Artyku³ przegl¹dowy Review
Stany zapalne b³ony luzowej macicy (endometritis) s¹ jednym z czêciej wystêpuj¹cych schorzeñ u krów mlecznych. Ich wystêpowanie szacowane jest, z du-¿ym ró¿nicowaniem w poszczególnych stadach, na 3-40% (28). W praktyce kliniczno-terenowej dominu-j¹c¹ metod¹ leczenia tego schorzenia s¹ wlewy doma-ciczne antybiotyków lub nieantybiotykowych substan-cji przeciwbakteryjnych (6, 9). Wynika to z faktu, i¿ w etiopatogenezie endometritis najistotniejszym czyn-nikiem s¹ mieszane infekcje bakteryjne. Maj¹ one naj-czêciej miejsce podczas porodu lub we wczesnym okresie poporodowym, samo schorzenie za jest wy-razem ich dominacji nad mechanizmami lokalnej od-pornoci macicy (10, 12, 16, 19, 30).
W ostatnich latach coraz czêciej pojawiaj¹ siê opi-nie o ograniczonej skutecznoci tej formy terapii, po-nadto za, ze wzglêdu na koniecznoæ uwzglêdnienia wymogów bezpieczeñstwa ¿ywnociowego, panuje ogólna tendencja do ograniczonego stosowania anty-biotyków (7). Uwagi krytyczne odnonie do domacicz-nej aplikacji antybiotyków, oprócz powszechnie zna-nego problemu antybiotykoopornoci bakterii,
doty-cz¹ g³ównie niewielkiej skutecznoci niektórych z nich w specyficznym rodowisku macicy krów z endome-tritis (27). W narz¹dzie tym bowiem panuj¹ warunki beztlenowe, jest niskie pH oraz znajduj¹ siê: ropa, resztki tkanek i enzymy bakteryjne (21). W takim specyficznym rodowisku tylko niektóre antybiotyki zachowuj¹ pe³n¹ aktywnoæ przeciwbakteryjn¹, przy czym te skuteczne nie zawsze s¹ zawarte jako substan-cje czynne obecnych na rynku preparatów nych (9). Niektóre antybiotyki stosowane domacicz-nie hamuj¹ ponadto proces fagocytozy, g³ówny me-chanizm obronny macicy przed infekcjami bakteryj-nymi (9). Wiele z nich ma tak¿e w³aciwoci dra¿ni¹-ce, co bardzo negatywnie wp³ywa na proces leczenia, zw³aszcza silniejszych infekcji. Ma bowiem miejsce lokalne przekrwienie endometrium, powoduj¹ce zwiêk-szon¹ resorpcjê toksyn bakteryjnych (6). Zjawisko to stanowi du¿e zagro¿enie i znacznie pogarsza stan ogólny leczonych zwierz¹t. Ponadto przyczynia siê do zaistnienia wtórnych infekcji.
Nowsze dane dotycz¹ce farmakokinetyki wielu an-tybiotyków stosowanych domacicznie dowodz¹, ¿e
Aktualne pogl¹dy dotycz¹ce
leczenia endometritis u krów
GRZEGORZ £UKASZEWICZ, ALEKSANDRA SZCZEBIOT, TOMASZ JANOWSKI
Katedra Rozrodu Zwierz¹t z Klinik¹ Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. Oczapowskiego 14, 10-957 Olsztyn
£ukaszewicz G., Szczebiot A., Janowski T.
Current methods of treating endometritis in cows
Summary
Endometritis is still one of the most important disorders in cows during the post partum period. It is assumed that during the first week post partum uterine infections affect almost 90% of cows, and in 20-30% cases they turn into various forms of endometritis. In recent years the classification of endometritis has changed: it is now based on the pathogenesis of this disorder and requires a more complete diagnosis, which takes into account the spreading of the inflammatory process across uterine layers, the moment of the appearance of this disorder and the nature of its clinical symptoms (endometritis acuta, endometritis chronica, pyometra).
This article discusses the state of current knowledge on etiopathogenesis, clinical signs and their relation to treatment methods. It is believed that intrauterine infusions of antibiotics should not be the principle method of treatment, because it has disadvantages in many cases. Other options for treatment that should be taken into consideration are intramuscular injections of PGF2á, intrauterine infusions of non-antibiotic substances, as well as in cases of endometritis acuta systemic treatment with antibiotics. Generally, every case should be treated individually, depending on the clinical form of endometritis. Modern treatment should also take into account the self-healing of the post-partal uterus. In general, an up-to-date treatment of endometritis in cows should depend on the diversified forms of this disorder and should also take into consideration economic interests of the owner of the animals (withdrawal period for milk, improvement of fertility).
tylko niektóre z nich uzyskuj¹ w endometrium oraz lochiach terapeutyczne stê¿enie antybakteryjne, co warunkuje szybki proces leczenia. Inne, nie posiada-j¹ce tej w³aciwoci, cechuj¹ siê nisk¹ skutecznoci¹, mimo to s¹ nadal zwyczajowo u¿ywane w leczeniu domacicznym (9, 15). Interesuj¹ce, ¿e niektóre anty-biotyki podawane w iniekcjach uzyskuj¹ o wiele wy¿-sz¹ koncentracjê w tkankach macicy, co sugeruje wiêk-sz¹ przydatnoæ tej drogi podawania leku w niektó-rych przypadkach (4, 6, 22).
