Artyku³ przegl¹dowy Review
Problemy zwi¹zane z obecnoci¹ dioksyn w rodo-wisku i ich potencjaln¹ toksycznoci¹ powracaj¹ okre-sowo g³ównie za spraw¹ rzeczywistych, jak i domnie-manych incydentów (afera solna, proszek jajeczny, Polska 2012 r.) (www.wetgiw.gov.pl) oraz w wyniku wprowadzania kolejnych przepisów w prawie unijnym (9, 14, 18). Efektem wdra¿anej od 2001 r. strategii Unii Europejskiej w zakresie rozwi¹zywania problemu dioksyn s¹ nowe, bardziej rygorystyczne przepisy prawne obowi¹zuj¹ce od 2012 r. (1259/2011/UE, 2011/516/UE).
Dioksyny i furany (PCDD, PCDF) oraz dioksyno-podobne PCB (dl-PCB), ze wzglêdu na wspólny mechanizm dzia³ania toksycznego objêto t¹ sam¹ legislacj¹. Te trzy grupy zwi¹zków okrela siê po-wszechnie terminem dioksyny. W³aciwoci fizyko-chemiczne, stabilnoæ termiczna, odpornoæ na pro-cesy utleniania i biodegradacjê, s³aba rozpuszczalnoæ w wodzie, dobra w rozpuszczalnikach organicznych, silne przyleganie do cz¹steczek sta³ych i du¿e powi-nowactwo do zwi¹zków lipofilnych, a tak¿e bioaku-mulacja i biomagnifikacja w ogniwach ³añcucha
tro-ficznego l¹dowego i wodnego powoduj¹, ¿e dioksyny stanowi¹ zagro¿enie zdrowia ludzi i zwierz¹t. Wiedza, jak¹ zdobyto w okresie kilku ostatnich dekad na temat toksycznoci dioksyn uczyni³a je symbolem szkod-liwego dzia³ania zwi¹zków chemicznych na ludzki organizm (2, 9, 10, 13-16, 18-20). Choæ na temat tok-sycznoci dioksyn, furanów i PCB do chwili obecnej wykonano setki prac naukowych, to daleko ci¹gle do pe³nej wiedzy, zw³aszcza, jeli chodzi o odleg³e skutki ich dzia³ania. Wyniki wielu prac badawczych wska-zuj¹, ¿e zwi¹zki te mog¹ mieæ wp³yw na dysfunkcje tarczycy, zaburzenia w metabolizmie lipidów, neuro-toksycznoæ, choroby serca i zaburzenia metaboliczne (np. cukrzyca) (4, 19, 20). Toksyczne oddzia³ywanie dioksyn na organizm cz³owieka jest niebezpieczne przede wszystkim w zwi¹zku z zaburzeniami równo-wagi uk³adu hormonalnego (http://ec.europa.eu/food/ fs/sc/scf/out90_en.pdf).
Niskie stê¿enia dioksyn w ¿ywnoci (1012-1015 g/g)
by³y powodem niewielkiego zainteresowania proble-mem dioksyn w Europie a¿ do 1999 r. Kryzys belgij-ski (przestêpstwo polegaj¹ce na celowym
zanieczysz-Strategia Unii Europejskiej w zakresie
rozwi¹zywania problemu dioksyn w ¿ywnoci
JADWIGA PISKORSKA-PLISZCZYÑSKA, MA£GORZATA WARENIK-BANY
Zak³ad Radiobiologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Piskorska-Pliszczyñska J., Warenik-Bany M.
European Union Strategy for addressing the problem of dioxins in food
Summary
The major route of human exposure to dioxins is food: over 90% of these compounds come within food. On 24 October 2001 the Commission of the European Communities (since 2009 the European Commission), as the first organization in the world, has undertaken a comprehensive solution to the dioxin problem, adopting the Community Strategy to reduce the presence and the harmful effects of dioxins (PCDD, PCDF) and polychlorinated biphenyls (PCBs) on the environment and on human health (COM [2001] 593). The strategy taken by all Community countries allowed the integration and harmonization of laws relating to environmental pollution and the food chain. Monitoring and analysis of the implemented regulations which limit emissions of these contaminants the monitoring of dioxin levels in food, scientific analysis of the problem made it possible to apply more severe regulatory requirements, leading to a planned reduction of dioxins in food and feed. The paper discusses the conditions which guided announcing the EU strategy, whose primary purpose was to reduce exposure of the European population to dioxins, as well as strategy implementation and achieved results. Also presented are the legislation in force since 2012 for the maximum permissible concentrations of dioxins and PCBs in food and the test methods used in the official control of undesirable contaminants.
