Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 175
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wcieklizna to odzwierzêca choroba zakana, któ-ra towarzyszy cz³owiekowi niemal od zawsze, a obec-nie jest jedn¹ z najgroobec-niejszych chorób wirusowych ludzi i zwierz¹t. Pierwsze wzmianki o tej jednostce chorobowej, wystêpuj¹cej u psów, pochodz¹ z Kodek-su Hammurabiego (1700 rok p.n.e.). Najwiêkszy roz-wój wcieklizny wyst¹pi³ podczas II wojny wiatowej i w latach powojennych, kiedy rozprzestrzeni³a siê ona niemal w ca³ej Europie (2, 23).
W pierwszych latach powojennych na terenie na-szego kraju dominowa³a wcieklizna uliczna, a w 1948 r. stwierdzono ³¹cznie 3600 przypadków wciek-lizny (9). Wynika³o to g³ównie z faktu, ¿e w okresie tym g³ównym rezerwuarem wirusa by³ pies, gdy¿ wcieklizna stwierdzana u zwierz¹t dzikich dotyczy³a niemal wy³¹cznie pojedynczych przypadków (10). Z te-go te¿ powodu ju¿ w 1949 r. wprowadzono obowi¹z-kow¹ immunizacjê psów, jako gatunku bêd¹cego w tym okresie g³ównym ród³em wirusa. W kolejnych latach nastêpowa³ sukcesywny spadek liczby przypad-ków wcieklizny u tej grupy zwierz¹t, za pocz¹wszy od po³owy lat 50. nast¹pi³ dynamiczny wzrost przy-padków wcieklizny u zwierz¹t dzikich. Wed³ug Se-rokowej (20), pocz¹wszy od 1957 r. nast¹pi³o nasile-nie wystêpowania wcieklizny u zwierz¹t dzikich w województwach zachodnich, co najprawdopodob-niej zwi¹zane by³o z wielk¹ epizooti¹ tej choroby w ówczesnej NRD. W kolejnych latach obserwowano dalszy wzrost wystêpowania zachorowañ, zw³aszcza u zwierz¹t dzikich. W latach 1986-1997 na terenie na-szego kraju stwierdzono ³¹cznie 24 849 przypadków
wcieklizny, co stanowi³o wskanik roczny na po-ziomie ok. 2500 przypadków. W podanym okresie najwiêcej przypadków stwierdzono u lisów 16 570 (66,7%), za liczba przypadków wcieklizny u zwie-rz¹t domowych wynosi³a 4830 (19,4%), a najwiêcej zachorowañ (n = 1783) stwierdzono u kotów oraz psów, ³¹cznie 1298 przypadków (18). Jednoczenie w okresie tym najwiêksze nasilenie wcieklizny wy-st¹pi³o w 1992 r., kiedy to na terenie ca³ego kraju stwierdzono 3084 przypadki, z czego 2079 (67,4%) dotyczy³o wcieklizny u lisów, za u psów stwierdzo-no tylko 115 przypadków, co stastwierdzo-nowi³o odsetek wiel-koci 3,7% (25). Jednoczenie by³a to najwiêksza licz-ba stwierdzonych przypadków wcieklizny w tym roku sporód wszystkich krajów europejskich (24).
Sytuacja ta spowodowa³a, ¿e pocz¹wszy od 1993 r. na terenie 6 województw zachodniej Polski wprowa-dzono szczepienia ochronne lisów. W kolejnych la-tach szczepienia rozszerzano na kolejne wojewódz-twa lub ich czêci, a pocz¹wszy od 2002 r. coroczna akcja prowadzona jest na terenie ca³ego kraju.
Niniejsze opracowanie oparto na danych dotycz¹-cych liczebnoci i ³owieckiego pozyskania lisów w ob-wodach dzier¿awionych przez PZ£, a pochodz¹cych z oficjalnych statystyk ³owieckich (www.pzlow.pl). Uzyskany materia³ uzupe³niono informacjami G³ów-nego Urzêdu StatystyczG³ów-nego, które uwzglêdniaj¹ rów-nie¿ dane dotycz¹ce szacunkowej liczebnoci oraz pozyskania zwierz¹t w terenach nie bêd¹cych obwo-dami ³owieckimi (5-7). Informacje dotycz¹ce wystê-powania wcieklizny w Polsce uzyskano z dostêpne-go pimiennictwa w tym zakresie oraz biuletynów
sta-Efekt szczepieñ przeciw wcieklinie
a dynamika liczebnoci lisów
MARIAN FLIS
Katedra Ekologii i Hodowli Zwierz¹t £ownych Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin
Flis M.