Podkrela siê ponadto, ¿e w warunkach terenowych ma tak¿e miejsce nadu¿ywanie antybiotykowych wle-wów domacicznych zwi¹zane z ma³o precyzyjn¹ diag-nostyk¹ tego schorzenia, nie uwzglêdniaj¹c¹ jego po-szczególnych form. Wielu autorów zwraca uwagê na koniecznoæ stosowania pe³nej gamy metod dia-gnostycznych do których nale¿y zaliczyæ: ogl¹danie, badanie rektalne, waginoskopiê, ultrasonografiê oraz w miarê potrzeby tak¿e dodatkowe badania laborato-ryjne, jak bakteriologiczne i histopatologiczne (1, 3, 17, 25). Tymczasem w praktyce terenowej postêpo-wanie diagnostyczne jest czêsto bardzo ograniczone, za samo schorzenie jest przy tym traktowane bardzo jednostronnie, bez uwzglêdniania jego ró¿nych form klinicznych.
W naszym kraju najbardziej popularnym podzia³em tego schorzenia jest klasyfikacja uwzglêdniaj¹ca wy-³¹cznie charakter wydzieliny zapalnej (E1, E2, E3). Taki pogl¹d dotycz¹cy endometritis jest nieco prze-starza³y, nie uwzglêdnia bowiem wielu elementów jego etiopatogenezy. Od kilku lat upowszechnia siê nowe, pe³niejsze spojrzenie na to schorzenie, bazuj¹ce tak¿e na wielu nowych aspektach dotycz¹cych równie¿ le-czenia. Dwoma g³ównymi kryteriami tego podzia³u s¹ okres wystêpowania schorzenia w okresie poporodo-wym oraz stopieñ rozprzestrzeniania procesu zapal-nego w poszczególnych warstwach ciany macicy. Do 21. dnia po porodzie z regu³y wystêpuje zapalenie wszystkich warstw ciany macicy (metritis), charak-teryzuj¹ce siê atoni¹ i znacznym powiêkszeniem cien-kociennej macicy oraz cuchn¹cym, br¹zowo-czerwo-nym wodnistym wyp³ywem. Czêsto do³¹czaj¹ siê tak-¿e objawy ogólne: brak apetytu, podwy¿szona tempe-ratura, spadek wydajnoci mlecznej, odwodnienie (8, 15, 26). Natomiast przewlek³e procesy zapalne tocz¹-ce siê po 21. dniu od porodu dotycz¹ prawie wy³¹cz-nie b³ony luzowej tego narz¹du i odpowiadaj¹ dotych-czasowej definicji endometritis (15, 27). Cech¹ cha-rakterystyczn¹ tej formy schorzenia jest chroniczny przebieg oraz obecnoæ wydzieliny zapalnej cechuj¹-cej siê ró¿n¹ obfitoci¹ i charakterem (luzowy, luzo-wo-ropny, ropny). Towarzysz¹ce temu stanowi obja-wy kliniczne maj¹ charakter lokalny, ograniczony do macicy i przybieraj¹ postaæ ró¿nego stopnia zmian wielkoci oraz konsystencji rogów i szyjki macicy. Ponadto ta forma endometritis mo¿e powodowaæ po-wstawanie cia³ek ¿ó³tych rzekomoci¹¿owych i brak rui (25, 26, 32).
Trzeci¹ form¹ tego schorzenia jest ropomacicze (pyometra), definiowane jako stan zapalny endome-trium, w wyniku którego przy zamkniêtej szyjce ma miejsce akumulacja w wietle macicy wydzieliny ropnej lub ropno-luzowej. Objawy te maj¹ charakter lokalny, za towarzyszy im brak rui przy obecnoci cia³ka ¿ó³tego na jajnikach (8, 28).