czeniu paszy dioksynami i PCB), oprócz zagro¿enia zdrowia populacji europejskiej wywo³a³ skutki ekono-miczne (straty ekonoekono-miczne siêgaj¹-ce 2 miliardów euro), polityczne (upa-dek rz¹du belgijskiego) i wp³yn¹³ na decydentów oraz opiniê publiczn¹, uwra¿liwiaj¹c ich na problem dio-ksyn (9). Dowiód³ tak¿e braku w Eu-ropie skutecznego systemu kontroli produktów wprowadzanych na rynek. Oceniaj¹c ryzyko nara¿enia populacji europejskiej na dioksyny, w 2001 r. Komitet Naukowy ds. ¯ywnoci UE (SCF) oszacowa³ ówczesne rednie
dzienne pobranie dioksyn wraz z ¿ywnoci¹ na 1,2--3,0 pg TEQ/kg masy cia³a oraz wprowadzi³ dawkê TWI (dopuszczalne tygodniowe pobranie) na pozio-mie 14 pg/kg m.c./tydzieñ (tab. 1). Oznacza³o to, ¿e znaczna czêæ Europejczyków by³a nara¿ona na iloci przekraczaj¹ce dawkê TWI oraz ustalon¹ przez wia-tow¹ Organizacjê Zdrowia dawkê TDI (dopuszczalne dzienne pobranie) wynosz¹c¹ 2 pg WHO-TEQ/kg m.c. (http://ec.europa.eu/food/fs/sc/scf/out90_en.pdf). W 2001 r. eksperci Komitetu FAO/WHO, bior¹c pod uwagê d³ugi okres pó³trwania dioksyn w organizmie, wprowadzili równie¿ dawkê tolerowanego miesiêcz-nego pobrania (PTMI). Gro¿¹ce ze strony dioksyn niebezpieczeñstwo sta³o siê jednym z najpilniejszych problemów do rozwi¹zania. Efektem kryzysu belgij-skiego i zwi¹zanych z nim wydarzeñ by³o podjêcie przez Uniê Europejsk¹ zintegrowanych dzia³añ, które mia³y doprowadziæ do rozwi¹zania problemu dioksyn w Europie (4).
Cele i zadania strategii
Koniecznoæ ograniczenia nara¿enia populacji euro-pejskiej na dioksyny opiera³a siê tak¿e na innych przes³ankach. Pomimo ograniczania emisji dioksyn ze róde³ przemys³owych w latach 90., nadal nastêpowa-³o ich uwalnianie do rodowiska z wysypisk odpadów, zanieczyszczonej gleby, osadów oraz z przemys³owych i pozaprzemys³owych procesów spalania. Poprzez ³añcuch ¿ywnociowy nastêpowa³a bioakumulacja dioksyn w organizmach zwierz¹t i ludzi. Istnia³a rów-nie¿ obawa, ¿e rozszerzenie Unii Europejskiej i w³¹-czenie pañstw akcesyjnych spowoduje wzrost poziomu nara¿ania w UE, poniewa¿ kraje akcesyjne emitowa³y wiêcej zanieczyszczeñ ni¿ kraje UE, co wynika³o z ró¿nic w prawodawstwie oraz z nadmiaru w tych pañstwach zu¿ytych urz¹dzeñ przemys³owych. Bior¹c pod uwagê powy¿sze, strategia Wspólnoty w zakresie rozwi¹zywania problemu dioksyn, przyjêta 24 pa-dziernika 2001 r., skupi³a siê na dwóch g³ównych celach: dalszym ograniczaniu emisji dioksyn oraz ob-ni¿eniu ich zawartoci w ¿ywnoci. Okrelenie aktu-alnego stanu rodowiska i ekosystemu, ograniczenie
w jak najkrótszym czasie nara¿enia ludzi na dzia³anie dioksyn i PCB oraz utrzymanie nara¿enia ludzi na bez-piecznym poziomie sta³y siê podstawowymi zadania-mi. Sukces podjêtej strategii by³ jednak uzale¿niony od dzia³añ podjêtych przez kraje cz³onkowskie oraz spo³ecznoci na poziomie regionalnym i lokalnym. Za-kresem dzia³ania objêto 7 polichlorowanych dibenzo--p-dioksyn (PCDD), 10 polichlorowanych dibenzofu-ranów (PCDF) i 12 polichlorowanych bifenyli (PCB). Drugim celem strategicznego dzia³ania by³o obni-¿enie poziomu dioksyn i PCB w ¿ywnoci. Koniecz-noæ obni¿enia zawartoci dioksyn w ¿ywnoci wyni-ka³a z nastêpuj¹cych faktów. Ponad 90% pobieranej dawki dioksyn pochodzi z ¿ywnoci. U znacz¹cej czêci populacji Europy pobierane z diet¹ dioksyny przewy¿szaj¹ dawki tolerowane (TDI i TWI) (http:// ec.europa.eu/food/fs/sc/scf/out90_en.pdf). W³aciwo-ci toksyczne, poparte nowymi badaniami epidemio-logicznymi, toksykologicznymi i mechanistycznymi s¹ niepokoj¹ce ze wzglêdu na efekty neurorozwojowe, reprodukcyjne oraz endokrynologiczne (1, 2, 10, 16, 19, 20). Dioksyny, furany i polichlorowane bifenyle w wyniku emisji ze róde³ przemys³owych, niekon-trolowanych procesów spalania, jak i gospodarstw domowych dostaj¹ siê do ³añcucha ¿ywnociowego (http://ks.ios.edu.pl/files/TZOw_srodowisku.pdf). Deponowane