Effect of inoculation against rabies and the dynamics of fox population
Summary
The paper presents the formation of epizooty in animals, with particular emphasis on the fox, during a program of prophylactic inoculation for that species. The paper presents also an analysis of the dynamics of fox population in the course of the prophylactic program, with reference to earlier years when such inoculation programs did not extend over the whole territory of the country and when no prophylactic activities were undertaken in that respect.
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 176
nu zakanych chorób zwierzê-cych G³ównego Inspektoratu Weterynarii.
Z przedstawionych danych wynika, ¿e w latach 80. oraz na pocz¹tku lat 90. ubieg³ego stu-lecia liczebnoæ lisów, pomimo niewielkich wahañ w cyklach rocznych, utrzymywa³a siê na zbli¿onym poziomie. Dane in-wentaryzacyjne pochodz¹ce z tych lat wskazuj¹, ¿e w okre-sie tym na terenie naszego kra-ju ¿y³o ok. 60 tys. lisów, przy rocznym pozyskaniu ³owieckim kszta³tuj¹cym siê na poziomie ok. 25 tys. osobników. Tym samym ³owiecka eksploatacja populacji kszta³towa³a siê na poziomie ok. 43% zinwenta-ryzowanego stanu liczebnego (ryc. 1). Pocz¹wszy od roku 2000 nast¹pi³ gwa³towny wzrost li-czebnoci lisów, kiedy to sza-cunkowe statystyki ³owieckie wskazywa³y liczebnoæ tego gatunku na poziomie 145 tys. osobników. Wskazuje to, ¿e w ci¹gu piêcioletniego okresu, tj. od roku 1995 do roku 2000, liczba lisów ¿yj¹cych w naszym kraju zwiêkszy³a siê ponad dwukrotnie, za wed³ug badañ Dziedzica i wsp. (3) w latach 1990-2000 rednie
zagêszcze-nie lisów w kraju wynosi³o 1,26 osobnika na 1000 ha, lecz w ostatnich dwóch latach tego okresu wzros³o niemal dwukrotnie. Z kolei wed³ug Panka (11), w la-tach 1991-2006 liczba lisów tylko w obwodach dzier-¿awionych przez PZ£ wzros³a 4-krotnie.
W kolejnych sezonach ³owieckich, po 2000 r., po-mimo corocznie wzrastaj¹cej liczby upolowanych li-sów, nastêpowa³ dalszy wzrost populacji tych zwie-rz¹t. W sezonie 2000/2001 ³owiecka eksploatacja po-pulacji tego gatunku, kszta³towa³a siê na poziomie 69,6% wiosennego stanu i pomimo niewielkich wa-hañ wykazywa³a tendencjê wzrostow¹ w kolejnych se-zonach. Wiosn¹ 2005 r. krajowa liczebnoæ lisów prze-kroczy³a poziom 200 tys. osobników, przy rocznym pozyskaniu 145 tys. zwierz¹t, co stanowi³o nieco po-nad 87% oszacowanej liczebnoci tego gatunku. Po-mimo tak wysokiej presji myliwych dokonuj¹cych od-strza³u, w kolejnym roku liczebnoæ lisów zwiêkszy³a siê i osi¹gnê³a rekordowy w historii poziom 219 tys. osobników. W 2007 r., pomimo niewielkiego spadku liczebnoci, najwiêksze zagêszczenia lisów wystêpo-wa³y w województwie mazowieckim, wielkopolskim, warmiñsko-mazurskim oraz lubelskim (5-7).
Jako g³ówne przyczyny wzrostu liczebnoci lisów, oprócz prowadzonych szczepieñ profilaktycznych, wymienia siê mo¿liwoci przystosowawcze tego ga-tunku do ¿ycia w warunkach pól uprawnych, w tym równie¿ upraw wielko³anowych. Lisy doskonale wykorzystuj¹ jako miejsca rozrodu ródpolne remizy, stogi polne czy wreszcie studzienki melioracyjne. Ele-menty te sprawiaj¹, ¿e przy odpowiedniej bazie ¿ero-wej, w warunkach polnych przeciêtna liczba m³odych w miocie wynosi ponad 6 osobników, co jest o wiele wiêkszym wskanikiem ani¿eli dla populacji ze ro-dowisk lenych (3, 4).