Wymieniane postacie stanów zapalnych macicy oraz zwi¹zane z nimi objawy kliniczne z regu³y s¹ wystar-czaj¹c¹ podstaw¹ do ich klinicznego diagnozowania. Nale¿y jednak podkreliæ, ¿e wymaga to konsekwent-nego stosowania badania rektalkonsekwent-nego, waginoskopii i ul-trasonografii, istniej¹ przy tym pogl¹dy, ¿e stopieñ wykrywalnoci tego schorzenia zale¿y od rodzaju sto-sowanych metod diagnostycznych (1, 15). Tak wiêc schorzenie rozumiane do tej pory jednoznacznie jako endometritis zawiera w sobie trzy odmienne jego for-my, co tak¿e powinno byæ uwzglêdnione zarówno przy doborze stosowanych leków, jak i sposobie ich poda-wania.
Nale¿y ponadto dodaæ, ¿e wielu autorów uznaje mo¿liwoæ samowyleczeñ endometritis w przebiegu okresu poporodowego za bardzo istotny aspekt tej problematyki (15, 28, 32). Dotyczy to infekcji niewiel-kiego stopnia, przy zachowaniu spontanicznej inwo-lucji macicy oraz prawid³owej czynnoci jajników. G³ównym mechanizmem powoduj¹cym to zjawisko jest fagocytoza przejawiona przez nap³ywaj¹ce do en-dometrium neutrofile, za czynnikiem stymuluj¹cym j¹ s¹ estrogeny jajnikowe wydzielane w kolejnych ru-jach (2, 10, 12, 13). Natomiast dominacjê progestero-nu w tym okresie uznaje siê za czynnik zdecydowanie negatywny dla tych procesów. Mo¿liwoæ samowyle-czeñ nie jest na ogó³ brana pod uwagê przy wyborze strategii leczenia, co tak¿e prowadzi w konsekwencji do nadu¿ywania antybiotyków.
Alternatywnie do antybiotyków we wlewach doma-cicznych stosowane s¹ równie¿ nieantybiotykowe sub-stancje o dzia³aniu przeciwbakteryjnym. Do tej grupy leków nale¿¹ bardzo popularne ze wzglêdu na nisk¹ cenê zwi¹zki jodu oraz pochodne kwasu meta-krezo-lowego (7). Niestety, tak¿e one, podobnie jak niektóre antybiotyki, cechuj¹ siê silnymi w³aciwociami dra¿-ni¹cymi endometrium, co powoduje opisane wczeniej niebezpieczeñstwo absorpcji toksyn oraz wtórnych infekcji. Substancje te cechuj¹ siê tak¿e zró¿nicowa-n¹ koncentracj¹ w tkankach macicy, co os³abia ich skutecznoæ terapeutyczn¹. Opisane w³aciwoci po-woduj¹ ograniczenie ich przydatnoci do niektórych tylko przypadków, co jednak¿e w praktyce nie jest zwykle respektowane. W konsekwencji doprowadza to do ich powszechnego nadu¿ywania (7, 21).
Reasumuj¹c, wydaje siê, ¿e dotychczasowa prakty-ka kliniczna leczenia endometritis, opieraj¹ca siê g³ów-nie na domacicznych wlewach antybiotykowych lub nieantybiotykowych substancji aseptycznych powin-na zostaæ zmieniopowin-na w daleko id¹cy sposób. Nie od-powiada ona bowiem wspó³czesnej wiedzy
dotycz¹-cej zarówno etiopatogenezy oraz klinicznych form tego schorzenia, jak równie¿ nowych danych farmako-kinetycznych dotycz¹cych stosowanych w leczeniu antybiotyków i substancji nieantybiotykowych. Wydaje siê tak¿e, ¿e opisane niedawno zjawisko samowyle-czeñ tego schorzenia stwarza równie¿ szanse na sto-sowanie innych jeszcze alternatywnych do wlewów domacicznych metod leczenia.
Jeszcze innym problemem zwi¹zanym z dotychcza-sow¹ ocen¹ terapii endometritis u krów s¹, bardzo nie-kiedy sprzeczne, doniesienia na temat skutecznoci le-czenia, nawet przy stosowaniu tych samych lub zbli-¿onych metod (11, 14, 18). Kontrowersyjne wyniki leczenia wynikaj¹ z wielu przyczyn, z których jako g³ówne nale¿y wymieniæ: ró¿ne, czêsto le zdefinio-wane sposoby diagnozowania schorzenia (28), bada-nia kliniczne prowadzone na ma³ej liczbie zwierz¹t, ró¿na interpretacja efektów wyleczenia (kliniczna, bakteriologiczna, wskaniki p³odnoci) oraz czêsto brak grupy kontrolnej (zwierzêta nieleczone). Nie-uwzglêdnienie wszystkich powy¿szych aspektów po-woduje, i¿ niejednokrotnie ocena skutecznoci lecze-nia jest powierzchowna i nierealistyczna. Wydaje siê, ¿e niezmiernie istotnym aspektem prawid³owej oceny terapii endometritis u krów jest unifikacja metod diag-nozowania poszczególnych form schorzenia oraz oce-ny wyleczeñ (1, 17). Ze wzglêdu na to, ¿e w warun-kach praktyki trudno jest stosowaæ inne ni¿ kliniczne metody, nale¿a³oby w naszym kraju szerzej propa-gowaæ opisan¹ przez Sheldona i wsp. (25, 26) precy-zyjn¹ metodê kliniczn¹ s³u¿¹c¹ ocenie stanu macicy z endometritis. Bazuje ona na 10-punktowej skali, która uwzglêdnia charakter wydzieliny (0-3 punkty), zapach (0-3 punkty), wielkoæ rogu (1-2 punkty) i wielkoæ szyjki macicy (1-2 punkty). Po zsumowaniu oceny punktowej tych kryteriów wynik koñcowy okrela cha-rakter endometritis jako ciê¿ki (8-10 pkt.), umiarko-wany (4-7 pkt.), ³agodny (1-3 pkt.) oraz stan fizjolo-giczny (0 pkt.) (25, 26).