s¹ w glebie, osadach i na wysypiskach oraz wtórnie uwalniane z tych rezerwuarów, dlatego ska¿enie ³añcucha ¿ywnociowego jest skutkiem ska-¿enia rodowiska. W ³añcuchu pokarmowym zwierz¹t nastêpuje bioakumulacja tych zwi¹zków. Uwalniane z procesów spalania do powietrza dioksyny osiadaj¹ równie¿ na rolinach lub w wodzie, sk¹d pobieraj¹ je organizmy wodnego ³añcucha troficznego i w ten sposób dostaj¹ siê do ³añcucha ¿ywnociowego. Ko-lejnym ród³em s¹ pasze dla zwierz¹t hodowlanych, poniewa¿ biokoncentracja w tkankach zwierz¹t prze-znaczonych na ¿ywnoæ jest g³ówn¹ drog¹ nara¿enia cz³owieka. rodki ograniczaj¹ce nale¿a³o podj¹æ za-równo na poziomie rodowiska, jak i produkcji pasz oraz ¿ywnoci. Skoro ¿ywnoæ pochodzenia zwierzê-cego jest g³ównym ród³em nara¿enia ludzi na
dio-Tab. 1. Tolerowane dawki dioksyn ustalone przez organizacje miêdzynarodowe
Objanienia: *SCF Scientific Committee on Food EU (http://ec.europa.eu/food/fs/sc/ scf/out90_en.pdf); **JECFA Joint FAO/WHO Expert Committee on Food Additives (http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs281/en/) a k w a D pgTEQ/kgmasycia³a Rok Organziacja I D T ) e k a t n I y li a D e l b a r e l o T ( e i n a r b o p e n n e iz d e n a w o r e l o T 0 1 1990 O H W 4 -1 1998 2 2001 UE I W T ) e k a t n I y l k e e W e l b a r e l o T ( e i n a r b o p e w o i n d o g y t e n a w o r e l o T 14 2001 SCF* I M T P ) e k a t n I y l h t n o M e l b a r e l o T l a n o i s i v o r P ( a n z c ê i s e i m a k w a d a n a w o r e l o t a w o s a z c m y T 70 2001 JECFA**
ksyny i PCB, za zanieczyszcze-nie ¿ywnoci jest bezporednio zwi¹zane z zanieczyszczeniem paszy, zastosowano zintegrowa-ne podejcie do redukcji wystê-powania dioksyn i PCB w ³añcu-chu ¿ywieniowym, tj. w materia-³ach paszowych oraz w jadalnych tkankach zwierz¹t (4).
Ka¿dy kongener dioksyn i fu-ranów, jak i dl-PCB wykazuje nieco inny poziom toksycznoci, st¹d wprowadzono koncepcjê tzw. wspó³czynników toksycz-noci (TEF), która pozwoli³a na wyra¿enie toksycznoci poszcze-gólnych kongenerów oraz ³¹cz-nej toksycznoci próbki zawiera-j¹cej mieszaninê tych zwi¹zków (1). Przedstawienie wyników ba-dania za pomoc¹ równowa¿ni-ków toksycznoci (WHOTEQ) u³atwi³o ocenê ryzyka oraz urzê-dow¹ kontrolê ¿ywnoci. Wyni-ki badañ analitycznych odnosz¹-ce siê do wszystkich dioksyn oraz kongenerów dl-PCB, stanowi¹-cych zagro¿enie toksykologicz-ne, s¹ wyra¿ane w policzalnych jednostkach, zwanych równo-wa¿nikami toksycznoci TCDD (WHOTEQ), zatwierdzonymi
przez wiatow¹ Organizacjê Zdrowia (tab. 2).
W ramach strategii redukcji dioksyn i PCB w ro-dowisku okrelono równie¿ zestaw dzia³añ krótko-, rednio- i d³ugoterminowych, które obejmowa³y dal-sze rozpoznanie przemys³owych i nieprzemys³owych róde³ dioksyn, ocenê i zarz¹dzanie ryzykiem, wska-niki i metody pomiaru. Priorytetem by³y dzia³ania za-pobiegaj¹ce powstawaniu i uwalnianiu dioksyn i PCB do rodowiska, dlatego objêto kontrol¹ glebê, powie-trze, wodê oraz sk³adowanie odpadów zawieraj¹cych PCB. Skutecznoæ istniej¹cych uregulowañ prawnych i podejmowanych starañ postanowiono poddaæ okre-sowym kontrolom (3-6).
Dzia³ania podjête w dziedzinie ¿ywnoci Podjête dzia³ania legislacyjne to ustanowienie rygo-rystycznych, ale realnych poziomów dopuszczalnych tych zwi¹zków w ¿ywnoci (permit levels) oraz okre-lenie progów podejmowania dzia³añ (action levels), których przekroczenie powoduje podjêcie okrelonych dzia³añ administracyjnych (rozporz¹dzenia 1259/2011/ UE, 516/2011/UE, 277/2012/UE, 252/2012/UE). Za-k³adano równie¿ ustanowienie docelowych poziomów do osi¹gniêcia, tak aby z czasem zmniejszyæ nara¿e-nie wiêkszoci spo³eczeñstwa europejskiego do
pozio-mów zalecanych przez Komitet Naukowy ds. ¯ywno-ci, czyli takich, przy których pobór dioksyn z diet¹ by³by ni¿szy ni¿ ustalone TWI.