Kszta³towanie siê przebiegu epizootii wcieklizny w Polsce przedstawiono na ryc. 2. W 1980 r. na tere-nie ca³ego kraju stwierdzono ³¹cztere-nie 945 przypadków wcieklizny (10). W kolejnych latach liczba przypad-ków ulega³a systematycznemu zwiêkszaniu, a prze³o-mowym okresem by³ rok 1992, kiedy to ³¹cznie stwier-dzono 3084 przypadki wcieklizny, z czego 2079 (67,4%) dotyczy³o wcieklizny wystêpuj¹cej u lisów. Pocz¹wszy od 1993 r. na terenie 6 ówczesnych województw zachodniej Polski rozpoczêto akcjê do-ustnego szczepienia lisów przeciw wcieklinie. Ju¿ Ryc. 1. Liczebnoæ i pozyskanie lisów*
Objanienie: * wg danych PZ£ i GUS
Ryc. 2. Wystêpowanie wcieklizny w Polsce w okresie 1980-2007*
Objanienie: * Opracowano na podstawie: (10, 12-17, 19, 23-27) oraz biuletynów stanu za-kanych chorób odzwierzêcych
0 50 100 150 200 250 300 tysi¹ce osobników 1980 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 n – pozyskanie n – liczebnoœæ 37,7 37,7 51,851,8 38,938,9 69,6 69,6 66,566,5 81,181,1 70,170,1 77,577,5 87,1 87,1 64,864,8 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 1980 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 n – wœcieklizna n – lis
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 177
w tym samym roku liczba przypadków wcieklizny zmniejszy³a siê o ok. 17% (ryc. 2). W kolejnych la-tach liczba stwierdzanych przypadków ulega³a syste-matycznemu zmniejszaniu, a¿ do 2000 r., w którym odnotowany zosta³ wzrost i ³¹cznie na terenie ca³ego kraju odnotowano 2316 przypadków wcieklizny, w tym prawie 70% stwierdzono u lisów. Rok 2001 by³ rekordowym pod wzglêdem wystêpowania wciek-lizny, kiedy to zdiagnozowano ³¹cznie 3037 przypad-ków, z czego blisko 74% przypadków dotyczy³o lisów (1, 25). Dodatkowo w okresie tym wciekliznê zdiag-nozowano we wszystkich 16 województwach, z naj-wiêkszym nasileniem w rejonie Polski po³udniowo--wschodniej (lubelskie i podkarpackie), gdzie ³¹cznie stwierdzono 32% wszystkich przypadków, za kolej-nymi rejonami pod wzglêdem liczby stwierdzonych przypadków by³y województwa: wielkopolskie i war-miñsko-mazurskie (13, 21, 22).
Pocz¹wszy od 2002 r. akcja szczepieñ doustnych lisów przeciw wcieklinie objê³a swym zasiêgiem teren ca³ego kraju i od tego czasu nastêpowa³ sukce-sywny spadek wystêpowania wcieklizny. W 2002 r. zdiagnozowano ³¹cznie 1214 przypadków i by³ to ko-lejny rok, kiedy wciekliznê rejestrowano na terenie wszystkich województw (1, 14). Odsetek wcieklizny wystêpuj¹cej u lisów wynosi³ 73,3%. Kolejnym dzi-kim gatunkiem stanowi¹cym potencjalne ród³o za-gro¿enia by³ jenot, u którego stwierdzono 8% ogólnej liczby zachorowañ. Wród zwierz¹t domowych naj-wiêksze zagro¿enie w tym okresie stanowi³y: kot (5,9% przypadków) i pies (3,1% przypadków).
W kolejnych latach utrzymywa³ siê dalszy spadek stwierdzonych przypadków wcieklizny, przy jedno-czesnym niewielkim zmniejszaniu siê liczby przypad-ków zdiagnozowanych u lisów. W 2006 r. na terenie ca³ego kraju stwierdzono 82 przypadki wcieklizny, z czego po³owa wystêpowa³a u lisów (27). W 2007 r., w porównaniu z 2006, liczba przypadków wciekli-zny zmniejszy³a siê o 10 i wynosi³a 72, z czego 59,7% wystêpowa³o u lisów (ryc. 3), za ³¹czny odsetek za-chorowañ zwierz¹t dziko ¿yj¹cych wynosi³ 77,8%.
Wród zwierz¹t domowych w okresie tym najwiêcej zachorowañ wystêpowa³o u kotów i byd³a, po 7 przy-padków w ci¹gu roku, co stanowi³o odsetek wielkoci 9,7% dla ka¿dego z tych gatunków.
