludzi (www.efsa. europa.eu). Wa¿na jest równie¿ identyfikacja rodzaju ¿ywnoci, bêd¹cej najczêstszym ród³em Campylobac-ter opornych na antybiotyki lub posiadaj¹cych geny
Antybiotykoopornoæ Campylobacter
aspekty epidemiologiczne i zagro¿enie
zdrowia publicznego*
)
KINGA WIECZOREK, IWONA KANIA, JACEK OSEK
Zak³ad Higieny ¯ywnoci Pochodzenia Zwierzêcego Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Wieczorek K., Kania I., Osek J.
Antimicrobial resistance of Campylobacter epidemiological aspects and public health threat
Summary
Campylobacters are the most common bacterial cause of food-borne gastrointestinal infections in humans in developed countries. Macrolides and fluoroquinolones (FQ) are regarded as drugs of choice for the treatment of campylobacteriosis. Moreover, fluoroquinolones such as ciprofloxacin have been used for the first-line treatment of bacterial gastroenteritis in the absence of confirmed microbiological diagnosis. The fluoroquinolone resistance is mainly caused by a single step point mutation in the gyrase gyrA gene. The major mechanism conferring the resistance to macrolides consists of an alternation of the target site in domain V of the 23S ribosomal RNA gene. During 2004-2008 European Union Member States provided much information to EFSA on the occurrence of antimicrobial resistance in Campylobacter isolated from animals and food. Different resistance levels to antimicrobials was found among the isolates tested. For some antimicrobials, large differences in the occurrence of resistance were observed between the Member States. Some of them reported a high percentage of Campylobacter isolates recovered from poultry, pigs and cattle, as well as from meat resistant to fluoroquinolones. This suggests that due to the use of antimicrobial agents, particularly FQ, in food-producing animals, Campylobacter spp. developed resistance. Resistant strains could be transferred from animals to man by the food chain and constitute a hazard for public health; not all data, however, support this view. Some authors suggest that although some antibiotics are used in both animals and humans, most of the resistance problems in humans have arisen from human medicine. At any rate, a rational and prudent use of antibiotics in both areas is strongly recommended.
Keywords: Campylobacter, antibiotics resistance, food producing animals, human health risk
*) Praca finansowana ze rodków na naukê w latach 2009-2012 jako projekt
umo¿liwiaj¹ce wykszta³cenie tej opornoci i udowod-nienie roli tych rodków spo¿ywczych w rozprzestrze-nianiu siê opornoci przeciwbakteryjnej wród ludzi.
Obecnie stosunkowo czêsto stwierdza siê szczepy Campylobacter niewra¿liwe na ró¿ne grupy antybio-tyków, a izolowane z ¿ywnoci czy od zwierz¹t, jed-nak mo¿na zauwa¿yæ znacz¹ce ró¿nice w odsetku ta-kich izolatów pochodz¹cych z poszczególnych krajów. Mog¹ one wynikaæ zarówno z rzeczywistej, odmien-nej sytuacji epidemiologiczodmien-nej, jak i ró¿nic w progra-mach monitoringowych realizowanych w poszczegól-nych krajach cz³onkowskich Unii Europejskiej, doty-cz¹cych m.in. sposobu i miejsca pobierania próbek. W kwietniu i lipcu 2010 r. zosta³y opublikowane ra-porty Europejskiego Urzêdu ds. Bezpieczeñstwa ¯yw-noci (EFSA), dotycz¹ce antybiotykoopor¯yw-noci wybra-nych bakterii izolowawybra-nych w latach 2004-2007 i 2008 (8, 9). Przedstawiono w nich dane odnosz¹ce siê m.in. do izolatów nale¿¹cych do rodzaju Campylobacter, a pochodz¹cych z takich róde³, jak: drób, miêso dro-biowe, winie, byd³o. Dane zawarte w tych raportach zostan¹ omówione poni¿ej.
Ze wzglêdu na wiele niecis³oci dotycz¹cych pojêæ zwi¹zanych z antybiotykoopornoci¹ bakterii nale¿y sprecyzowaæ najwa¿niejsze definicje z tego zakresu. Obecnie ilociowe wyniki opornoci drobnoustrojów wyra¿a siê najczêciej jako wartoæ minimalnego stê-¿enia hamuj¹cego (MIC Minimal Inhibitory Con-centration), czyli najmniejszego stê¿enia antybiotyku (wyra¿onego w mg/l), które w okrelonych warunkach in vitro uniemo¿liwia w okrelonym czasie uzyskanie widocznego wzrostu bakterii. Coraz rzadziej stosuje siê natomiast oznaczanie strefy zahamowania wzro-stu, której wielkoæ podaje siê milimetrach (metoda kr¹¿kowa). W przypadku okrelania wra¿liwoci na substancje przeciwbakteryjne Campylobacter spp. je-dyn¹ metod¹ dopuszczan¹ przez Unijne Laboratorium Referencyjne ds. Antybiotykoopornoci jest technika MIC. W interpretacji wyników stosuje siê pojêcie tzw. stê¿enia granicznego (breakpoint, BP). Jest to okre-lona wartoæ MIC, na podstawie której badany izolat bakteryjny mo¿e byæ zaliczony do kategorii wra¿li-wy lub oporny. Podawanie konkretnych wartoci MIC oraz stosowanie ujednoliconych wartoci stê¿eñ granicznych (BP) umo¿liwia porównywanie danych uzyskanych w poszczególnych krajach lub laborato-riach.
W analizowaniu antybiotykoopornoci drobnoustro-jów nale¿y wzi¹æ pod uwagê równie¿ mechanizmy i mo¿liwoci jej wykszta³cania siê u poszczególnych bakterii. Mikroorganizmy mog¹ charakteryzowaæ siê tzw. opornoci¹ wrodzon¹, stanowi¹c¹ ich cechê ga-tunkow¹. Docelowy czynnik przeciwbakteryjny mo¿e byæ nieobecny w strukturze komórkowej danego ga-tunku drobnoustrojów, ciana komórkowa mo¿e byæ s³abo przepuszczalna dla pewnych rodzajów antybio-tyków lub bakterie mog¹ produkowaæ enzymy, które
niszcz¹ stosowane chemioterapeutyki i przez to s¹ kli-nicznie oporne.
