Artyku³ przegl¹dowy Review
Kokcydiostatyki stanowi¹ wa¿n¹ grupê chemiote-rapeutyków stosowanych w weterynarii. Trudno by³o-by wyobraziæ sobie bez nich wspó³czesn¹
hodowlê zwierz¹t, kokcydioza stanowi bo-wiem powa¿ny problem zdrowotny i eko-nomiczny, zw³aszcza w intensywnej hodowli drobiu. Podawanie kokcydiostatyków z pa-sz¹ przez prawie ca³y okres tuczu jest naj-tañsz¹ i najskuteczniejsz¹ metod¹ profilak-tyki kokcydiozy, a stosowanie rodków kok-cydiobójczych jest nieuniknione w klinicz-nych przypadkach tej choroby.
Bêd¹ce obecnie w u¿yciu kokcydiosta-tyki mo¿na podzieliæ na dwie grupy: po-wszechnie stosowane w hodowli drobiu antybiotyki jonoforowe i znacznie rzadziej u¿ywane kokcydiostatyki chemiczne. Zakres stosowania oraz niektóre charakterystyczne cechy obydwu grup podane zosta³y w tab. 1. Warunki dopuszczania kokcydiostatyków oraz sposób ich stosowania reguluj¹ unijne (5, 6) oraz krajowe (8) akty prawne. Stosow-nie do zawartych w nich postanowieñ kok-cydiostatyki zaliczone s¹ do dodatków pa-szowych, a tylko niektóre kokcydiostatyki chemiczne s¹ zarejestrowane jako leki we-terynaryjne.
Szerokie stosowanie kokcydiostatyków poci¹ga za sob¹ mo¿liwoæ powstawania ich pozosta³oci w
tkan-Pozosta³oci kokcydiostatyków
w tkankach drobiu i jajach
MA£GORZATA OLEJNIK, TERESA SZPRENGIER-JUSZKIEWICZ
Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Olejnik M., Szprengier-Juszkiewicz T.
Coccidiostats residues in poultry tissues and eggs
Summary
Coccidiostats are widely used in veterinary medicine the for prevention and treatment of coccidiosis, especially in poultry. Most of them are registered as feed additives and not all of them have maximum residue limits (MRL) established. They are approved for use in food producing animals, but not in laying birds and animals prior to slaughter. Human errors, mainly feed contamination during manufacturing and not respecting withdrawal periods are the main reasons for the occurrence of residues in food of animal origin. Nicarbazin residues may also be caused by its recycling. During the past several years many authors have reported violative residues of coccidiostats (mainly ionophore antibiotics and nicarbazin) in a significant number of eggs and tissue samples. Therefore it is necessary to introduce legal regulations and administrative tools allowing better execution of the prohibition of coccidiostats use in laying hens and broilers prior to slaughter. Regular official control of feedstuffs is also required.
Keywords: coccidiostats, residues
a k y t s y r e t k a r a h C Kokcydiostatyki e w o r o f o n o j chemiczne e i n e z d o h c o P pzrroodduzkatjyufeSrmrteepntotamcyijcegsrzybów zwi¹zkisyntetyczne a i n a ³ a iz d m zi n a h c e M bza³obnuorzweengieoNrtaan+s,pKo+,truCa2+iMg2+ ró¿nymechanzimdiza³ania w i c e z r p a i n a ³ a iz d p y T . p p s a ir e m i E kokcydiostatyczne kiol/ukbcykdoikocsytadtiyocbzónjecze y t e l a Z poodpzworanloaj¹cinnaarokzowkcóyjdnioaztuêralnej i c o n r o p o e i n a z r a w t y w e n l o w niskatoksycznoæ o k a j e n o z c z s u p o D e w o z s a p i k t a d o d ii n U h c a j a r k w ) 6 ( j e i k s j e p o r u E )i k y d n i , * a t ê z c r u k ( d y c o l a z a l )i k y d n i , a t ê z c r u k ( a n y c y m a r u d a m ) a t ê z c r u k ( a n y z n e n o m ) a t ê z c r u k ( a n y z a r a n ) * a t ê z c r u k ,i k il ó r k ( a n y c y m o n il a s ) a t ê z c r u k ( a n y c y m a r u d m e s ) a t ê z c r u k ( t a n i w k o k e d )i k y d n i , * a t ê z c r u k ( li r u z a l k i d )i k y d n i , * a t ê z c r u k ( n o n i g u f o l a h ) a t ê z c r u k ( * * a n y z a b r a k i n ,i k y d n i , * a t ê z c r u k ( a n y d i n e b o r _ _ króilk)i o k a j e n o z c z s u p o D e n j y r a n y r e t e w i k e l ii n U h c a j a r k w ) 5 ( j e i k s j e p o r u E ) e c w o , o ³ d y b ( t a n i w k o k e d ) e c w o ( li r u z a l k i d ) o ³ d y b ( n o n i g u f o l a h ) e i b ê ³ o g ( li r u z a l k ,i k y d n i , a t ê z c r u k ( li r u z a rt l o t _ _ winie,byd³o)
Objanienia: * równie¿ kurczêta odchowywane na nioski; ** dopuszczona tylko w po³¹czeniu z narazyn¹ w premiksie o nazwie handlowej Maxiban Tab. 1. Zestawienie cech charakterystycznych kokcydiostatyków
kach i jajach, co w przypadku zwierz¹t dostarczaj¹-cych ¿ywnoci mo¿e stanowiæ zagro¿enie dla konsu-mentów. Podstawowym warunkiem zapobiegania po-wstawania pozosta³oci jest przestrzeganie zaleceñ dotycz¹cych stosowania kokcydiostatyków. Nie mo¿-na stosowaæ ich u kur niosek, za u kurcz¹t brojlerów i innych zwierz¹t, których miêso jest spo¿ywane przez ludzi, konieczne jest zachowanie przed ubojem odpo-wiedniego okresu karencji, uzasadnionego wynikami przeprowadzonych wczeniej badañ toksykologicz-nych.