Analizuj¹c przestrzenne rozmieszczenie przypad-ków wcieklizny nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w 2002 r., kiedy akcja doustnych szczepieñ lisów objê³a swym zasiêgiem teren ca³ego kraju, najwiêksze nasilenie wcieklizny wystêpowa³o w województwie wielkopol-skim, gdzie zdiagnozowano 28,5% ogólnej liczby przypadków oraz lubelskim, w którym wyst¹pi³o 25,5% ogólnej liczby przypadków (8, 14, 22). Z kolei regionami, gdzie wystêpowa³a najmniejsza liczba za-chorowañ, by³y województwa zlokalizowane w pasie Polski pó³nocnej i pó³nocno-zachodniej oraz woje-wództwa Polski po³udniowej i czêciowo rodkowej, w których w ci¹gu roku zdiagnozowano po kilka przy-padków wcieklizny (1, 14, 28).
W 2007 r. najwiêcej zachorowañ wyst¹pi³o na te-renie województwa warmiñsko-mazurskiego, gdzie zdiagnozowano 18 przypadków tej choroby u zwie-rz¹t, co w skali kraju stanowi³o 25,0% ogólnej liczby (ryc. 4). Po 13 przypadków stwierdzono na terenie wo-jewództw podlaskiego i wielkopolskiego, 11 w woje-wództwie podkarpackim i 10 przypadków na terenie województwa lubelskiego. W okresie tym 7 woje-wództw by³o wolnych od wcieklizny.
Wystêpowanie tak znacznej liczby przypadków wcieklizny we wschodnich rejonach kraju t³umaczyæ mo¿na brakiem stosownych szczepieñ w Rosji (Ob-wód Kaliningradzki) oraz na Ukrainie, a tym samym
Ryc. 3. Wystêpowanie wcieklizny (%) u zwierz¹t w 2007 roku*
Objanienie: * Opracowano na podstawie miesiêcznych biulety-nów stanu zakanych chorób odzwierzêcych za rok 2007
jenot inne dzikie pies kot inne domowe lis 59,7 59,7 9,8 9,8 8,3 8,3 2,8 2,8 9,7 9,7 9,7 9,7
Ryc. 4. Rozmieszczenie wcieklizny w Polsce w 2007 roku* Objanienie: * Opracowanie w³asne na podstawie biuletynów sta-nu zakanych chorób odzwierzêcych
10 aa– po 1 przypadku – do 5 przypadków – do 10 przypadków – powy¿ej 10 przypadków – województwa wolne 1 1 1 11 13 4 18 13
Medycyna Wet. 2009, 65 (3) 178
³atwiejszego rozprzestrzeniania siê wirusa na teren tych województw z rejonów przygranicznych krajów ociennych (26).
W wietle przedstawionych danych nasuwa siê spo-strze¿enie, ¿e w ostatnich latach g³ównym rezerwu-arem wirusa wcieklizny w dalszym ci¹gu pozostaje lis. Pocz¹wszy od okresu, kiedy akcja szczepieñ do-ustnych lisów objê³a swym zasiêgiem teren ca³ego kra-ju, nast¹pi³ spadek przypadków tej choroby, jednak niepokoj¹cy wydaje siê fakt nieznacznego wzrostu zachorowañ w 2007 r. u zwierz¹t domowych, g³ównie kotów i byd³a. W okresie 6 lat prowadzenia dzia³añ profilaktycznych liczba stwierdzanych przypadków wcieklizny zmniejszy³a siê blisko 17-krotnie, a u li-sów ponad 20-krotnie, jednak najwiêksze nasilenie tej zoonozy w dalszym ci¹gu wystêpuje we wschodnich rejonach kraju oraz na terenie Wielkopolski. Dodat-kowo w okresie tym, pomimo blisko dwukrotnie zwiêkszonej eksploatacji ³owieckiej lisów, nast¹pi³ wyrany wzrost ich liczebnoci. wiadczyæ to mo¿e, ¿e prowadzenie doustnych szczepieñ lisów przeciw wcieklinie znacznie ograniczy³o wystêpowanie wi-rusa u tego gatunku, który by³ podstawowym czynni-kiem ograniczaj¹cym liczebnoæ populacji.
Pimiennictwo
1.Bednarski M., Rudy A.: Wcieklizna w Polsce w latach 2001-2003. Medycy-na Wet. 2005, 61, 767-771.
2.Buczek J.: Wcieklizna historia, stan obecny, kontrola epidemiologiczna. Medycyna Wet. 1999, 55, 783-787.