Nale¿y tak¿e dodaæ, ¿e wspó³czesne metody lecze-nia powinny w mo¿liwie du¿ym stopniu ograniczaæ lub eliminowaæ okresy karencji na mleko i tkanki ja-dalne, a tak¿e powodowaæ istotne skrócenie okresu miêdzyci¹¿owego. Równie¿ dostêpnoæ leków i ³at-woæ podania maj¹ du¿e znaczenie. Istotne jest tak¿e osi¹ganie wysokiego stê¿enia terapeutycznego w na-rz¹dzie rodnym. Wa¿nym jego aspektem jest tak¿e jak najdalej id¹ce uwzglêdnienie wymogów bezpieczeñ-stwa dla konsumentów rodków spo¿ywczych produ-kowanych z tkanek leczonych zwierz¹t.
Nowe spojrzenie na leczenie endometritis u krów powinno uwzglêdniaæ opisane wy¿ej nowe elementy wiedzy dotycz¹ce charakteru oraz metod diagnozowa-nia i terapii tego schorzediagnozowa-nia. Szczególn¹ uwagê nale-¿a³oby przy tym zwróciæ na zaprzestanie jednostron-nego leczenia wlewami domacicznymi, bowiem ka¿-da z przedstawionych form endometritis wymaga od-miennej terapii. Wybór metody leczenia powinien tak¿e
zak³adaæ jej pominiêcie w niektórych przypadkach. Dlatego przed przyst¹pieniem do leczenia w stadzie nale¿a³oby oceniæ: czy wszystkie zwierzêta wymaga-j¹ leczenia, w jakim okresie po porodzie powsta³o scho-rzenie i jakie objawy mu towarzysz¹, jakich rodków farmaceutycznych i drogi ich podania u¿yæ.
Uwzglêdniaj¹c powy¿sze aspekty, a tak¿e now¹ kla-syfikacjê endometritis opart¹ na zró¿nicowanej etio-patogenezie oraz nowe dane farmakokinetyczne wy-daje siê, ¿e aktualne metody leczenia endometritis powinny zostaæ zmienione. W dalszej czêci artyku³u zostan¹ przedstawione aktualne propozycje leczenia stanów zapalnych b³ony luzowej macicy.
Leczenie endometritis acuta powinno polegaæ na parenteralnym podaniu antybiotyków przez 5-7 dni, przy czym w ciê¿kich przypadkach zaleca siê stoso-wanie tak¿e niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NSAID) oraz terapii p³ynami (4, 6). Szczególnie istotn¹ kwesti¹ jest odpowiedni dobór antybiotyków. Lekami z wyboru, ze wzglêdu na osi¹gane wysokie (terapeutyczne) koncentracje w endometrium i lochiach s¹ przede wszystkim cefalosporyny, przy czym alter-natywnie mo¿na tak¿e u¿yæ penicylin (25). Inne anty-biotyki podawane t¹ drog¹ nie wywieraj¹ pozytywnych efektów leczenia. Spraw¹ dyskusyjn¹ jest w tych przy-padkach stosowanie antybiotyków we wlewach doma-cicznych, bowiem istniej¹ pogl¹dy, ¿e ten dodatkowy sposób leczenia nie ma pozytywnego wp³ywu na wy-niki terapii (20, 26). Ogólne podawanie antybiotyków ma tak¿e dodatkow¹ zaletê, chroni bowiem leczone zwierzêta przed bakteriemi¹ i uszkodzeniem wa¿nych ¿yciowo narz¹dów (4, 6).