Regulacje dotycz¹ce bezpiecznych poziomów pozosta³oci kokcydiostatyków
Jednym z niezbêdnych elementów dokumentacji przedrejestracyjnej leków weterynaryjnych stosowa-nych u zwierz¹t dostarczaj¹cych ¿ywnoci jest doku-mentacja toksykologiczna, zawieraj¹ca wyniki badañ maj¹cych okreliæ bezpieczeñstwo stosowania leków, w tym równie¿ bezpieczeñstwo konsumentów ¿yw-noci pochodzenia zwierzêcego. Na podstawie tych wy-ników ustalane s¹ przez Europejsk¹ Agencjê Leków (EMEA) i zatwierdzane przez Komitet ds. Leków Weterynaryjnych UE (The Commitee for Veterinary Medicinal Products CVMP) wartoci najwiêkszych dopuszczalnych pozosta³oci (maximum residue limit, MRL). Ustalone dotychczas wartoci MRL dla kok-cydiostatyków stosowanych jako leki przedstawione s¹ w tab. 2.
Kokcydiostatyki dopuszczone do stosowania jako dodatki paszowe podlegaj¹ innym przepisom (6). Zgodnie z nimi ocena bezpieczeñstwa dla konsumen-tów i ewentualne ustalenie wartoci MRL stanowi¹ element autoryzacji dodatku paszowego. Dotychczas
wartoci MRL znalaz³y siê w akcie autoryzacji nara-zyny i monennara-zyny (1, 2). Jedynym kokcydiostatykiem stosowanym w postaci dodatku paszowego, dla które-go ustalono wartoæ MRL wed³ug procedury dla le-ków weterynaryjnych jest lazalocyd (5).
Ze wzglêdu na brak jednolitych i kompletnych wspólnotowych regulacji prawnych w zakresie najwy¿-szych dopuszczalnych pozosta³oci kokcydiostatyków laboratoria wykonuj¹ce badania kontrolne pozosta-³oci maj¹ czêsto trudnoci z interpretacj¹ wyników badañ. W zwi¹zku z tym w niektórych krajach ustalo-no na u¿ytek wewnêtrzny administracyjne poziomy dzia³ania. S¹ one wyznaczone nie w oparciu o zasady analizy ryzyka, lecz na podstawie mo¿liwoci anali-tycznych metod stosowanych w badaniach kontrol-nych. W Belgii okrelono taki limit w jajach na pozio-mie 10 µg/kg dla monenzyny, salinomycyny, diklazu-rilu, maduramycyny, narazyny, nikarbazyny, robenidy-ny i sulfonamidów (28), za w Wielkiej Brytanii na poziomie 100 µg/kg dla nikarbazyny (9).
Przyczyny pozosta³oci kokcydiostatyków w ¿ywnoci
W wiêkszoci przypadków przyczyn¹ pozosta³oci kokcydiostatyków w ¿ywnoci zwierzêcego pochodze-nia s¹ b³êdy cz³owieka. Pope³pochodze-niane s¹ one najczêciej podczas produkcji premiksów oraz pasz, a tak¿e przy podawaniu leków zwierzêtom. Czasami hodowcy wiadomie podaj¹ paszê z kokcydiostatykiem przez ca³y okres tuczu ze wzglêdu na wp³yw, jaki zmiana paszy tu¿ przed ubojem mo¿e mieæ na kondycjê zwie-rz¹t. Zdarza siê tak¿e, ¿e interakcje kokcydiostatyków z innymi lekami, np. antybiotyków jonoforowych z tia-mulin¹, polegaj¹ce na spowolnianiu metabolizmu jo-noforów, powoduj¹ d³u¿sze utrzymywanie siê pozo-sta³oci w tkankach.