Innym rodzajem niewra¿liwoci jest tzw. opornoæ nabyta. Szczepy bakteryjne nabywaj¹ j¹ na skutek mutacji genowych lub poprzez przyjmowanie elemen-tów genetycznych od innych bakterii. Powszechnie przenoszone s¹ np. geny koduj¹ce enzymy modyfiku-j¹ce strukturê przeciwbakteryjn¹ ciany komórkowej. Jest kilka mechanizmów horyzontalnego transferu ge-nów, czyli zachodz¹cego pomiêdzy osobnikami nie-spokrewnionymi, które czêsto funkcjonuj¹ wspólnie. Jednym z nich jest koniugacja, podczas której liczne plazmidy wystêpuj¹ce w komórkach i posiadaj¹ce wiele ró¿nych genów s¹ przenoszone z bakterii do bakterii. Geny opornoci mog¹ byæ równie¿ przemieszczane na drodze transdukcji (za pomoc¹ fagów) i transformacji (pobieranie DNA ze rodowiska). Oprócz plazmidów mobilnymi fragmentami DNA s¹ tak¿e transpozony i integrony, które mog¹ przenosiæ nawet po kilka ge-nów opornoci. Transpozony maj¹ zdolnoæ prze-mieszczania siê w obrêbie cz¹steczki DNA i integra-cji z materia³em genetycznym chromosomów lub plaz-midów, jednak nie mog¹ replikowaæ siê niezale¿nie od tych elementów. Integrony natomiast zlokalizowane s¹ w chromosomach, plazmidach oraz transpozonach. Maj¹ zdolnoæ ³¹czenia genów opornoci w zespo³y (kasety) i ich blokowego przenoszenia do komórki biorcy dziêki obecnoci enzymu integrazy. Jednak nie maj¹ mo¿liwoci samoprzenoszenia i w tym celu przy-³¹czaj¹ siê np. do plazmidów. Dziêki integronom mo¿liwe jest skumulowanie wielu genów koduj¹cych rozmaite mechanizmy opornoci na krótkim odcinku DNA.
Trzecim rodzajem opornoci jest tzw. opornoæ krzy-¿owa czynniki przeciwbakteryjne stanowi¹ grupy moleku³ o podobnej strukturze i sposobie dzia³ania. Niektóre mechanizmy warunkuj¹ opornoæ na wiêk-szoæ lub wszystkie substancje przeciwbakteryjne da-nej grupy. Opornoæ krzy¿owa mo¿e równie¿ wystê-powaæ miêdzy ró¿nymi grupami chemioterapeutyków, jeli miejsca ich wychwytu znajduj¹ siê blisko siebie lub jeli mechanizm opornoci ma nisk¹ swoistoæ. Wyró¿nia siê tak¿e tzw. opornoæ z³o¿on¹, która wy-stêpuje w sytuacji, gdy dany szczep bakteryjny jest oporny na kilka ró¿nych antybiotyków lub kilka grup czynników przeciwbakteryjnych (www.efsa.europa.eu/ en/scdocs/scdoc/765.htm).
Opornoæ na chinolony i fluorochinolony Jedn¹ z najwa¿niejszych grup antybiotyków stoso-wanych w medycynie ludzkiej s¹ chinolony i fluoro-chinolony (FQ). Dlatego te¿ obecnoæ szczepów opor-nych na tê grupê substancji przeciwbakteryjopor-nych u zwierz¹t mo¿e w znacz¹cy sposób utrudniaæ lecze-nie bakteryjnych infekcji spowodowanych spo¿yciem zanieczyszczonej ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Zidentyfikowano kilka mechanizmów opornoci
Cam-pylobacter spp. na fluorochinolony. Do najczêciej wystêpuj¹cych zalicza siê mutacje punktowe w regio-nie QRDR (Quinolone Resistance Determining Re-gion) w obrêbie genu gyrA koduj¹cego enzym gyrazê. S¹ to substytucje nukleotydów w kodonach: 86, 90 i 70. Zwykle wystêpuje mutacja w kodonie 86 skutku-j¹ca zamian¹ treoniny w izoleucynê i powoduskutku-j¹ca naj-wy¿szy poziom opornoci na FQ (7). Czasem spotyka siê tak¿e mutacje w genach koduj¹cych topoizomera-zê IV. W odró¿nieniu od innych bakterii Gram-ujem-nych, u których wzrost opornoci jest zwi¹zany z gro-madzeniem mutacji w kilku genach z regionu QRDR, u Campylobacter pojedyncza mutacja punktowa w ge-nie gyrA jest w staw ge-nie w znacz¹cy sposób zwiêkszyæ opornoæ na fluorochinolony (11, 22).
Dodatkowym mechanizmem przyczyniaj¹cym siê do generowania niewra¿liwoci bakterii na tê, ale tak¿e inne grupy antybiotyków i substancji hamuj¹cych, s¹ ró¿nego typu pompy molekularne usuwaj¹ce wiele niekorzystnych substancji z wnêtrza komórki bakte-ryjnej, tzw. efflux pumps. Jeden z takich systemów nosi nazwê CmeABC i jest kodowany przez trzygenowy operon, którego ekspresja jest regulowana przez gen cmeR. Udowodniono, ¿e mutanty w obrêbie genu cmeB charakteryzuj¹ siê zwiêkszon¹ wra¿liwoci¹ na anty-biotyki nale¿¹ce do ró¿nych grup (7, 15, 18). Pumbwe i Piddock (24) sugeruj¹, ¿e system ten mo¿e byæ od-powiedzialny za krzy¿ow¹ opornoæ szczepów Cam-pylobacter na makrolidy i fluorochinolony. Wszystkie opisane czynniki warunkuj¹ce opornoæ Campylobac-ter na FQ zlokalizowane s¹ na chromosomowym DNA (20).