Du¿o bardziej z³o¿one jest leczenie endometritis chronica, bowiem ta forma schorzenia obejmuje przy-padki cechuj¹ce siê ró¿nego stopnia charakterem oraz nasileniem procesu zapalnego. Prowadzona zgodnie z nowoczesnymi zasadami terapia powinna uwzglêd-niaæ tê ró¿norodnoæ. Od kilku lat w niektórych kra-jach ze wzglêdu na aktywne procesy samowyleczeñ rozpowszechnia siê tendencja do nieleczenia l¿ejszych przypadków endometritis chronica (10, 32). Mecha-nizmy tego zjawiska zosta³y szczegó³owo omówione w pierwszej czêci niniejszego artyku³u. Opcja nie leczyæ nie jest popularna w naszym kraju, dodatko-wo napotyka na barierê psychologiczn¹ u w³acicieli zwierz¹t. Samozdrowienie macicy jest mo¿liwe w lek-kich przypadkach choroby, cechuj¹cych siê luzowo--ropnym wyp³ywem niewielkiego stopnia, przy postê-puj¹cej, spontanicznej inwolucji macicy. Warunkiem szczególnie istotnym dla tego zjawiska jest niski po-ziom progesteronu, uwarunkowany brakiem cia³ka ¿ó³tego na jajnikach. Hormon ten jest bowiem czynni-kiem blokuj¹cym aktywnoæ uk³adu immunologicz-nego oraz kurczliwoci myometrum, których prawid³o-wa funkcja jest kluczoprawid³o-wa dla procesu samowylecze-nia (2).
W pimiennictwie jest niewiele szczegó³owych in-formacji dotycz¹cych efektów klinicznych tego
zja-wiska, przy czym czêciowo s¹ one sprzeczne (2, 13). Wstêpne dane w³asne odnonie do tego zagadnienia wskazuj¹, i¿ proces ten zale¿y od stopnia endometri-tis oraz warunków rodowiskowo-¿ywieniowych da. Jest bardziej efektywny w przypadkach lekkich sta-nów zapalnych (nie¿ytowe, nie¿ytowo-ropne), oraz krów dobrze ¿ywionych, przebywaj¹cych w korzyst-nych warunkach rodowiskowych. Na obecnym eta-pie wiedzy nale¿y uznaæ, ¿e problem ten nie jest jesz-cze jednoznacznie rozstrzygniêty. Warto tak¿e dodaæ, ¿e udane próby leczenia endometritis przy pomocy rodków immunomoduluj¹cych (24, 31) wspieraj¹ pogl¹d o mo¿liwoci samowyleczeñ, podkrelaj¹ bo-wiem rolê uk³adu immunologicznego w procesie spon-tanicznego lub stymulowanego farmakologicznie zdro-wienia macicy (23, 30).
Generalnie jednak w warunkach praktyki terenowej przypadki endometritis chronica s¹ leczone przy po-mocy wlewów domacicznych antybiotyków lub anty-bakteryjnych substancji nieantybiotykowych (20, 27). Niezwykle istotny jest odpowiedni dobór substancji czynnych, które powinny cechowaæ siê wysok¹ aktyw-noci¹ antybakteryjn¹ w specyficznym rodowisku macicy, przy braku dra¿nienia endometrium. Kryteria te najpe³niej spe³niaj¹ cefalosporyny oraz tetracykli-ny, natomiast takich w³aciwoci nie posiadaj¹ peni-cyliny (9). Istotn¹ cech¹ preparatów u¿ywanych do leczenia powinna byæ równie¿ neutralnoæ w stosun-ku do granulocytów macicznych i procesu fagocytozy oraz mo¿liwie krótkie okresy karencji, zw³aszcza dla mleka. Nale¿y tak¿e dodaæ, ¿e aktualna oferta na ryn-ku leków sk³ada siê zarówno z preparatów odpowia-daj¹cych tym kryteriom, jak równie¿ nie spe³niaj¹cych ich.
Wydaje siê natomiast, ¿e w warunkach praktyki zde-cydowanie nadu¿ywa siê preparatów domacicznych zawieraj¹cych zwi¹zki jodu. S¹ one preferowane ze wzglêdu na nisk¹ cenê. Dowiedziono w wielu przy-padkach ich negatywnego oddzia³ywania na endome-trium, polegaj¹cego na nadmiernym jego dra¿nieniu (21). Zjawisko to ma dalej id¹ce skutki w postaci resorpcji toksyn bakteryjnych oraz wtórnych infekcji. W zwi¹zku z tym preparaty jodowe powinny byæ sto-sowane w ograniczonym zakresie obejmuj¹cym l¿ej-sze, chroniczne przypadki endometritis (np. nie¿yto-we) wystêpuj¹ce ponadto w zaawansowanym puerpe-rium. Ten ostatni warunek jest niezmiernie istotny, bowiem we wczesnym okresie po porodzie, przy nie-zakoñczonej jeszcze epitelizacji b³ony luzowej, ne-gatywne dzia³anie tych leków nasila siê. Z tych samych powodów równie istotne jest przestrzeganie w³aci-wej koncentracji stosowanych substancji czynnych. Nale¿y tak¿e zwróciæ uwagê na niektóre preparaty do-maciczne, zw³aszcza starszej generacji, zawieraj¹ce substancje pomocnicze wywieraj¹ce w tkankach ma-cicy takie negatywne skutki, jak: nekrotyzuj¹ce zapa-lenie, granuloza oraz dra¿nienie gruczo³ów endomet-rialnych.