W miarê postêpów wiedzy i dowiadczenia zmie-niano przepisy, maj¹c na uwadze efekt koñcowy, czyli obni¿enie ekspozycji populacji europejskiej poni¿ej dawki TWI. Od 2001 r. do chwili obecnej wydano kilkadziesi¹t dyrektyw, rozporz¹dzeñ i zaleceñ doty-cz¹cych dioksyn. Odpowiedzialne za zapewnienie zgodnoci z obowi¹zuj¹cym prawem s¹ w³adze kra-jów cz³onkowskich, poprzez kontrole urzêdowe ¿yw-noci i pasz (178/2006/WE). Zawarte w nich zapisy zabraniaj¹ wprowadzania do obrotu handlowego pro-duktów zawieraj¹cych zanieczyszczenia w ilociach przekraczaj¹cych najwy¿sze dopuszczalne poziomy. Zabraniaj¹ równie¿ mieszania zanieczyszczonych pro-duktów z innymi rodkami spo¿ywczymi, produkty te nie mog¹ te¿ byæ stosowane jako sk³adniki innych rod-ków spo¿ywczych. Za zgodnoæ z ustawodawstwem unijnym ¿ywnoci importowanej odpowiada kraj po-chodzenia, a kontrola tej ¿ywnoci odbywa siê na granicy unijnej oraz na rynku unijnym. Sta³a kontrola ¿ywnoci bazuje na wyrywkowym pobieraniu próbek i sprawdzaniu w nich m.in. toksycznych kongenerów dioksyn i dl-PCB. W przypadku identyfikacji ryzyka
Tab. 2. Obliczanie ³¹cznej toksycznoci próbki wyra¿onej w równowa¿nikach toksycz-noci (TEQ) z uwzglêdnieniem wspó³czynników toksycztoksycz-noci TEF1998 i TEF2005
k e z ¹ i w Z TEFWHO1998 TEFWHO2005 Zwi¹zek TEFWHO1998 TEFWHO2005 D D C P Non-otrhoPCB D D C T -8 , 7 , 3 , 2 1 1 PCB77 0,0001 0,0001 D D C e P -8 , 7 , 3 , 2 , 1 1 1 PCB81 0,0001 0,0003 D D C x H -8 , 7 , 4 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 PCB126 0,1 0,1 D D C x H -8 , 7 , 6 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 PCB169 0,01 0,03 D D C x H -9 , 8 , 7 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 D D C p H -, 8 , 7 , 6 , 4 , 3 , 2 , 1 0,01 0,01 D D C O 0,0001 0,0003 F D C P Mono-otrhoPCB F D C T -8 , 7 , 3 , 2 0,1 0,1 PCB-105 0,0001 0,00003 F D C e P -8 , 7 , 3 , 2 , 1 0,05 0,03 PCB-114 0,0005 0,00003 F D C e P -8 , 7 , 4 , 3 , 2 0,5 0,3 PCB-118 0,0001 0,00003 F D C x H -8 , 7 , 4 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 PCB-123 0,0001 0,00003 F D C x H -8 , 7 , 6 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 PCB-156 0,0005 0,00003 F D C x H -9 , 8 , 7 , 3 , 2 , 1 0,1 0,1 PCB-157 0,0005 0,00003 F D C x H -8 , 7 , 6 , 4 , 3 , 2 0,1 0,1 PCB-167 0,00001 0,00003 F D C p H -8 , 7 , 6 , 4 , 3 , 2 , 1 0,01 0,01 PCB-189 0,0001 0,00003 F D C p H -9 , 8 , 7 , 4 , 3 , 2 , 1 0,01 0,01 F D C O 0,0001 0,0003
(
)
∑
(
)
∑
(
)
∑
= = = × + × + × = 12 1 10 1 7 1 j j j k k ki PCDDi TEFi PCDF TEF PCB TEF
musz¹ byæ podejmowane dzia³ania prowadz¹ce do zna-lezienia ród³a ska¿eñ i jego likwidacji (516/2011/UE, 252/2012/UE). Narzêdziem dla w³adz administracyj-nych sta³y siê tzw. progi dzia³añ (action levels), umo¿-liwiaj¹ce wyszukiwanie przypadków ska¿eñ dioksy-nami, identyfikacjê ród³a i podjêcie odpowiednich dzia³añ w celu jego redukcji lub likwidacji. Pierwsze ustalono ju¿ w 2001 r. ale tylko dla dioksyn i furanów. W 2006 r. ustalono oddzielne progi podejmowanych dzia³añ dla mieszanin PCDD/PCDF, a inne dla dl-PCB, uwzglêdniaj¹c odmienne ród³a pochodzenia obydwu grup toksyn. Progi te rednio by³y ni¿sze o oko³o 25-30% ni¿ dopuszczalny limit dla danej kategorii ¿ywnoci.