Opornoæ na ciprofloksacynê i kwas nalidyksowy wród szczepów C. jejuni izolowanych od drobiu we-d³ug wymienionych raportów EFSA waha³a siê, odpo-wiednio, od 8% do 50% oraz od 4% do 51% (tab. 1). Mo¿na stwierdziæ, ¿e liczba szczepów opornych na te czynniki przeciwbakteryjne wzrasta³a na przestrzeni ostatnich lat, a najwiêkszy odsetek izolatów opornych odnotowano w 2008 r. Zaobserwowano tak¿e du¿e ró¿-nice pomiêdzy poszczególnymi krajami cz³onkowski-mi UE. W pañstwach skandynawskich odnotowano poni¿ej 10% szczepów opornych na wymienione che-mioterapeutyki, natomiast na £otwie 100%. Wy¿szy odsetek szczepów opornych na chinolony stwierdzo-no wród C. coli izolowanych od drobiu. W latach 2004-2007 wyniós³ on dla ciprofloksacyny 55-64%, dla kwasu nalidyksowego 39-68%, za w 2008 r. uzy-ska³ rednio 62% i 61% (tab. 1 i 2).
Niepokoj¹cy wydaje siê fakt obserwowanej wyso-kiej opornoci wród szczepów Campylobacter izolo-wanych z miêsa drobiowego. W latach 2004-2007 odsetek takich izolatów wynosi³ w przypadku C. jeju-ni dla ciproflokascyny do 39% i kwasu nalidyksowe-go do 36%, natomiast dla C. coli ciproflokascyny i kwasu nalidyksowego po 54%. W 2008 r. do rapor-tu EFSA przekazano tylko wyniki dotycz¹ce C. jejuni
by³o to 46% izolatów opornych na ciprofloksacynê i 50% na kwas nalidyksowy (tab. 1 i 2).
W przypadku antybiotykoopornoci szczepów Cam-pylobacter izolowanych od wiñ, w cytowanych ra-portach s¹ zawarte dane dotycz¹ce jedynie C. coli, co mo¿e wynikaæ z faktu, ¿e gatunek ten jest najczêciej izolowany od tych zwierz¹t. W obrêbie tej grupy rów-nie¿ odnotowano wysoki odsetek szczepów opornych. W latach 2004-2007 w przypadku ciprofloksacyny sta-nowi³y one 35-46%, a kwasu nalidyksowego 30-47%. W 2008 r. stwierdzono 39% szczepów opornych na oba te antybiotyki.
Nieco ni¿szy poziom opornoci na wymienione sub-stancje przeciwbakteryjne zaobserwowano wród szczepów C. jejuni izolowanych od byd³a. Kszta³to-wa³ siê on w latach 2004-2007 na poziomie 20-35% w przypadku ciprofloksacyny, 23-35% w odniesieniu do kwasu nalidyksowego, a w 2008 r. wyniós³ rednio 34% dla obu tych antybiotyków. Jednak ju¿ w przy-padku C. coli, równie¿ pochodz¹cych od byd³a, by³ on zdecydowanie wy¿szy i waha³ siê w latach 2004-2008 w granicach od 53% do 75% dla ciprofloksacyny i od 53% od 73% dla kwasu nalidyksowego (tab. 1 i 2).
Ocena opornoci drobnoustrojów bakteryjnych na ró¿ne chamioterapeutyki prowadzona jest w szeregu krajach od wielu lat. Jednym z najstarszych progra-mów monitoringowych jest DANMAP the Danish Integrated Antimicrobial Resistance Monitoring and Research Programme. Wed³ug tych badañ prowadzo-nych w Danii od 1997 r. odsetek szczepów Campylo-bacter opornych na ciprofoksacynê izolowanych od drobiu i z miêsa drobiowego pochodz¹cego z Danii utrzymywa³ siê na sta³ym poziomie (poni¿ej 20%), natomiast by³ znacz¹co wy¿szy w przypadku impor-towanego miêsa drobiowego ok. 50% (27). Z kolei wed³ug badañ prowadzonych w USA, gdzie w latach 2002-2007 badano szczepy izolowane g³ównie z miê-sa drobiowego dostêpnego w handlu, procent szcze-pów opornych na ciproflokascynê wzrós³ we wspom-nianym okresie z 10% do 25,9% w odniesieniu do C. coli i pozosta³ na mniej wiêcej sta³ym poziomie w przypadku C. jejuni (15,2-17,2%) (32).
Danych z Polski dotycz¹cych antybiotykooprnoci Campylobacter jest niewiele i s¹ one ograniczone do stosunkowo ma³ej liczby przebadanych szczepów. W 2008 r. analizowano ³¹cznie 170 szczepów (105 C. jejuni i 65 C. coli) pochodz¹cych od drobiu, pozy-skanych w ramach monitoringu przeprowadzonego na zlecenie Komisji Europejskiej (30). Stwierdzono, ¿e 82% z nich by³o opornych na ciprofloksacynê, nieza-le¿nie od gatunku Campylobacter (tab. 1 i 2). W ba-daniach w³asnych, w których okrelano opornoæ szczepów izolowanych z miêsa drobiowego dostêp-nego w handlu detalicznym, uzyskano wyniki na po-ziomie ok. 80% (29). W obu przypadkach jest to zde-cydowanie wy¿szy odsetek ni¿ rednia europejska. Mniej szczepów opornych (ok. 50% izolatów)
stwier-dzili natomiast Krutkiewicz i wsp. (17) oraz Rozynek i wsp. (25). W pierwszym przypadku izolaty te pocho-dzi³y od drobiu, psów i wiñ, w drugim za z miêsa drobiowego. Z kolei Bednarski i wsp. (1) przebadali 150 szczepów wyosobnionych od byd³a w wiêkszo-ci by³y to C. jejuni (143 izolaty) i stwierdzili opor-noæ na ciprofloksacynê jedynie u 26 z nich (18,2%).