W ostatnich latach jako alternatywa dla wlewów domacicznych dyskutowane jest iniekcyjne podawa-nie preparatów prostaglandyny F2á. Dowiedziono, ¿e 1- lub 2-krotne podanie tego hormonu mia³o w przy-padku endometritis chronica efekt terapeutyczny ca³-kowicie porównywalny z wlewami domacicznymi antybiotyków nowej generacji (11, 14, 18, 29). Bada-nia te wykonano na du¿ym materiale zwierzêcym z za-chowaniem klasycznych regu³ badawczych, co po-twierdza ich wysok¹ wiarygodnoæ. Mechanizmy od-dzia³ywania PGF2á na macicê krów z endometritis nie s¹ do koñca wyjanione, przy czym niezwykle cieka-we jest, ¿e preparaty te wykazuj¹ skutecznoæ tak¿e w przypadkach braku cia³ek ¿ó³tych na jajnikach. Dowodzi to, ¿e dzia³anie PGF2á polega nie tylko na luteolizie i powszechnie znanym obni¿eniu poziomu progesteronu, ale tak¿e przypuszczalnie na innych me-chanizmach. Sugerowane s¹ tutaj: dzia³anie uteroto-niczne oraz stymulacja fagocytozy (11, 18). Omawia-na metoda leczenia endometritis preparatami PGF2á znajduje coraz powszechniejsz¹ akceptacjê, ze wzglê-du na jej porównywaln¹ skutecznoæ terapeutyczn¹, przy mniejszym nak³adzie pracy i krótszym okresie ka-rencji (11, 14). Zdecydowanie mniej liczne s¹ opinie negatywne (18). Istniej¹ tak¿e pogl¹dy o podwy¿-szonej skutecznoci leczenia przy ³¹cznym stosowa-niu iniekcji PGF2á oraz antybiotykowych wlewów do-macicznych (14, 27).
W terapii endometritis chronica nie znalaz³y nato-miast szerszego zastosowania metody hormonalnego leczenia polegaj¹ce na podawaniu samych preparatów GnRH lub GnRH ³¹czonych z prostaglandyn¹ F2á (14, 16). Podstaw¹ ich stosowania by³ wspomniany po-zytywny wp³yw funkcji jajników na procesy zdrowie-nia macicy, jednak¿e przy ich stosowaniu mia³ rów-noczenie miejsce ca³y szereg negatywnych zjawisk ubocznych. Jako g³ówne wymieniæ nale¿y znacznie rosn¹ce ryzyko wywo³ania ropomacicza oraz ich nisk¹ skutecznoæ u wysoko wydajnych krów z niedo-borami energetycznymi, w zwi¹zku z brakiem na ich jajnikach wzrastaj¹cych pêcherzyków jajnikowych (14, 21).
Inne koncepcje leczenia zapaleñ macicy zwi¹zane ze stosowaniem endotoksyn bakteryjnych (lipopolisa-charydów LPS) lub enzymów proteolitycznych nie wysz³y dotychczas poza skalê badañ naukowych (5, 24). Mimo to warto jednak podkreliæ, ¿e domaciczne aplikacje LPS, stymuluj¹ce znacz¹cy wzrost liczby leukocytów, a zw³aszcza neutrofilów o nasilonych w³aciwociach fagocytarnych dawa³y bardzo zadowa-laj¹ce efekty (12, 23, 30). W przeciwieñstwie do tego zastosowanie enzymów proteolitycznych i fibrynoli-tycznych nie przynios³o spodziewanych efektów tera-peutycznych (5).
Natomiast w stosunku do trzeciej formy klinicznej endometritis, jak¹ jest ropomacicze, koncepcja lecze-nia nie zmieni³a siê istotnie w ostatnich latach. Nadal terapi¹ z wyboru jest jednorazowa lub dwukrotna
iniekcyjna aplikacja PGF2á, uzupe³niona po otwarciu szyjki i wydaleniu zawartoci macicy wlewami doma-cicznymi antybiotyków (11).