Przyczyn¹ pozosta³oci mog¹ byæ tak¿e indywidu-alne uwarunkowania biologiczne dotycz¹ce zmienio-nego wch³aniania, metabolizmu, dystrybucji czy wy-dalania kokcydiostatyków. Wiek, p³eæ, ró¿nice meta-boliczne czy rozwijaj¹cy siê proces chorobowy mog¹ spowodowaæ nagromadzenie kokcydiostatyków lub ich metabolitów w organizmie zwierzêcia (33).
Przy stosowaniu niektórych sposobów hodowli zwierz¹t mo¿e równie¿ wyst¹piæ zjawisko wtórnego kr¹¿enia substancji macierzystych i ich aktywnych me-tabolitów (recycling). Obserwowano sytuacje, kiedy ptaki maj¹ce ci¹g³y kontakt z odchodami (np. brojlery hodowane w systemie g³êbokiej ció³ki) pobiera³y z niej znaczne iloci wczeniej wydalonych substancji aktywnych kokcydiostatyków. By³o to przyczyn¹ wy-st¹pienia pozosta³oci w tkankach mimo zachowania odpowiedniego okresu karencji przed ubojem (14).
Przenoszenie kokcydiostatyków do paszy (carry-over)
Wyprodukowanie paszy wolnej od kokcydiostaty-ków, dla kur niosek lub do stosowania u zwierz¹t bez-a w z a N aneNkrsu* L R M æ o tr a W k e n u t a g tkanka waµgtr/okgæ, t a n i w k o k e D II li r u z a l k i D II n o n i g u f o l a H I byd³o wm¹iêrtonbiae 1300 li r u z a l K II d y c o l a z a L I drób e i n ê i m a b o rt ¹ w 112000 II I drób jaja 150 li r u z a rt l o T I i k a s s e i k t s y z s w i c o n w y ¿ e c ¹ j a z c r a t s o d wm¹iêrtonbiea 150000 b ó r d wm¹iêrtonbiea 160000
Tab. 2. Najwy¿sze dopuszczalne pozosta³oci kokcydiostaty-ków w wybranych tkankach zwierz¹t i produktach pocho-dzenia zwierzêcego ustalone przez EMEA (5)
Objanienia: * w aneksie I rozporz¹dzenia 2377/90/EC znajdu-j¹ siê leki z wyznaczon¹ wartoci¹ MRL, w aneksie II zwi¹zki bezpieczne, dla których nie ma potrzeby wyznaczaæ MRL, w anek-sie III leki z tymczasowo ustalon¹ wartoci¹ MRL
porednio przed ubojem, od dawna stanowi³o du¿¹ trudnoæ. Dla przyk³adu, podczas urzêdowego bada-nia pasz w Irlandii Pó³nocnej wykryto, ¿e 24,8% pasz zanieczyszczonych by³o ró¿nymi substancjami prze-ciwdrobnoustrojowymi. Z przebadanych 408 próbek pasz 7 (1,72%) zanieczyszczonych by³o monenzyn¹, 4 (0,98%) narazyn¹, a 3 (0,74%) salinomycyn¹. W trzech przypadkach stwierdzono stê¿enia jonofo-rów w paszach bliskie dawce terapeutycznej, jedna pasza zawiera³a 300% dawki leczniczej monenzyny (26). Podstawow¹ przyczyn¹ zanieczyszczeñ by³o na-stêpuj¹ce po sobie przygotowywanie ró¿nych pasz w tych samych urz¹dzeniach.
Pewnym sposobem na rozwi¹zanie lub przynajmniej ograniczenie zanieczyszczeñ pasz niepo¿¹danymi do-datkami by³o wprowadzenie granulowanych premik-sów. W paszy produkowanej z pylistego premiksu (o silnych w³aciwociach elektrostatycznych) obec-noæ lazalocydu stwierdzano w 9 kolejnych partiach produkowanych po paszy z dodatkiem tego kokcydio-statyku (16). Po wprowadzeniu modyfikacji w tech-nologii produkcji premiksu, polegaj¹cej na jego gra-nulacji, zanieczyszczenia paszy zmniejszy³y siê do 4 kolejnych partii produkcyjnych, jednak stê¿enia la-zalocydu w zanieczyszczonych paszach by³y porów-nywalne do obserwowanych poprzednio. Granulacja premiksu nie wykluczy³a mo¿liwoci przenoszenia kokcydiostatyków do kolejnych partii produkcyjnych, a tym samym nie rozwi¹za³a ca³kowicie problemu po-zosta³oci (19).