Opornoæ na makrolidy
Makrolidy s¹ kolejn¹ grup¹ antybiotyków o istot-nym znaczeniu w medycynie ludzkiej. Pocz¹tkowo izolowano oporne szczepy Campylobacter tylko od zwierz¹t, zwykle by³ to C. coli pochodz¹cy od wiñ i od brojlerów. Najczêciej wystêpuj¹cy mechanizm opornoci na tê grupê antybiotyków jest zwi¹zany z mutacj¹ w domenie V genu 23S rRNA, zwykle
w po-zycji 2074 lub 2075, która powoduje zmianê struktury bakteryjnego rybosomu, a tym samym mniejsze powi-nowactwo ca³ego rybosomu lub jego podjednostki 50S do antybiotyku (7, 12, 21). Mutacje tego rodzaju ³¹-czone s¹ z najwy¿szym poziomem opornoci Campy-lobacter na makrolidy. Opisano tak¿e inne mutacje, m.in. w genach koduj¹cych rybosomalne bia³ka L4 i L22 (13). Podobnie jak w przypadku opornoci na FQ równie¿ w tym przypadku mechanizmem wspomaga-j¹cym jest dzia³anie pomp molekularnych, w szcze-gólnoci CmeABC (14, 15). Uwodniono, ¿e przypad-ku izolatów o niskim lub rednim poziomie opornoci na makrolidy inaktywacja pomp przywraca³a wra¿li-woæ bakterii na chemioterapeutyki, a w odniesieniu do szczepów o wysokim poziomie opornoci znacz¹co j¹ redukowa³a. Sugeruje to, ¿e systemy pomp
funkcjo-ród³o Tertacykilny Eryrtomycyna Gentamycyna Ciprolfoksacyna Kwasnaildyksowy 7 0 0 2 -4 0 0 2 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 b ó r D 5 3 -6 I F : 0 ( ) S E : 9 8 7 3 : E S : 0 ( ; T M , T I : 3 7 ) L P : 8 4 0 , K D , T A : 0 ( L N , R F ,I F ) E D : 3 1 3 , Z C , T A : 0 ( ,I S ,I F , K D K U , E S T M : 5 1 ; ) L P : 0 5 -0 , Z C , T A : 0 ( , R F ,I F , K D L N , T I )I S : 0 2 4 , Z C , T A : 0 ( , E D , R F , K D , E S , T P , T I K U ; T M , E B : 3 2 ) L P : 0 3 4 -8 I F : 0 ( ) E D : 4 7 0 5 E S : 0 ( ; V L : 0 0 1 ) L P : 2 8 9 4 -4 I F : 0 ( ) S E : 0 0 1 1 5 E S : 0 ( ) V L : 0 0 1 o s ê i M e w o i b o r d 3 4 -0 K D : 0 ( ) R F : 7 5 8 3 K D : 2 1 ( ) T P : 3 7 0 6 , K D , T A : 0 ( V L ) E B : 8 2 -0 , E B , T A : 0 ( K D ) R F : 3 3 1 , K D , T A : 0 ( T P , V L , E D ) E B : 0 2 9 3 -3 K D : 3 ( ) T A : 6 6 6 4 K D : 9 1 ( ) V L : 0 0 1 6 3 -3 K D : 3 ( ) T A : 6 6 0 5 E D : 7 1 ( ) T P , V L : 0 0 1 o ³ d y B 3 3 -3 2 K D : 0 ( ) S E : 0 8 8 2 K D : 3 ( ) S E : 3 7 3 -1 , T I , K D : 0 ( E S ) L N : 7 1 K D , T A : 0 ( ) L N : 6 1 -0 , K D , T A : 0 ( T I ) L N : 5 1 , K D , T A : 0 ( L N ) S E : 4 5 3 -0 2 K D : 2 ( ) S E : 7 4 4 3 K D : 0 2 ( ) S E : 4 5 5 3 -3 2 K D : 2 ( ) S E : 7 4 4 3 K D : 0 2 ( ) S E : 6 5
Objanienia: AT Austria; BE Belgia; CZ Czechy; DE Niemcy; DK Dania; ES Hiszpania; FI Finlandia; FR Francja; HU Wêgry; IE Irlandia; IT W³ochy; LV £otwa; NL Holandia; PL Polska; PT Portugalia; SE Szwecja; SI S³owenia; UK Wielka Brytania
Tab. 1. rednie odsetki (wartoci minimalne maksymalne) szczepów C. jejuni opornych na wybrane antybiotyki w krajach UE wg danych EFSA
Objanienia: * dane za lata 2005-2007; ** dane za lata 2006-2007; *** oznaczenia krajów jak w tab. 1.
Tab. 2. rednie odsetki (wartoci minimalne maksymalne) szczepów C. coli opornych na wybrane antybiotyki w krajach UE wg danych EFSA ród³o Tertacykilny Eryrtomycyna Gentamycyna Ciprolfoksacyna Kwasnaildyksowy 7 0 0 2 -4 0 0 2 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 2004-2007 2008 * b ó r D 7 7 -3 7 * * * L N : 8 4 ( ) S E : 0 9 3 5 E I : 2 1 ( ; T I : 6 9 ) L P : 4 5 1 2 -3 1 L N , T I : 0 ( ) T I : 9 2 2 1 ,I S , E I : 0 ( K U ; T I : 4 5 ) L P : 5 4 -1 , E D , T A : 0 ( L N , T I )I S : 9 1 3 , E I , R F , T A : 0 ( K U ,I S , T P ; E B 9 1 ) L P : 3 4 6 -5 5 R F : 5 3 ( ) S E : 0 0 1 2 6 E I : 7 1 ( ; T P : 7 9 ) 2 8 : L P 8 6 -9 3 T I : 0 ( ) S E : 4 9 1 6 E I : 5 1 ( ) T P : 6 9 o s ê i M * * e w o i b o r d 6 7 T A : 8 6 ( ) E B : 0 0 1 5-6 T A : 0 ( ) R F , E B : 8 0 51-54 E B : 8 4 ( ) T A : 3 7 37-54 R F : 4 3 ( ) T A : 4 6 e i n i w 0 8 -4 6 K D : 2 ( ) S E : 0 0 1 9 7 T I 9 6 ( ) S E 0 0 1 9 3 -4 2 T I : 0 ( ) S E : 0 7 5 2 U H : 4 ( ) S E : 3 5 8 -4 , K D , E D : 0 ( E S , L N , R F ) S E : 6 2 4 L N , T A : 0 ( ) S E : 5 1 6 4 -5 3 L N : 5 ( ) S E : 8 8 9 3 L N : 4 ( ) S E : 2 9 7 4 -0 3 K D : 5 ( ) S E : 7 8 9 3 L N : 4 ( ) S E : 1 9 o ³ d y B (3509:-D9K2 ) L N : 8 9 4-16 T A : 0 ( ) L N : 8 1 0-8 K D , T A : 0 ( ) S E : 4 1 53-75 K D : 0 1 ( ) S E : 6 8 53-73 K D : 0 2 ( ) S E : 6 8
nuj¹ synergistycznie z mutacjami punktowymi w bia³-kach rybosomalnych (2, 14).