Pogl¹dy dotycz¹ce leczenia endometritis u krów uleg³y w ostatnich latach du¿ym zmianom, przy czym niektóre z nich nadal jeszcze ewoluuj¹. Nale¿y przy tym podkreliæ, ¿e nie powinna istnieæ, tak jak dotych-czas, jedna generalna strategia leczenia tego schorze-nia, natomiast ka¿dy przypadek powinien byæ trakto-wany indywidualnie. Dobór metody leczenia powinien przy tym uwzglêdniaæ formê endometritis, okres puer-perium, obecnoæ lub brak cia³ka ¿ó³tego i objawów ogólnych, a tak¿e rodzaj i ewentualn¹ antybiotykoopor-noæ bakterii powoduj¹cych chorobê. Nale¿y przy tym wzi¹æ pod uwagê, ¿e du¿a czêæ zwierz¹t z endome-tritis nie wymaga intensywnego leczenia w wyniku samoistnych procesów samowyleczeñ. Ponadto w sto-sowanej terapii nale¿a³oby szerzej uwzglêdniæ istnie-nie tego mechanizmu, stosuj¹c immunomodulacjê. Wspó³czesne podejcie do leczenia endometritis zmie-rza równie¿ do ograniczania stosowania wlewów do-macicznych oraz zwrócenia baczniejszej uwagi na odpowiedni dobór u¿ywanych do nich substancji czyn-nych. Dobr¹ alternatyw¹ dla domacicznego stosowa-nia antybiotyków lub substancji nieantybiotykowych wydaj¹ siê iniekcje preparatów prostaglandynowych, natomiast w przypadkach ostrego endometritis tak¿e parenteralne podawanie niektórych antybiotyków. Wydaje siê, ¿e szersze przestrzeganie przedstawionych zasad przyczyni siê, z jednej strony, do lepszych wy-ników leczenia tego powszechnie wystêpuj¹cego scho-rzenia, z drugiej za zmniejszy znacznie ryzyko dla zdrowia konsumentów przy spo¿ywaniu mleka i miê-sa pochodz¹cych od leczonych krów.
Pimiennictwo
1.Barlund C. S., Carruthers T. D., Waldner C. L., Palmer C. W.: A comparison of diagnostic techniques for postpartum endometritis in dairy cattle. Therio-genology 2008, 69, 714-723.
2.De M., Wood G.: Influence of estrogen and progesterone on macrophage distribution in the mouse uterus. J. Endocrinol. 1990, 126, 417-424. 3.Dohmen M. J. W., Lohuis J. A. C. M., Huszenicza Gy., Nagy P., Gacs M.:
The relationship between bacteriological and clinical findings in cows with subacute/chronic endometritis. Theriogenology 1995, 43, 1379-1388. 4.Drillich M., Beetz O., Pfutzner A., Sabin M., Sabin H. J., Kutzer P.:
Evalu-ation of a systemic antibiotic treatment of toxic puerperal metritis in dairy cows. J. Dairy. Sci. 2001, 84, 2010-2017.
5.Drillich M., Raab D., Wuttke M., Heuwieser W.: Treatment of chronic endo-metritis in dairy cows with an intrauterine application of enzymes. Therio-genology 2005, 63, 1811-1823.
6.Farca A. M., Nebbia P., Robino P., Re G.: Effects of the combination anti-biotic-EDTA-TRIS in the treatment of chronic bovine endometritis caused by antimicrobial-resistant bacteria. Pharmacol. Res. 1997, 36, 35-39. 7.Feldmann M., Tenhagen genannt Emming S., Hoedemaker M.: Treatment of
chronic bovine endometritis and factors for treatment success. Dt. Tierärztl. Wschr. 2005, 112, 10-16.
8.Gilbert R. O., Shin S. T., Guard C. L., Erb H. N., Frajblat M.: Prevalence of endometritis and its effects on reproductive performance of dairy cows. Theriogenology 2005, 64, 1879-1888.
9.Goshen T., Shpigel N.: Evaluation of intrauterine antibiotic treatment of clinical metritis and retained fetal membranes in dairy cows. Theriogenology 2006, 66, 2210-2218.
10.Hammon D. S., Evjen I. M., Dhiman T. R., Goff J. P., Walters J. L.: Neutro-phil function and energy status in Holstein cows with uterine health dis-orders. Vet. Immunol. Immunopathol. 2006, 113, 21-29.
11.Hendricks K. E. M., Bartolome J. A., Melendez P., Risco C., Archbald L. F.: Effect of repeated administration of PGF2á in the early post partum period on the prevalence of clinical endometritis and probability of pregnancy at first insemination in lactating dairy cows. Theriogenology 2006, 65, 1454--1464.