W celu zapewnienia jednolitego wykonywania prze-pisów kraje cz³onkowskie musz¹ stosowaæ te same kryteria dotycz¹ce pobierania próbek oraz te same kry-teria przeprowadzania badañ analitycznych (252/2012/ UE, 278/2012/UE). Istotne jest równie¿, aby wyniki badañ analitycznych by³y przekazywane i interpreto-wane w sposób jednolity, dlatego objêto równie¿ regu-lacjami prawnymi metody pobierania reprezentatyw-nych próbek ¿ywnoci do badañ, metody badawcze stosowane w analityce dioksyn oraz wymagania dla laboratoriów wykonuj¹cych badania tych zwi¹zków. Metody pobierania próbek po raz pierwszy ustano-wiono w Dyrektywie 2002/69, uzupe³niono w 2006 r. (1883/2006/WE) i zmieniono w 2012 r. (277/2012/ UE). Cechy wykonawcze dla procedur analitycznych, dopuszczone do stosowania techniki detekcji i potwier-dzania rezultatów badañ tylko metod¹ chromatografii gazowej wysokiej rozdzielczoci sprzê¿onej ze spek-trometri¹ mas wysokiej rozdzielczoci (HRGC--HRMS), sposób obliczania, przedstawiania i interpre-tacji wyników badañ przedstawiono w tych samych rozporz¹dzeniach. Aby przyspieszyæ uzyskanie dowo-dów obecnoci tych zwi¹zków w paszy i w ¿ywnoci, dopuszczono mo¿liwoæ stosowania zwalidowanych, szybszych metod przesiewowych (chemicznych i bio-logicznych). Wprowadzono wysokie wymagania dla laboratoriów prowadz¹cych badania (252/2012/UE, 278/2012/UE). Laboratoria musz¹ nie tylko dyspono-waæ kompetentnym personelem i w³aciw¹ aparatur¹ badawcz¹ (zestaw HRGC-HRMS), ale równie¿ wyka-zaæ siê posiadaniem certyfikatu akredytacji na zgod-noæ z miêdzynarodow¹ norm¹ ISO/IEC 17025. Zo-bowi¹zane s¹ do weryfikacji swoich umiejêtnoci po-zytywnymi wynikami udzia³u w badaniach bieg³oci (PT-proficiency testing).
Powy¿sze regulacje wsparto obligatoryjnymi plana-mi monitoringowyplana-mi, wprowadzonyplana-mi pocz¹tkowo przez piêtnacie pañstw, a od 2007 r. przez wszystkie kraje cz³onkowskie. Kraje cz³onkowskie zosta³y zo-bligowane tak¿e do przesy³ania raportów z wykony-wanych badañ urzêdowych do EFSA (Europejski Urz¹d ds. Bezpieczeñstwa ¯ywnoci). Zalecono do-konywanie wyrywkowych badañ okrelonej liczby
próbek w ka¿dej grupie ¿ywnoci i pasz w ca³ej Unii Europejskiej, wystarczaj¹cej na tyle, aby zapewniæ dok³adn¹ ocenê problemu oraz dokonaæ wiarygodnej oceny nara¿enia (2004/705/WE, 2006/794/WE). Bez-porednim celem badañ monitoringowych jest pozy-skiwanie informacji o poziomach ska¿eñ i profilach wystêpuj¹cych kongenerów, gromadzenie danych przez EFSA oraz opracowywanie na tej podstawie naukowych opinii dotycz¹cych problemu dioksyn. Wymiernymi efektami badañ monitoringowych by³y: identyfikacja rodzajów ¿ywnoci, w których najczê-ciej wystêpuj¹ wysokie stê¿enia dioksyn, znalezienie mo¿liwoci ich redukcji poprzez ledzenie wstecz wysokich stê¿eñ, a¿ do znalezienia ród³a ska¿enia, które powinno zostaæ wyeliminowane lub zredukowa-ne, ocena zagro¿enia zdrowia, w tym nara¿enia popu-lacji szczególnie wra¿liwych oraz grup szczególnego ryzyka (np. dzieci), podejmowanie akcji zapobiegaw-czych (np. wstrzymanie importu) (7, 8, 11-15, 17). Zgodnie z ustawodawstwem UE, poszczególne kraje cz³onkowskie musz¹ posiadaæ zatwierdzone przez rz¹-dy tych krajów plany monitoringowe ¿ywnoci (http:// www.wetgiw.gov.pl). Kraje cz³onkowskie maj¹ obo-wi¹zek regularnie wysy³aæ do EFSA raporty dotycz¹-ce przeprowadzonych kontroli ¿ywnoci oraz pod-jêtych dzia³añ w przypadku stwierdzenia poziomów zanieczyszczeñ niezgodnych z prawem. Europejski system RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) przekazuje informacje pomiêdzy odpowiedzial-nymi w³adzami poszczególnych krajów, Komisj¹ Europejsk¹ i EFSA, umo¿liwiaj¹c tym samym pod-jêcie szybkich dzia³añ na kontynencie. Food and Vete-rinary Office (FVO) KE kontroluje w³aciwe wdro¿e-nie przepisów w krajach cz³onkowskich i w krajach trzecich. Zalecenia wydawane przez FVO musz¹ zo-staæ wdro¿one przez w³adze poszczególnych krajów. Równolegle z pracami nad ograniczeniem dioksyn w ¿ywnoci prowadzono dzia³ania dotycz¹ce pasz, poniewa¿ ich jakoæ bezporednio wp³ywa na pozio-my dioksyn w ¿ywnoci pochodz¹cej od zwierz¹t hodowlanych.