redni do wysokiego odsetek szczepów opornych na erytromycynê, która nale¿y do wymienionej grupy antybiotyków, stwierdzono w niektórych pañstwach cz³onkowskich UE wród izolatów C. coli pochodz¹-cych od drobiu i wiñ. W przypadku drobnoustrojów wyosobnionych od wiñ wynosi³ on w latach 2004--2007 od 24% do 39%, a w 2008 r. uzyska³ rednio 25% (tab. 2). U drobiu odsetek szczepów opornych C. coli waha³ siê w granicach od 13% do 21% w la-tach 2004-2007, a w 2008 r. wyniós³ 12%. U izolatów pochodz¹cych od byd³a stwierdzono natomiast nieco ni¿szy poziom opornoci, wahaj¹cy siê od 4% do 16% (tab. 2). Z pozosta³ych róde³ izolowano ju¿ zdecydo-wanie mniej szczepów opornych: w latach 2004-2008 z miêsa drobiowego do 6% opornych C. jejuni i C. coli natomiast od byd³a i drobiu po 3% opornych izolatów C. jejuni (tab. 1 i 2). Ogólnie, co wynika równie¿ z cy-towanych wy¿ej danych UE, mo¿na stwierdziæ ¿e w przypadku opornoci na makrolidy istnieje zale¿-noæ gatunkowa. C. jejuni izolowane od drobiu i byd-³a wykazuj¹ nisk¹ i stosunkowo sta³¹ opornoæ na tê grupê antybiotyków, natomiast wysoki odsetek szcze-pów opornych (15-80%) stwierdza siê w obrêbie C. coli pochodz¹cych od drobiu i wiñ (30). Podobna sytu-acja ma miejsce tak¿e w USA, gdzie w ramach przed-stawionych wy¿ej badañ stwierdzono poni¿ej 10% opornych szczepów C. coli i poni¿ej 1% C. jejuni nie-wra¿liwych na erytromycynê (32).
W Polsce, w badaniach w³asnych, wykazano sto-sunkowo niedu¿o szczepów opornych na makrolidy (29). W 2008 r. wyizolowano jedynie 5% C. coli opor-nych na erytromycynê, które by³y izolowane od dro-biu (tab. 1 i 2). Nie stwierdzono natomiast ¿adnego takiego szczepu pochodz¹cego z miêsa drobiowego (29). Podobne rezultaty otrzymali te¿ Rozynek i wsp. (25) oraz Krutkiewicz i wsp. (17), badaj¹c izolaty wyosobnione od drobiu lub z miêsa drobiowego, oraz Bednarski i wsp. (1), analizuj¹c szczepy izolowane od byd³a.
Opornoæ na tetracykliny
Opornoæ na tetracykliny zwi¹zana jest z wystêpo-waniem genu tetO, który koduje bia³ko obni¿aj¹ce zdolnoæ wi¹zania siê tych antybiotyków z podjednost-k¹ 30S rybosomu, a w nastêpstwie likwiduje inhibicjê ³añcucha polipeptydowego. U wiêkszoci szczepów Campylobacter gen ten jest zlokalizowany w plazmi-dzie, tylko u niektórych szczepów stwierdzono jego chromosomaln¹ kopiê. Przypuszcza siê, ¿e Campylo-bacter móg³ nabyæ marker tetO w wyniku horyzontal-nego transferu genów od takich rodzajów drobnoustro-jów, jak: Streptomyces, Streptococcus czy Enterococ-cus (6). Drugi mechanizm opornoci Campylobacter na tetracykliny warunkuj¹ bia³ka wchodz¹ce w sk³ad grupy MFS (Major Facilitator Superfamily),
odpowie-dzialne za usuwanie tych antybiotyków z komórki bak-teryjnej (5). Opornoæ na tetracykliny jest tak¿e, po-dobnie jak w grupach antybiotyków opisanych wy¿ej, skorelowana z dzia³aniem pomp molekularnych (14). redni odsetek szczepów opornych na tetracyklinê wród izolatów wyosobnionych od drobiu, wed³ug danych zwartych we wspomnianych wy¿ej raportach EFSA, waha³ siê w latach 2004-2007 w granicach od 6% do 35% dla C. jejuni oraz 73-77% dla C. coli, a w 2008 r. wynosi³ on, odpowiednio, 37% i 53% (tab. 1 i 2). Podobnie kszta³towa³y siê dane, jeli chodzi o szczepy izolowane z miêsa drobiowego: w 2007 r. odsetek szczepów opornych wyniós³, odpowiednio, 37% w przypadku C. jejuni oraz 76% w stosunku do C. coli. Dane EFSA za 2008 r. objê³y jedynie C. jejuni i wynosi³y 38% izolatów opornych. Opornoæ na te-tracykliny w obrêbie szczepów C. coli izolowanych od wiñ kszta³towa³a siê na poziomie 64-80% w la-tach 2004-2008. Odnonie do C. jejuni izolowanych od byd³a zaobserwowano 23-33% szczepów opornych na tetracykliny, ze znacz¹cymi ró¿nicami w poszcze-gólnych krajach (na przyk³ad: Dania 0%, Hiszpania do 80%). W obrêbie C. coli pochodz¹cych od tego samego gatunku zwierz¹t opornoæ we wspomnianym okresie na tetracykliny waha³a siê w granicach od 59% do 92% izolatów.