Innym rozwi¹zaniem wydaje siê rozdzielenie linii produkcyjnych dla pasz z dodatkiem i wolnych od kokcydiostatyków. Badania przeprowadzone w 1997 r. w Irlandii Pó³nocnej, opisane przez Kennedyego i wsp. (20) wykaza³y obecnoæ monenzyny we wszystkich pobranych do badañ próbkach paszy, w której produ-cent deklarowa³ brak jonoforów. W 22,5% próbek stê-¿enie przekracza³o 5% dawki leczniczej, za maksy-malna zawartoæ monenzyny wynosi³a 44 mg/kg (co stanowi oko³o 40% dawki terapeutycznej). Po rozdzie-leniu w tej wytwórni linii produkcyjnych pasz z do-datkiem i bez kokcydiostatyków zawartoæ monenzy-ny w ponownie pobramonenzy-nych próbkach pasz znacznie siê obni¿y³a zaledwie 2,5% próbek zawiera³o powy¿ej 5% dawki leczniczej, a najwy¿sze stwierdzone stê¿e-nie wynosi³o 8,5 mg/kg.
Analiza wyników badañ kontrolnych pozosta³oci kokcydiostatyków w tkankach drobiu i jajach w kra-jach UE w 2004 i 2005 r. wskazuje, ¿e sporód kokcy-diostatyków chemicznych najczêciej wykrywano po-zosta³oci nikarbazyny (3, 7). Nikarbazyna, ze wzglê-du na w³aciwoci elektrostatyczne, mo¿e zawieszaæ siê na cianach mieszalników i przenosiæ do kolej-nych partii pasz, które ju¿ nie powinny zawieraæ kok-cydiostatyków. W badaniach McEvoya i wsp. (27) stê-¿enie nikarbazyny w pierwszej tonie paszy wyprodu-kowanej po paszy z nikarbazyn¹ wynosi³o 63,3 mg/kg, w ósmej tonie 7,2 mg/kg. Standardowe w tym czasie
postêpowanie wytwórni pasz (polegaj¹ce na oczysz-czeniu urz¹dzeñ 3 tonami paszy) nie by³o wiêc wy-starczaj¹ce, aby ustrzec konsumentów przed pozosta-³ociami tego zwi¹zku w ¿ywnoci pochodzenia zwie-rzêcego.
Kinetyka zanikania pozosta³oci
Z dostêpnych w pimiennictwie danych na temat pozosta³oci ró¿nych kokcydiostatyków wynika, ¿e pomiêdzy poszczególnymi antybiotykami jonoforowy-mi wystêpuj¹ znacz¹ce ró¿nice w ich przyswajaniu, dystrybucji i metabolizmie w organizmie zwierz¹t. W tab. 3 przytoczone zosta³y informacje dotycz¹ce po-zosta³oci jonoforów stwierdzanych w tkankach kur po dowiadczalnym podaniu zwierzêtom paszy z do-datkiem tych kokcydiostatyków. Wynika z nich, ¿e najwiêkszym prawdopodobieñstwem wyst¹pienia po-zosta³oci w tkankach charakteryzuje siê lazalocyd. Tê obserwacjê potwierdzaj¹ wyniki innych badañ, w któ-rych kokcydiostatyk ten podawany kurom w zaleca-nej dawce (90 mg/kg paszy) osi¹ga³ stê¿enie w w¹tro-bie 500 µg/kg, za jego okres pó³trwania wynosi³ 36 godzin (17). Salinomycyna natomiast by³a wydalana tak szybko, ¿e nie mo¿na by³o ustaliæ okresu jej pó³-trwania (18). Na podstawie cytowanych badañ mo¿na by³oby s¹dziæ, ¿e nawet pozosta³oci lazalocydu w tkankach nie stanowi¹ istotnego zagro¿enia toksy-kologicznego, gdy¿ ju¿ po 3 dniach karencji stê¿enie lazalocydu w miêniach obni¿a³o siê do 1 µg/kg (17). Ze wzglêdu na du¿e powinowactwo antybiotyków jonoforowych do t³uszczu, zwi¹zki te mog¹ kumulo-waæ siê w ¿ó³tkach jaj i osi¹gaæ w nich dosyæ wyso-kie, d³ugo siê utrzymuj¹ce stê¿enia. wiadcz¹ o tym wyniki dowiadczeñ zestawione w tab. 4. Z tego
po-k y t a t s o i d y c k o K Stê¿.mwg/kpgaszy, Kardennicja, Pozoµsgt/ak³goæ, ród³o d y c o l a z a L 100 1 83,9 2 2 2 48,2 3 20,5 a n y z n e n o M 120 0 92,9 2 1 1 17,9 2 10,8 a n y c y m o n il a S 130 0 9 3 1 1 <5 160 0 13 1 <5 190 0 24 1 <5 0 5 1 0 81 1 <5
Tab. 3. Pozosta³oci kokcydiostatyków w w¹trobie po poda-waniu kurom paszy z dodatkiem kokcydiostatyku przez okres 14 dni
wodu szczególnie istotne jest przestrzeganie zakazu podawania kokcydiostatyków kurom nioskom.