Polska od 1 maja 2004 r. (data wst¹pienia do Unii Europejskiej) wdra¿a unijn¹ strategiê dotycz¹c¹ dio-ksyn i dl-PCB. Pierwsze rozporz¹dzenie krajowe Mi-nistra Zdrowia, dotycz¹ce wymagañ pobierania pró-bek ¿ywnoci oraz metod analitycznych stosowanych w badaniach dioksyn i dl-PCB, zosta³o wydane 6 maja 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 122 poz. 1287). Obecnie obo-wi¹zuj¹cym aktem prawnym opisuj¹cym bezpieczeñ-stwo ¿ywnoci i ¿ywienia jest ustawa z dnia 8 stycz-nia 2010 r. (Dz. U. 2010 nr 21 poz. 105). W kolejnych latach cz³onkostwa w Unii w³adze administracyjne dostosowywa³y prawo krajowe do wymagañ unijnych, od 2006 r. prowadzone s¹ krajowe programy kontrol-ne, których wyniki podawane s¹ do publicznej wiado-moci na stronach internetowych G³ównego Inspekto-ratu Weterynarii (http://www.wetgiw.gov.pl). Minister
Rolnictwa wyznaczy³ krajowe laboratorium referen-cyjne ds. analizy dioksyn i PCB w ¿ywnoci i paszach. (Dz. U. z dnia 4 maja 2012 r. poz. 480).
Najnowsze limity i zalecenia w zakresie badania ¿ywnoci i pasz
Od 1 stycznia 2012 r. obowi¹zuje 6 nowych aktów prawnych (2011/516/UE, 1259/2012/UE, 225/2012/ UE, 252/2012/UE, 277/2012/UE, 278/2012/UE), któ-re s¹ efektem wdra¿anej od ponad 10 lat strategii UE i prowadzonych dzia³añ w celu obni¿enia ekspozycji Europejczyków na dioksyny i PCB. Nowym limitom dla dopuszczalnych stê¿eñ (1259/2011/UE) i nowym progom podejmowania dzia³añ (2011/516/UE) towa-rzysz¹ zmienione wspó³czynniki TEF (TEF2005), usta-lone w 2005 r., których wp³yw na okrelenie toksycz-noci próbek przeprowadzi³a EFSA, bazuj¹c na tysi¹-cach wyników badañ wykonanych w ca³ej Europie. Nowe limity w miêsie, mleku, olejach, jajach i t³usz-czach ustalono oddzielnie dla 17 kongenerów PCDD/ PCDF oraz dla sumy 29 kongenerów PCDD/PCDF/ dl-PCB. Limity te uleg³y zaostrzeniu rednio o kilka-nacie procent w stosunku do rozporz¹dzenia 1881/ 2006/WE. Po raz pierwszy wprowadzono limity dla ¿ywnoci zawieraj¹cej mniej ni¿ 2% t³uszczu. Nowo-ci¹ jest równie¿ wprowadzenie limitów dla ndl-PCB (PCB 28, 52, 101, 138, 153, 180) w rodkach spo¿yw-czych pochodzenia zwierzêcego i paszach.
Derogacje od nowo wprowadzonych limitów dla ryb po³awianych w Ba³tyku i otrzymywanych z nich pro-duktów uzyska³y trzy kraje nadba³tyckie (Finlandia, Szwecja i £otwa). ¯ywnoæ zawieraj¹ca stê¿enia dio-ksyn, furanów i PCB powy¿ej dopuszczalnych limitów mo¿e byæ przeznaczona do spo¿ycia tylko na teryto-rium tych krajów. Odstêpstwa te dotycz¹ tak¿e nowo wprowadzonych limitów dla ndl-PCB. Kraje te mu-sz¹ stosowaæ równie¿ niezbêdne rodki zapobiegaw-cze, aby produkty niezgodne z rozporz¹dzeniem 1259/ 2011/UE nie by³y wprowadzane do obrotu w innych pañstwach cz³onkowskich. S¹ zobowi¹zane przedk³a-daæ Komisji coroczne sprawozdania dotycz¹ce spo-sobów skutecznego informowania nara¿onej ludnoci o spo¿ywaniu zanieczyszczonych dioksynami produk-tów i o zaleceniach ¿ywieniowych.
Nowe zalecenia odnonie do progów podejmowa-nych dzia³añ (action levels) obni¿one o 14% wprowa-dza zalecenie 2011/516/UE, uwzglêdniaj¹c wspó³-czynniki TEF 2005 (tab. 2). Jak wynika z dotychczaso-wych dowiadczeñ, nie zawsze mo¿na przeprowadziæ bezporednie dzia³ania prowadz¹ce do likwidacji ró-de³ dioksyn (np. przypadek ryb ba³tyckich), dlatego dla niektórych rodków nie wprowadzono nowych progów ostrzegawczych, za oznaczone poziomy sta-nowi¹ wskaniki zanieczyszczenia rodowiska. Nowe przepisy prawa zmniejszy³y dopuszczaln¹ zawartoæ dioksyn tak¿e w paszach (277/2012/UE), wprowadzi-³y nowe wymagania analityczne (252/2012/UE, 278/
2012/UE) oraz na³o¿y³y obowi¹zek badania t³uszczów paszowych na ich producentów (225/2012/UE).