Wed³ug danych Zhao i wsp. (32), w przypadku opor-noci na tetracykliny daje siê zaobserwowaæ odwrot-ny trend ni¿ w odniesieniu do wra¿liwoci na makro-lidy, tzn. stwierdza siê wiêcej szczepów opornych w obrêbie gatunku C. jejuni ni¿ C. coli. By³o to, odpo-wiednio, 48,6% i 39,9% (dane za rok 2007), jednak ró¿nice te nie s¹ znaczne. Tendencji tej nie daje siê jednak zaobserwowaæ w obrêbie polskich izolatów. Wród szczepów wyosobnionych od drobiu w 2008 r. stwierdzono 54% opornych C. coli i 48% C. jejuni (tab. 1 i 2). W przypadku szczepów izolowanych z miêsa drobiowego by³o to, odpowiednio, 37% i 70% (29). W badaniach Krutkiewicz i wsp. (17) stwierdzo-no natomiast 18,8% C. jejuni i 25% C. coli opornych na ten antybiotyk.
Inne antybiotyki
Opornoci Campylobacter na pozosta³e antybiotyki powiêca siê w publikacjach zdecydowanie mniej uwagi. Do takich grup nale¿¹ na przyk³ad aminogli-kozydy. Brak wra¿liwoci na tê grupê substancji prze-ciwbakteryjnych jest wynikiem dzia³ania enzymów inaktywuj¹cych, kodowanych zazwyczaj przez geny aacA4, aphA-3 i aphA-7 (10).
Wiêkszoæ krajów raportowa³a, ¿e opornoæ Cam-pylobacter na gentamycynê wynosi³a poni¿ej 10% badanych izolatów, a w niektórych przypadkach oscy-lowa³a w okolicach zera, jednak nie stwierdzono tak du¿ych dysproporcji, jak w odniesieniu do chinolo-nów czy tetracyklin. Dla szczepów izolowanych z miê-sa drobiowego w latach 2004-2007 wynios³a ona do
2% w przypadku C. jejuni i 0% w odniesieniu do C. coli, a w 2008 r. dla C. jejuni 13%. W przypadku C. coli izolowanych od wiñ w latach 2004-2008 redni od-setek szczepów opornych na tetracykliny waha³ siê w granicach 4-8%. Dla izolatów pochodz¹cych od byd³a by³y to wartoci w granicach 0-1% dla C. jejuni i od 0% do 8% dla C. coli. W Polsce wród szczepów izolowanych od drobiu w 2008 r. w ramach badañ mo-nitoringowych (30) stwierdzono jedynie 3% szczepów C. coli opornych na gentymycynê i ani jednego C. je-juni. Brak szczepów opornych na tetracykliny stwier-dzili równie¿ Bednarski i wsp. (1), analizuj¹c izolaty pochodz¹ce od byd³a.
Obecne zagro¿enie dla zdrowia konsumentów i dalsze perspektywy
Wzrastaj¹ca liczba szczepów Campylobacter opor-nych na klinicznie wa¿ne antybiotyki jest szczególnie niepokoj¹ca ze wzglêdu na zdrowie konsumentów. ledzenie tego procesu i dróg transmisji opornoci komplikuje fakt, ¿e s¹ to bakterie zoonotyczne, maj¹-ce kontakt ze rodkami stosowanymi zarówno w me-dycynie weterynaryjnej, jak i ludzkiej. Wy¿ej omówio-no oporomówio-noæ szczepów Campylobacter izolowanych od zwierz¹t i z ¿ywnoci. Natomiast w przypadku opor-noci szczepów pochodz¹cych od ludzi sytuacja epi-demiologiczna wygl¹da podobnie. Wed³ug danych z USA i Kanady, od kilku lat stwierdza siê wzrasta-j¹cy odsetek szczepów opornych na FQ i obecnie wy-nosi on ok. 30% w odniesieniu do ciprofloksacyny. Z drugiej strony, w latach 1989-1990 nie stwierdzono w ogóle szczepów Campylobacter izolowanych od ludzi opornych na ten antybiotyk (4, 20, 32). W przy-padku makrolidów równie¿ obserwuje siê tendencjê wzrostow¹, chocia¿ ju¿ nie tak dynamiczn¹, np. w 2008 r. stwierdzono 11% szczepów C. coli i 2,3% C. jejuni opornych na erytromycynê. Dla tetracyklin odsetek izolatów opornych wynosi³, odpowiednio, 40% i 44% (4). W badaniach prowadzonych w latach 2000--2007 w Polsce, podczas których oceniano antybio-tykoopornoæ szczepów Campylobacter izolowanych od dzieci z biegunk¹ stwierdzono, ¿e 118 (55,7%) C. jejuni i 20 (51,3%) C. coli by³o opornych na przy-najmniej jeden z badanych antybiotyków. Najwiêcej szczepów wykazywa³o opornoæ na ciprofloksacynê, tzn. 50% niezale¿nie od gatunku Campylobacter, mniej natomiast na tetercykliny (ok. 18% izolatów), równie¿ bez znacz¹cych ró¿nic pomiêdzy gatunkami tych bak-terii. Wszystkie testowane C. coli by³y wra¿liwe na erytromycynê, wród C. jejuni znaleziono zaledwie jeden taki szczep. Ponadto odnotowano, we wspomnia-nym wy¿ej okresie, znacz¹cy wzrost liczby szczepów wieloopornych, szczególnie w odniesieniu do dwóch grup antybiotyków fluorochinolonów i tetracyklin (26).
Ocena perspektywy narastania antybiotykooprnoci u szczepów Campylobacter, szczególnie na
makroli-dy i fluorochinolony, wymaga wziêcia pod uwagê kil-ku aspektów. Jednym z nich jest czêstotliwoæ muta-cji spontanicznych i prze¿ywalnoæ mutantów w ro-dowisku. Mutacja na FQ pojawia siê ze wskanikiem 106-108 komórki na pokolenie (31). W przypadku
licz-by bakterii wiêkszej ni¿ 106 i ekspozycji na FQ
mu-tanty pojawi¹ siê nieuchronnie. Zosta³o to udowod-nione w badaniach zarówno in vitro, jak i in vivo. Szczepy oporne pojawia³y siê bardzo szybko, nawet w ci¹gu 24 godzin. Izolowano je z ka³u drobiu zaka-¿onego wra¿liwymi szczepami Campylobacter, któ-remu podawano enrofloksacynê. Nale¿y podkreliæ, ¿e szczepy niewra¿liwe ostatecznie ca³kowicie kolonizo-wa³y przewód pokarmowy ptaków. W zwi¹zku z tym leczenie drobiu zaka¿onego Campylobacter antybio-tykami z tej grupy nie tylko nie eliminuje tych bakte-rii, ale powoduje przekszta³cenie siê populacji wra¿li-wej, bytuj¹cej w przewodzie pokarmowym na oporn¹ na ten rodzaj antybiotyków. Czêstotliwoæ mutacji w odniesieniu do makrolidów jest zdecydowanie inna i wynosi ok. 1010 komórki na pokolenie, czyli jest ok.