3.Dziedzic R., Kamieniarz R., Dziedzic-Majer B., Wójcik M., Berger S., Flis M., Olszak K., ¯onta³a M.: Przyczyny spadku populacji zaj¹ca szaraka w Polsce. Wyd. Ministerstwo rodowiska, Fundacja Ekonomistów rodowiska i Zaso-bów Naturalnych. Warszawa 2000, 20-22.
4.Goszczyñski J.: Lis monografia przyrodniczo-³owiecka. Oficyna Wydaw-nicza OIKOS sp. z o.o. Warszawa 1995.
5.Informacje i opracowania statystyczne Lenictwo. GUS Warszawa 2005, 117-126.
6.Informacje i opracowania statystyczne Lenictwo. GUS Warszawa 2006, 118-129.
7.Informacje i opracowania statystyczne Lenictwo. GUS Warszawa 2007, 118-130.
8.Kamieniarz R., Kryñski A., Wielich T.: Wyniki szczepieñ lisów przeciw wciek-linie na tle danych o populacji tego gatunku w Wielkopolsce. Medycyna Wet. 2008, 64, 318-321.
9.Mól H.: Od wcieklizny ulicznej psów do lenej lisów. ¯ycie Wet. 2004, 79, 502-505.
10.Mól H.: Wcieklizna zwierz¹t w Polsce w latach 1999-2000 w przyrodniczej i urzêdniczej inwentaryzacji na koniec wieku. ¯ycie Wet. 2001, 76, 270-273. 11.Panek M.: Drapie¿nictwo lisów na zaj¹cach, [w:] Nauka ³owiectwu cz. 2. Zaj¹cowi na ratunek. Wyd. Samorz¹d Województwa Mazowieckiego. War-szawa 2007, 96-105.
12.Sadkowska-Todys M., Czerwiñski M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2000 roku. Przegl. Epidemiol. 2002, 56, 339-347.
13.Sadkowska-Todys M., Czerwiñski M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2001 roku. Przegl. Epidemiol. 2003, 57, 139-148.
14.Sadkowska-Todys M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2002 roku. Przegl. Epi-demiol. 2004, 58, 143-152.
15.Sadkowska-Todys M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2003 roku. Przegl. Epi-demiol. 2005, 59, 313-321.
16.Sadkowska-Todys M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2004 roku. Przegl. Epi-demiol. 2006, 60, 491-499.
17.Sadkowska-Todys M., £abuñska E.: Wcieklizna w 2005 roku. Przegl. Epi-demiol. 2007, 61, 291-299.
18.Seroka D.: Epidemiologiczna analiza skutecznoci szczepieñ ludzi przeciw wcieklinie wykonanych w Polsce w latach 1986-1997. Przegl. Epidemiol. 1998, 52, 379-388.
19.Seroka D., £abuñska E.: Wcieklizna w 1992 roku. Przegl. Epidemiol. 1994, 48, 133-142.
20.Serokowa D.: Wcieklizna zwierz¹t dzikich w Polsce w latach 1957-1960. Medycyna Wet. 1962, 18, 83-84.
21.Siemionek J., Szweda W., Radkowski M.: Sytuacja epizootyczna wcieklizny w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2001-2005. Medycyna Wet. 2007, 63, 700-702.
22.Smeja K.: Wcieklizna w województwie lubelskim w latach 1999-2004. Medycyna Wet. 2005, 61, 772-774.
23.Smreczak M.: Efekty doustnego uodparniania lisów przeciwko wcieklinie, [w:] Nauka ³owiectwu cz. 1. Kryzys zwierzyny drobnej i sposoby przeciw-dzia³ania. Wyd. Samorz¹d Województwa Mazowieckiego. Warszawa 2007a, 39-47.
24.Smreczak M.: Wcieklizna zwierz¹t w Europie w latach 1983-2000. Medy-cyna Wet. 2003b, 59, 195-199.
25.Smreczak M.: Wcieklizna zwierz¹t w Polsce w latach 1983-2000. Medycy-na Wet. 2003a, 59, 474-477.
26.Smreczak M., Trêbas P., ¯mudziñski J. F.: Wcieklizna w Polsce w 2005 roku. Medycyna Wet. 2007b, 63, 541-544.
27.Smreczak M., Trêbas P., ¯mudziñski J. F.: Wcieklizna w Polsce w 2006 roku. Medycyna Wet. 2008, 64, 68-71.
28.Welz M., Dêbski P.: Wcieklizna zwierz¹t w województwie podkarpackim. ¯ycie Wet. 2003, 78, 225-226.
Adres autora: dr Marian Flis, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin; e-mail: marian.flis@up.lublin.pl