Pozosta³oci jonoforów w jajach mog¹ wyst¹piæ na skutek wyd³u¿enia czasu podawania paszy z kokcy-diostatykiem kurczêtom hodowanym na nioski ponad zalecane 12-16 tygodni, a tak¿e w wyniku podawania kurom nioskom paszy zanieczyszczonej niskimi stê-¿eniami kokcydiostatyków. Kennedy i wsp. stwierdzili, ¿e istnieje liniowa zale¿noæ miêdzy stê¿eniem leku w paszy a jego pozosta³ociami w jajach. Wyznaczo-ne na podstawie krzywej regresji stê¿enia kokcydio-statyków w jajach odpowiadaj¹ce 1 mg/kg paszy wy-nosz¹: dla lazalocydu 63,6 µg/kg (16), dla salino-mycyny 3,3 µg/kg, za dla monenzyny 0,12 µg/kg (19). Te dane wiadcz¹ o tym, ¿e nawet niewielkie stê-¿enie lazalocydu w paszy mo¿e powodowaæ pojawie-nie siê pozosta³oci w jajach. Prawdopodobpojawie-nie dlate-go w badaniach kontrolnych pozosta³oci kokcydio-statyków w jajach najczêciej ze wszystkich antybio-tyków jonoforowych stwierdza siê obecnoæ lazalo-cydu i to nawet w krajach, w których nie deklaruje siê czêstego stosowania tego kokcydiostatyku (19).
Nikarbazyna podana ptakom szybko osi¹ga wysoki poziom stê¿eñ w tkankach i utrzymuje siê w nich sto-sunkowo d³ugo po podaniu. Dostêpne w literaturze wyniki badañ dostarczaj¹ sprzecznych informacji do-tycz¹cych mo¿liwych poziomów stê¿eñ, jednak wiêk-szoæ z nich wskazuje na mo¿liwoæ wyst¹pienia pozosta³oci nawet przy zgodnym z zaleceniami po-dawaniu nikarbazyny zwierzêtom (10, 14). Zdaniem szeregu autorów, zjawisko to jest szczególnie wyra-ne w przypadku kurcz¹t hodowanych w systemie g³ê-bokiej ció³ki, co sugeruje, ¿e g³ównym mechanizmem d³ugiego utrzymywania siê pozosta³oci nikarbazyny jest jej recycling. Cannavan i Kennedy (10) zaobser-wowali, ¿e u kurcz¹t hodowanych w systemie
g³êbo-kiej ció³ki stê¿enie nikarbazyny w w¹trobie by³o 10-krotnie wy¿sze ni¿ u zwierz¹t z chowu klatkowego i po 9 dniach karencji wynosi³o red-nio 238 µg/kg, przekraczaj¹c 200 µg/ kg (najwy¿sze dopuszczalne stê¿enie ustalone przez Wspólny Komitet Eks-pertów FAO/WHO ds. Dodatków do ¯ywnoci JECFA). Mo¿liwoæ wy-st¹pienia znacznych i d³ugo utrzymu-j¹cych siê pozosta³oci potwierdzaj¹ wyniki badania stê¿enia nikarbazyny w ció³ce jeszcze po 7 dniach ka-rencji wynosi³o ono oko³o 30 mg/kg (14).
Inn¹ przyczyn¹ wystêpowania po-zosta³oci nikarbazyny, zarówno w tkankach zwierz¹t, jak i w jajach mo¿e byæ podawanie zwierzêtom pa-szy przypadkowo zanieczyszczonej tym zwi¹zkiem. Na podstawie prze-prowadzonych badañ Cannavan i wsp. (10) sugeruj¹, ¿e aby unikn¹æ przekroczenia limitu FAO/WHO, poziom nikarbazyny w paszach sto-sowanych bezporednio przed ubojem nie powinien przekraczaæ 2,4 mg/kg. Pasza o stê¿eniu 0,1 mg/kg podawana kurom nioskom by³a przyczyn¹ mo¿liwych do wykrycia pozosta³oci w jajach, za obecnoæ 2 mg nikarbazyny w kg paszy powodowa³a przekrocze-nie poziomu pozosta³oci 100 µg/kg (poziom dzia³a-nia ustanowiony przez brytyjskie s³u¿by weteryna-ryjne).