12.Herath S., Dobson H., Bryant C. E., Sheldon I. M.: Use of the cow as a large animal model of uterine infection and immunity. J. Reprod. Immunol. 2006, 69, 13-22.
13.Hunt J. S., Miller L., Platt J. S.: Hormonal regulation of uterine macro-phages. Dev. Immunol. 1998, 6, 105-110.
14.Janowski T., Zduñczyk S., Mwaanga E. S.: Combined GnRH and PGF2á in cows with endometritis puerperalis treated with antibiotics. Reprod. Dom. Anim. 2001, 36, 244-246.
15.LeBlanc S. J.: Postpartum uterine disease and dairy herd reproductive per-formance: A revive. Vet. J. 2008, 176, 102-114.
16.Lewis G. S.: Steroidal regulation of uterine immune defense. Anim. Reprod. Sci. 2004, 82-83, 281-294.
17.McDougall S., Macaulay R., Compton C.: Association between endometritis diagnosis using a novel intravaginal device and reproductive performance in dairy cattle. Anim. Reprod. Sci. 2007, 99, 9-23.
18.Mejia M. E., Lacau-Mengido I. M.: Endometritis treatment with a PGF2á analog does not improve reproductive performance in a large dairy herd in Argentina. Theriogenology 2005, 63, 1266-1276.
19.Mollo A., Veronesi M. C., Cairoli F., Soldano F.: The use of oxytocin for the reduction of cows placental retention, and subsequent endometritis. Anim. Reprod. Sci. 1997, 48, 47-51.
20.Murray R. D., Allison J. D., Gard R. O.: Bovine endometritis: comparative efficacy of alfaprostol and intra-uterine therapies, and other factors influen-cing clinical success. Vet. Rec. 1999, 127, 86-90.
21.Noakes D. E., Parkinson T. J., England G. C. W.: Arthurs Veterinary Repro-duction and Obstetrics. Saunders, London 2001.
22.Okker H., Schmitt E. J., Vos P. L., Scherpenisse P., Bergwerff A. A., Jonker F. H.: Pharmacokinetics of ceftiofur in plasma and uterine secretions and tissues after subcutaneous postpartum administration in lactating dairy cows. J. Vet. Pharmacol. Therap. 2002, 25, 33-38.
23.Olson J. D., Ball L., Mortimer R. G., Frain P. W., Adney W. S., Huffman E. M.: Aspects of bacteriology and endocrinology of cows with pyometra and retained fetal membranes. Am. J. Vet. Res. 1984, 45, 2251-2255.
24.Saini P. S., Rewal A. S., Arora A. K.: Intrauterine immunotherapy with immunomodulator lipopolisaccharide (LPS) for bacterial endometritis asso-ciated clinical cases of repead breeders in diary cattle. Bull. Fr.-Jpn. Sci. Vet. 1995, 6, 128-134.
25.Sheldon I. M., Dobson H.: Postpartum uterine health in cattle. Anim. Reprod. Sci. 2004, 82-83, 295-306.
26.Sheldon I. M., Lewis G. S., LeBlanc S., Gilbert R. O.: Defining postpartum uterine disease in cattle. Theriogenology 2006, 65, 1516-1530.
27.Sheldon I. M., Noakes D. E.: Comparison of three treatments for bovine endometritis. Vet. Rec. 1998, 142, 575-579.
28.Sheldon I. M., Williams E. J., Miller A. N. A., Nash D. M., Herath S.: Uterine disease in cattle after parturition. Vet. J. 2008, 176, 115-121.
29.Silvia W. J., Lewis G. S., McCracken J. A., Thatcher W. W., Wilson L.: Hormonal regulation of uterine secretion of prostaglandin F2alpha during luteolysis in ruminants. Biol. Reprod. 1991, 45, 655-663.
30.Singh J., Murray R. D., Woldehiwet Z.: The immune status of the bovine uterus during the peripartum period. Vet. J. 2008, 175, 301-309.
31.Singh J., Sidhu S. S., Dhaliwal G. S., Pangaonkar G. R., Nanda A. S., Grewal A. S.: Effectiveness of lipopolisaccharide as an intrauterine immuno-modulator in curing bacterial endometritis in repeat breeding cross-bred cows. Anim. Reprod. Sci. 2000, 59, 159-166.
32.Williams E. J., Fischer D. P., Pfeiffer D. U., England G. C. W., Noakes D. E., Dobson H., Sheldon I. M.: Clinical evaluation of postpartum vaginal mucus reflects uterine bacterial infection and the immune response in cattle. Theriogenology 2005, 63, 102-117.
Adres autora: prof. dr hab. Tomasz Janowski, ul. Oczapowskiego 14, 10-957 Olsztyn; e-mail: jantom@uwm.edu.pl