Podsumowanie
Opracowana i wdra¿ana przez Komisjê Europejsk¹ od ponad 10 lat strategia UE przynios³a wiele pozy-tywnych rezultatów, ale problem nie jest ostatecznie rozwi¹zany (4). Zanieczyszczenia dioksynami i PCB odgrywaj¹ wa¿n¹ rolê w wiadomoci obywateli Eu-ropy, poniewa¿ znana jest ich potencjalna toksycznoæ (10, 16-20). Nadrzêdny cel strategii, jakim jest zmniej-szenie nara¿enia populacji europejskiej na dioksyny, osi¹gniêto dziêki ograniczeniu róde³ emisji przemy-s³owych o oko³o 80% oraz wdro¿eniu prawa ograni-czaj¹cego ska¿enia poszczególnych ogniw ³añcucha ¿ywnociowego. Pomimo istniej¹cych uregulowañ prawnych i ju¿ osi¹gniêtego postêpu nadal pozostaj¹ pewne braki. Zintegrowane podejcie do problematy-ki dioksyn mia³o zagwarantowaæ pe³n¹ kontrolê nad dioksynami i PCB w ci¹gu 10 lat oraz obni¿enie po-bierania dioksyn z diet¹ poni¿ej dawki TWI (tab. 1). Poniewa¿ nie wszystkie przepisy i zalecenia s¹ restryk-cyjnie przestrzegane, problem dioksyn w ¿ywnoci powraca. Przyk³ad stanowi¹ dwa powa¿ne wydarze-nia zwi¹zane z zanieczyszczeniem dioksynami miêsa w Irlandii i w Niemczech (14, 18). Równie¿ w ostat-nich latach liczba powiadomieñ RASFF UE, zwi¹za-nych z wystêpowaniem dioksyn w ³añcuchu ¿yw-nociowym nie maleje (ec.europa.eu/food/food/rapid-alert/index¿en.htm).
Co prawda, poprzez wprowadzenie nowych tech-nologii i zaostrzonych przepisów ograniczono emisje przemys³owe oraz emisje ze spalarni odpadów komu-nalnych oraz szpitalnych i wszystkie te dzia³ania przy-czyni³y siê do znacz¹cego obni¿enia poziomów dio-ksyn w rodowisku, jednak poziom emisji ze róde³ pozaprzemys³owych (paleniska domowe, lokalne spa-lania paliw sta³ych, przydomowe spalanie odpadów, spalanie materia³ów napêdowych) pozostaje wysokie i siêga do 30% wszystkich emisji (http://ks.ios.edu.pl/ files/TZOw_srodowisku.pdf). Te niekontrolowane ród³a dioksyn s¹ obecnie najwiêkszym problemem, poniewa¿ stale dostarczaj¹ do rodowiska nowych porcji dioksyn. Likwidacja róde³ nieprzemys³owych wymaga jeszcze wielu dzia³añ w celu ograniczenia wprowadzania dioksyn do rodowiska, w którym z powodu chemicznej trwa³oci pozostaj¹ przez d³u-gie lata. Równie¿ w wyniku wtórnego uwalniania tych persystentnych zwi¹zków chemicznych z rezer-wuarów (gleba, osady, wysypiska), stale nastêpuje transfer dioksyn i PCB z zanieczyszczonej gleby do ¿ywnoci (poprzez zwierzêta wypasane na pastwi-skach, kury chowu wolnego, zwierzêta p³owe i dziki) i z osadów dennych (ryby wolno ¿yj¹ce). Zrozumienie przez spo³eczeñstwo skutków zanieczyszczania oto-czenia, w którym ¿yj¹, wymaga jeszcze wielu wysi³-ków edukacyjnych.
Pimiennictwo
1.Berg M. van den, Birnbaum L. S., Denison M., de Vito M., Farland W., Feeley M., Fiedler H., Hakansson H., Hanberg A., Haws L., Rose M., Safe S., Schrenk D., Tohyama Ch., Tritscher A., Tuomisto J., Tysklind M., Walker N., Peterson R. E.: The 2005 World Health Organization Reevalu-ation of Human and Mammalian Toxic Equivalency Factors for Dioxins and Dioxin-Like Compounds. Toxicol. Sci. 2006, 93, 223-241. DOI:10.1093/ toxsci/kfl055.