Program kontroli pozosta³oci kokcydiostatyków w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego
w krajach Unii Europejskiej
Zgodnie z dyrektyw¹ 96/23/EC wszystkie kraje Unii Europejskiej maj¹ obowi¹zek kontrolowania pozosta-³oci chemicznych w ¿ywnoci pochodzenia zwierzê-cego (4). Zgodnie z t¹ dyrektyw¹ kokcydiostatyki, jako substancje dozwolone do stosowania u zwierz¹t, na-le¿¹ do grupy B2b. W celu przedstawienia wyników badañ kontrolnych prawodawstwo europejskie wpro-wadza pojêcie próbki zgodnej (compliant) i niezgod-nej (non-compliant). Zgodnie z tym rozró¿nieniem próbka niezgodna to taka, w której poziom pozosta-³oci przekracza limit dopuszczony przez prawo (prze-kroczenie wartoci MRL lub obecnoæ substancji, dla której MRL nie zosta³ wyznaczony).
Badania kontrolne pozosta³oci s¹ prowadzone we-d³ug planu opracowywanego co roku przez odpowied-nie instytucje pañstwowe zgododpowied-nie z wytycznymi za-wartymi w dyrektywie 96/23/EC w oparciu o dane dotycz¹ce wielkoci produkcji zwierzêcej z poprzed-niego roku (4). W ustalaniu liczby planowanych do pobrania próbek uwzglêdnia siê tak¿e wyniki badañ kontrolnych z poprzedniego roku (w przypadku stwier-dzenia wyników niezgodnych w nastêpnym roku licz-k y t a t s o i d y c k o K (dmnigp/kogdapwasaznyia) i n d , s a z C ród³o ê i s a i n a i w a j o p i c o ³ a t s o z o p (stê¿penlaitee,aµug/kg) pozzaonsitkaa³noiaci* d y c o l a z a L 100(14) 3 15(4459) 13 24 a n y z a r a N 12(14) 3 10(6) 18 29 ) 4 1 ( 0 4 3 8(90) 18 a n y c y m o n il a S ) 4 1 ( 0 3 2 13(136) **b.d.** 3 1 ) 4 1 ( 0 6 2 13(205) b.d. ) 4 1 ( 0 9 2 13(285) b.d. ) 4 1 ( 0 5 1 1 1 13(372) b.d. a n y z a b r a k i N ) 6 1 ( 5 , 3 2 6(180) b.d. 5 1 ) 6 1 ( 2 1 2 6(620) 10 12(14) 3 10(300) 15 9 2 ) 4 1 ( 0 4 3 11(6500) 23
Tab. 4. Zanikanie kokcydiostatyków z jaj po podaniu kurom nioskom paszy z do-datkiem kokcydiostatyku
Objanienia: * czas od zaprzestania podawania paszy z kokcydiostatykami; ** b.d. brak danych
ba próbek dotycz¹cych danego analitu jest zwiêkszana).
W Polsce regularne badania kontrolne zgodnie z obowi¹zu-j¹cymi kraje cz³onkowskie przepisami s¹ prowadzone od 2003 r. Plan badañ kontrolnych zatwierdzany przez G³ównego Lekarza Weterynarii przygoto-wywany jest w PIWet-PIB (36). Ogólna liczba próbek przeba-danych w tym czasie na obec-noæ kokcydiostatyków wyno-si³a od 706 do 883 rocznie. Plan badañ kontrolnych pozosta³oci kokcydiostatyków w 2006 r. obejmowa³ lazalocyd, monen-zynê, salinomycynê, naramonen-zynê, nikarbazynê, klopidol i halo-fuginon. Do 2005 r. wszystkie badania wykonywane by³y w Zak³adzie Farmakologii i Toksykologii PIWet-PIB, któ-ry jest krajowym laboratorium referencyjnym (NRL) w zakre-sie oznaczania pozosta³oci kokcydiostatyków w ¿ywnoci zwierzêcego pochodzenia i pa-szach. Od 2006 r. czêæ obo-wi¹zków dotycz¹cych oznacza-nia pozosta³oci lazalocydu przejê³y laboratoria rutynowe pracownie badania pozosta-³oci ZHW w Bia³ymstoku, Katowicach, Poznaniu, War-szawie i Wroc³awiu.
Wyniki badañ pozosta³oci kokcydiostatyków Zestawienie dostêpnych w pimiennictwie informacji na temat pozosta³oci
kokcydio-statyków w tkankach zwierz¹t i ¿ywnoci zwierzêce-go pochodzenia stwierdzonych w ró¿nych krajach przedstawia tab. 5.