10 000 razy mniejsza ni¿ w przypadku FQ. Ponadto szczepy nabywaj¹ce opornoæ w wyniku pojedynczej mutacji punktowej wykazuj¹ niski do redniego po-ziom opornoci i maj¹ tendencje do zanikania w ro-dowisku pozbawionym makrolidów. Dopiero d³ugo-trwa³a ekspozycja na makrolidy lub stopniowe zwiêk-szanie stê¿enia antybiotyku generuje mutacje w regio-nie 23S rRNA, które s¹ zwi¹zane z wy¿szym pozio-mem opornoci (3, 19).
Kolejnym aspektem przy ocenie narastania oporno-ci na antybiotyki wród szczepów Campylobacter jest stosowanie tych rodków w medycynie weterynaryj-nej w celach leczniczych i profilaktycznych oraz tzw. antybiotykowych stymulatorów wzrostu asw, które s¹ jednak w UE zakazane od 2006 r. (28). Im czêciej dana substancja jest stosowana u zwierz¹t, niezale¿-nie od przyczyny, tym wiêksze prawdopodobieñstwo, ¿e powstan¹ szczepy oporne i za porednictwem np. ¿ywnoci dostan¹ siê do konsumentów. Dodatkowo, mog¹ one równie¿ przekazaæ geny opornoci innym bakteriom chorobotwórczym dla ludzi. Z drugiej jed-nak strony, nie nale¿y przeceniaæ wp³ywu stosowania substancji przeciwbakteryjnych u zwierz¹t na rozprze-strzenianie siê szczepów opornych u ludzi. Wed³ug niektórych autorów (23) decyduj¹ce jest intensywne stosowanie antybiotyków u ludzi, szczególnie u pa-cjentów hospitalizowanych.
Bior¹c pod uwagê wzrastaj¹cy odsetek szczepów opornych na najwa¿niejsze grupy antybiotyków, które s¹ izolowane od zwierz¹t, z ¿ywnoci i od ludzi oraz ³atwe nabywanie opornoci przez bakterie nale¿¹ce do rodzaju Campylobacter, szczególnie na FQ, nale¿y stwierdziæ, ¿e problem ten bêdzie w najbli¿szej przy-sz³oci narasta³. Mo¿e to doprowadziæ m.in. do utraty terapeutycznego dzia³ania FQ w leczeniu kampylobak-teriozy u ludzi. Makrolidy pozostaj¹ obecnie
najbar-dziej efektywne w leczeniu tej choroby, ale wzrastaj¹-ca i w tym przypadku opornoæ narzuwzrastaj¹-ca koniecznoæ bardzo rozwa¿nego stosowania tych, jak równie¿ in-nych substancji przeciwbakteryjin-nych, w medycynie ludzkiej i weterynaryjnej.
Pimiennictwo
1.Bednarski M., Wieliczko A.: Antimicrobial resistance of thermophilic Cam-pylobacter spp. isolated from cattle in Poland. Pol. J. Vet. Sci. 2010, 13, 189--191.
2.Cagliero C., Mouline C., Cloeckaert A., Payot S.: Synergy between efflux pump CmeABC and modifications in ribosomal proteins L4 and L22 in con-ferring macrolide resistance in Campylobacter jejuni and Campylobacter coli. Antimicrob. Agents Chemother. 2006, 50, 3893-3896.
3.Caldwell D. B., Wang Y., Lin J.: Development, stability, and molecular me-chanisms of macrolide resistance in Campylobacter jejuni. Antimicrob. Agents Chemother. 2008, 52, 3947-3954.
4.CDC 2009. National Antimicrobial Resistance Monitoring System (NARMS): Enteric Bacteria. Human Isolates Final Report. US Department of Health and Human Services.
5.Chopra I., Roberts M.: Tetracycline antibiotics: Mode of action, applica-tions, molecular biology, and epidemiology of bacterial resistance. Micro-biol. Mol. Biol. Rev. 2001, 65, 232-260.
6.Dasti J. I., Gross U., Pohl S., Lugert R., Weig M., Schmidt-Ott R.: Role of the plasmid-encoded tet(O) gene in tetracycline-resistant clinical isolates of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli. J. Med. Microbiol. 2007, 56, 833-837.
7.Engberg J., Aarestrup F. M., Taylor D. E., Gerner-Smidt P., Nachamkin I.: Quinolone and macrolide resistance in Campylobacter jejuni and C. coli: resistance mechanisms and trends in human isolates. Emerg. Infect. Dis. 2001, 7, 24-34.
8.European Food Safety Authority (EFSA): The Community Summary Report on antimicrobial resistance in zoonotic and indicator bacteria from animals and food in the European Union in 2004-2007. EFSA Journal 2010. 9.European Food Safety Authority (EFSA): The Community Summary Report
on antimicrobial resistance in zoonotic and indicator bacteria from animals and food in the European Union in 2008. EFSA Journal 2010.
10.Fairchild A. S., Smith J. L., Idris U., Lu J., Sanchez S., Purvis L. B., Hofacre C., Lee M. D.: Effects of orally administered tetracycline on the intestinal community structure of chickens and on tet determinant carriage by commensal bacteria and Campylobacter jejuni. Appl. Environ. Micro-biol. 2005, 71, 5865-5872.
11.Ge B., McDermott P. F., White D. G., Meng J.: Role of efflux pumps and topoisomerase mutations in fluoroquinolone resistance in Campylobacter jejuni and Campylobacter coli. Antimicrob. Agents Chemother. 2005, 49, 3347-3354.