2.Birnbaum L. S.: The mechanism of dioxin toxicity: relationship to risk assessment. Environ. Health Perspect. 1994, 102 (Suppl 9), 157-167. 3.Communication from the Commission to The Council, The European
Parlia-ment and The European Economic and Social Committee on implemen-tation of the Community Strategy for dioxins, furans and polychlorinated Biphenyls (COM (2001) 593), Brussels, 13.4.2004 COM (2004) 240 final. 4.Community Strategy for Dioxins, Furans and Polychlorinated Biphenyls, COM (2001) 593 final, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the Economic and Social Committee. 5.Komunikat Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego i Europejskiego
Ko-mitetu Ekonomiczno-Spo³ecznego w sprawie realizacji strategii wspólnoto-wej w odniesieniu do dioksyn, furanów i polichlorowanych bifenyli (COM (2001) 593) Drugie sprawozdanie z postêpów, Bruksela, dnia 10.7.2007 KOM (2007) 396 wersja ostateczna.
6.Komunikat Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Ko-mitetu Ekonomiczno-Spo³ecznego w sprawie realizacji wspólnotowej strate-gii w odniesieniu do dioksyn, furanów i polichlorowanych bifenyli (COM (2001) 593) Trzecie sprawozdanie z postêpów, Bruksela, dnia 15.10.2010, KOM (2010) 562 wersja ostateczna.
7.Lizak R., Maszewski S., Piskorska-Pliszczyñska J.: Occurrence and profiles of polychlorinated dibenzo-p-dioxin, dibenzofurans, and dioxin-like poly-chlorinated biphenyls in Polish farm milk. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2009, 53, 833-838.
8.Lizak R., Piskorska-Pliszczyñska J., Kowalski B., Rachubik J., Warenik M., Wijaszka T.: PCDD, PCDF, and dl-PCB in Baltic herring, salmon and sprat from Western Gotland Basin of the Baltic Sea. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2007, 51, 661-666.
9.Piskorska-Pliszczyñska J.: Dioksyny powracaj¹cy problem. Pasze Prze-mys³. 2011, 1, 19-26.
10.Piskorska-Pliszczyñska J.: Funkcja receptora Ah w mechanizmie dzia³ania dioksyn i zwi¹zków pokrewnych. Praca hab., Pañstwowy Instytut Weteryna-ryjny, Pu³awy 1999.
11.Piskorska-Pliszczyñska J., Grochowalski A., Wijaszka T., Kowalski B.: Poly-chlorinated dibenzo-p-dioxins (PCDDs) and dibenzofurans (PCDFs) in muscle of south Balic sea fish preliminary study. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2004, 48, 283-288.
12.Piskorska-Pliszczyñska J., Lizak R., Maszewski S., Ma³agocki P., Wijaszka T.: Survey of persistent organochlorine contaminants (PCDD, PCDF, dl-PCB) in Baltic fish and fish meals. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2009, 53, 825-831. 13.Piskorska-Pliszczyñska J., Maszewski S., Lizak, R., Warenik-Bany M.,
Wijaszka T.: PCDD, PCDF and dl-PCB national food survey in Poland. Organohalogen Compounds 2010, 72, 142-145.
14.Piskorska-Pliszczyñska J., Maszewski S., Miko³ajczyk Sz., Góraj £., Warenik--Bany M., Ma³agocki P., Cebulska J., Gembal M., Furga B., Wijaszka T.: Poziomy dioksyn w potencjalnie ska¿onym miêsie importowanym z Nie-miec w styczniu 2011 roku, [w:] Ludwicki J. K., Góralczyk K., Struciñski P.: Toksykologia w ocenie bezpieczeñstwa chemicznego ludnoci. BEL Studio Sp. z o. o., Warszawa 2011, 11-19.
15.Piskorska-Pliszczyñska J., Maszewski S., Warenik-Bany M., Miko³ajczyk Sz., Góraj £., Wijaszka T.: Badania urzêdowe ryb ba³tyckich w kierunku dioksyn w latach 2006-2010, [w:] Ludwicki J. K., Góralczyk K., Struciñski P.: Toksykologia w ocenie bezpieczeñstwa chemicznego ludnoci. BEL Studio Sp. z o. o., Warszawa 2011, 44-53.
16.Schecter A., Brinbaum L., Ryan J. J., Constable J. D.: Dioxins: An overview. Environ. Res. 2006, 101, 419-428. DOI:10.1016/j.envres.2005.12.003 17.Struciñski P., Piskorska-Pliszczyñska J., Góralczyk K., Warenik-Bany M.,
Maszewski S., Czaja K., Ludwicki J. K.: Dioksyny a bezpieczeñstwo ¿yw-noci. Roczn. PZH 2011, 62, 3-17.
18.Tlustos C.: The dioxin contamination incident in Ireland 2008. Organohalo-gen Compounds 2009, 71, 1155-1159.
19.Uemura H., Arisawa K., Hiyoshi M., Satoh H., Sumiyoshi Y., Morinaga K., Kodama K., Suzukib T., Nagai M., Suzuki T.: Associations of environmental exposure to dioxins with prevalent diabetes among general inhabitants in Japan. Environ. Res. 2008, 108, 63-68. DOI: 10.1016/j.envres.2008.06.002 20.Weisglas-Kuperus N.: Neurodevelopmental, immunological and endocrino-logical indices of prenatal human exposure to PCBs and dioxins, Chemo-sphere 1998, 37, 1845-1853.
Adres autora: prof. dr hab. Jadwiga Piskorska-Pliszczyñska, Al. Party-zantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: [email protected]