W szeregu krajów Unii Europejskiej, w tym w Pol-sce, stwierdzano w przeci¹gu ostatnich lat kokcydio-statyki w pewnym odsetku próbek jaj i tkanek zwie-rz¹t, g³ównie drobiu. Najczêciej spotykanymi kokcy-diostatykami by³y antybiotyki jonoforowe (g³ównie lazalocyd), sporód kokcydiostatyków chemicznych najczêciej stwierdzano obecnoæ nikarbazyny.
Jak wynika z raportu podsumowuj¹cego badania kontrolne pozosta³oci kokcydiostatyków przeprowa-dzone w krajach UE w 2004 r., w 11 krajach stwier-dzono wyniki niezgodne (ryc. 1). Polska w tym zesta-wieniu znajduje siê na drugim miejscu ze wzglêdu na du¿¹ liczbê próbek niezgodnych zawieraj¹cych
laza-locyd. Zgodnie z ówczesnymi przepisami próbk¹ nie-zgodn¹ by³a ka¿da, w której stwierdzono lazalocyd powy¿ej granicy oznaczalnoci stosowanej metody (5 µg/kg). Z chwil¹ kiedy wprowadzono wartoæ MRL dla lazalocydu w tkankach drobiu (w 2005 r.) i jajach (w 2006 r.) zmianie uleg³a kwalifikacja wyników (5). Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi obecnie przepisami w Pol-sce w 2003 r. wartoæ MRL przekracza³o 8 próbek (1,13%), natomiast w 2004 r. tylko 3 próbki (0,34%). Równie¿ zmniejszenie liczby wyników niezgodnych w Unii Europejskiej w 2005 r. dotyczy³o g³ównie la-zalocydu i by³o prawdopodobnie spowodowane wpro-wadzeniem dla niego wartoci MRL (7).
W krajach spoza Unii Europejskiej badania kontrol-ne pozosta³oci wykonywakontrol-ne s¹ w sposób mniej regu-larny, w zwi¹zku z tym rzadko zdarzaj¹ siê wyniki j a r K Lata oZzwnai¹czzeanky Martyca e n d o g z e i n i k i n y W s e r k a Z ñ e ¿ ê t s ród³o a b z c il / a b z c il h c y n a d a b % a i n U a k s j e p o r u E 1 2004 kokcydiostatyki ró¿ne 188/13109 1,43 b.d.2 3 a i n U a k s j e p o r u E 3 2005 kokcydiostatyki ró¿ne 137/14946 0,92 b.d. 7 w ó j a r k 8 h c i k s j e p o r u e 4 2004 kokcydiostatyki jaja 114/320 35,60 0,7-63 28 a i g l e B 2003 kokcydiostatyki jaja 4/245 1,63 14-16 28 4 0 0 2 kokcydiostatyki jaja 12/190 6,32 12-90 a i d n a lr I a n c o n ³ ó P 4 9 9 1 d y c o l a z a l a j a j 1 6 1 / 7 0 1 66,5 b.d. 9 1 a n y z n e n o m 6/161 15,0 b.d. a n y c y m o n il a s 2/161 11,6 b.d. a n y z a r a n 1/161 10,8 b.d. 5 9 9 1 lazalocyd jaja 45/220 20,5 b.d. a k s l o P 2 9 9 1 lazalocyd drób 6/245 2,455 23-5860 34 4 9 9 1 lazalocyd jaja 8/320 2,505 5400-60200 25 9 9 9 1 -8 9 9 1 lazalocyd drób 16/935 1,715 300-1300 22 9 9 9 1 -8 9 9 1 lazalocyd jaja 10/125 8,005 400-800 23 3 0 0 2 kokcydiostatyki ró¿ne 22/724 3,125 b.d. 35 4 0 0 2 kokcydiostatyki ró¿ne 30/883 3,405 b.d. 3 5 0 0 2 kokcydiostatyki ró¿ne 4/877 0,466 b.d. 7 a k l e i W a i n a t y r B 6 9 9 1 a n y z a b r a k i n jaja 3 3 4 / 7 4 10,9 10-270 6 1 7 9 9 1 29/426 16,8 11-890 8 9 9 1 6/193 13,1 10-30 y n i h C 1992-1999 klopidol kurczêta 53/10173 0,52 5-790 31 a d a n a K 1990-1995 kokcydiostatyki , b ó r d a n i w o ³ o w 0/5024 0,00 30 9 9 9 1 -7 9 9 1 kokcydiostatyki jaja 10/553 1,8 b.d. 32 A S U 1992-1994 halofuginon drób 2/1873 0,11 b.d. 21
Tab. 5. Pozosta³oci kokcydiostatyków stwierdzone w ró¿nych krajach
Objanienia: 1 11 sporód 25 krajów UE stwierdzi³o próbki niezgodne; 2 b.d. brak
da-nych; 3 13 sporód 25 krajów UE stwierdzi³o próbki niezgodne; 4 Belgia, Luksemburg,
Holandia, Francja, Austria, Niemcy, Szwajcaria, Szwecja; 5 wynik niezgodny powy¿ej
dodatnie dotycz¹ce pozosta³oci kokcydiostatyków. Ma³y odsetek próbek pozytywnych w Kanadzie, Chi-nach i StaChi-nach Zjednoczonych mo¿e byæ spowodowa-ny tym, ¿e we wszystkich tych krajach badane s¹ po-zosta³oci kokcydiostatyków chemicznych, stosowa-nych znacznie rzadziej ni¿ kokcydiostatyki jonoforo-we. Dla przyk³adu, jedynym zwi¹zkiem, który znalaz³ siê w planie kontroli pozosta³oci USA by³ halofugi-non (21), stosowany w latach 1995-1999 tylko w 1,6% tamtejszych gospodarstw (11).