12.Gibreel A., Kos V. N., Keelan M., Trieber C. A., Levesque S., Michaud S., Taylor D. E.: Macrolide resistance in Campylobacter jejuni and Campylo-bacter coli: molecular mechanism and stability of the resistance phenotype. Antimicrob. Agents Chemother. 2005, 49, 2753-2759.
13.Gibreel A., Taylor D. E.: Macrolide resistance in Campylobacter jejuni and Campylobacter coli. J. Antimicrob. Chemother. 2006, 58, 243-255. 14.Gibreel A., Wetsch N. M., Taylor D. E.: Contribution of the CmeABC efflux
pump to macrolide and tetracycline resistance in Campylobacter jejuni. Antimicrob. Agents Chemother. 2007, 51, 3212-3216.
15.Guo B., Lin J., Reynolds D. L., Zhang Q.: Contribution of the multidrug efflux transporter CmeABC to antibiotic resistance in different Campylo-bacter species. Foodborne Pathog Dis. 2010, 7, 77-83.
16.Hees B. C. Van, Veldman-Ariesen M. J., de Jongh B. M., Tersmette M., van Pelt W.: Regional and seasonal differences in incidence and antibiotic resistance of Campylobacter from a nationwide surveillance study in The Netherlands: an overview of 2000-2004. Clin. Microbiol. Infect. 2007, 13, 305-310.
17.Krutkiewicz A., Sa³amaszyñska-Guz A., Rzewuska M., Klimuszko D., Binek M.: Resistance to antimicrobial agents of Campylobacter spp. strains isolated from animals in Poland. Pol. J. Vet. Sci. 2009, 12, 465-472.
18.Lin J., Michel L. O., Zhang Q.: CmeABC functions as a multidrug efflux system in Campylobacter jejuni. Antimicrob. Agents Chemother. 2002, 46, 2124-2131.
19.Lin J., Yan M., Sahin O., Pereira S., Chang Y. J., Zhang Q.: Effect of macro-lide usage on emergence of erythromycin-resistant Campylobacter isolates in chickens. Antimicrob. Agents Chemother. 2007, 51 1678-1686.
20.Luangtongkum T., Jeon B., Han J., Plummer P., Logue C. M., Zhang Q.: Antibiotic resistance in Campylobacter: emergence, transmission and persi-stence. Future Microbiol. 2009, 4, 189-200.
21.Mamelli L., Prouzet-Mauléon V., Pagès J. M., Mégraud F., Bolla J. M.: Molecular basis of macrolide resistance in Campylobacter: role of efflux pumps and target mutations. J. Antimicrob. Chemother. 2005, 56, 491-497. 22.Payot S., Bolla J. M., Corcoran D., Fanning S., Mégraud F., Zhang Q.: Mechanisms of fluoroquinolone and macrolide resistance in Campylobacter spp. Microbes Infect. 2006, 8, 1967-1971.
23.Phillips I., Casewell M., Cox T., De Groot B., Friis C., Jones R., Nightin-gale C., Preston R., Waddell J.: Does the use of antibiotics in food animals pose a risk to human health? A critical review of published data. J. Antimi-crob. Chemother. 2004, 53, 28-52.
24.Pumbwe L., Piddock L. J.: Identification and molecular characterisation of CmeB, a Campylobacter jejuni multidrug efflux pump. FEMS Microbiol. Lett. 2002, 206, 185-189.
25.Rozynek E., Dzierzanowska-Fangrat K., Korsak D., Konieczny P., Wardak S., Szych J., Jarosz M., Dzierzanowska D.: Comparison of antimicrobial resi-stance of Campylobacter jejuni and Campylobacter coli isolated from humans and chicken carcasses in Poland. J. Food Prot. 2008, 71, 602-607. 26.Rozynek E., Dzierzanowska-Fangrat K., Szczepañska B., Wardak S., Szych J.,
Konieczny P., Albrecht P., Dzierzanowska D.: Trends in antimicrobial susceptibility of Campylobacter isolates in Poland (2000-2007). Pol. J. Mi-crobiol. 2009, 58, 111-115.
27.Skjøt-Rasmussen L., Ethelberg S., Emborg H. D., Agersø Y., Larsen L. S., Nordentoft S., Olsen S. S., Ejlertsen T., Holt H., Nielsen E. M., Hammerum A. M.: Trends in occurrence of antimicrobial resistance in Campylobacter jejuni isolates from broiler chickens, broiler chicken meat, and human do-mestically acquired cases and travel associated cases in Denmark. Int. J. Food Microbiol. 2009, 31, 277-279.
28.Truszczyñski M., Pejsak Z.: Wp³yw stosowania u zwierz¹t antybiotyków na lekoopornoæ bakterii chorobotwórczych dla cz³owieka. Medycyna Wet. 2006, 62, 1339-1343.
29.Wieczorek K.: Antimicrobial resistance and virulence markers of Campylo-bacter jejuni and CampyloCampylo-bacter coli isolated from retail poultry meat in Poland. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2010, 54, 563-569.
30.Wieczorek K., Wasyl D., Hoszowski A., Osek J.: Wystêpowanie Campylo-bacter spp. w stadach brojlerów oraz CampyloCampylo-bacter spp. i Salmonella spp. w tuszach brojlerów w Polsce. Pañstwowy Instytut Weterynaryjny Pañ-stwowy Instytut Badawczy, Pu³awy 2009, 1-51.
31.Yan M., Sahin O., Lin J., Zhang Q.: Role of the CmeABC efflux pump in the emergence of fluoroquinolone-resistant Campylobacter under selection pressure. J. Antimicrob. Chemother. 2006, 58, 1154-1159.
32.Zhao S., Young S. R., Tong E., Abbott J. W., Womack N., Friedman S. L., McDermott P. F.: Antimicrobial Resistance of Campylobacter Isolates from Retail Meat in the United States between 2002 and 2007. Appl. Environ. Microbiol. 2010, 76, 7949-7956.
Adres autora: prof. dr hab. Jacek Osek, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: josek@piwet.pulawy.pl