Podsumowanie
Z danych dostêpnych w cytowanym pimiennictwie oraz z dowiadczeñ Zak³adu Farmakologii i Toksyko-logii PIWet-PIB z zakresu diagnostyki toksykologicz-nej wynika, ¿e pozosta³oci kokcydiostatyków w tkan-kach drobiu i jajach s¹ w dalszym ci¹gu realnym prob-lemem toksykologicznym.
W ci¹gu ostatnich kilkunastu lat zaryso-wa³a siê wprawdzie tendencja do zmniej-szania siê liczby pró-bek niezgodnych i ob-ni¿ania stê¿eñ kokcy-diostatyków w tych próbkach, wci¹¿ jed-nak przekroczenia li-mitów pozosta³oci maj¹ miejsce w sto-sunkowo du¿ym od-setku badanych pró-bek. Zdarzaj¹ siê rów-nie¿ masowe zatrucia kokcydiostatykami, zw³aszcza w hodow-lach indyków (archi-wum diagnostyki tok-sykologicznej ZFT).
Obecny stan praw-ny, sytuuj¹cy kokcy-diostatyki w grupie dodatków paszowych sprawia, ¿e przepisy dotycz¹ce produkcji pasz z dodatkiem kok-cydiostatyków s¹ bar-dzo nieprecyzyjne i nie zapobiegaj¹ zanie-czyszczeniu pasz. Tak-¿e problem urzêdowej kontroli pasz nie jest w Polsce ca³kowicie rozwi¹zany. Wpraw-dzie od 2004 r. prowa-dzony jest monitoring pasz, tak¿e w kierun-ku obecnoci kokcy-diostatyków, wci¹¿ jednak brak jest ustaleñ dotycz¹-cych wymagañ dla stosowanych metod analitycznych. Wydaje siê, ¿e rozwi¹zaniem pozwalaj¹cym ogra-niczyæ problem pozosta³oci kokcydiostatyków by³o-by ucilenie wymagañ dotycz¹cych produkcji i kon-troli dodatków paszowych lub zakwalifikowanie pasz z dodatkiem kokcydiostatyków do grupy pasz leczni-czych, co spowodowa³oby zastosowanie do ich pro-dukcji i kontroli bardziej restrykcyjnych przepisów.
W rozporz¹dzeniu 1831/2003/EC zawarta zosta³a decyzja o wprowadzeniu od 1 stycznia 2013 r. zakazu stosowania kokcydiostatyków jako dodatków paszo-wych (6). W zwi¹zku z tym wydaje siê, ¿e ze wzglêdu na brak innych skutecznych i dostêpnych sposobów zapobiegania i zwalczania kokcydiozy najs³uszniejsze by³oby dopuszczenie stosowania kokcydiostatyków jako leków weterynaryjnych. Aby to jednak by³o mo¿-liwe, niezbêdne jest uzupe³nienie brakuj¹cych badañ
Ryc. 1. Liczba próbek niezgodnych stwierdzonych w badaniach kontrolnych kokcydiostatyków w Unii Europejskiej w roku 2004 i 2005 (3, 7)
rok 2004 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Wielka
Brytania Polska Belgia Irlandia Austria Niemcy W³ochy £otwa Luksemburg Cypr S³owenia rok 2005 0 5 10 15 20 25 30 Wielka
Brytania Francja Irlandia Cypr Belgia Dania Austria W³ochy S³owenia Polska Czechy Niemcy Malta
lazalocyd monenzyna salinomycyna maduramycyna nikarbazyna diklazuril robenidyna amprolium lazalocyd monenzyna salinomycyna maduramycyna nikarbazyna diklazuril robenidyna amprolium
toksykologicznych kokcydiostatyków i ustalenie dla nich wartoci najwy¿szych dopuszczalnych pozosta-³oci w tkankach zwierz¹t i jajach. Nale¿y chyba s¹-dziæ, ¿e proces ten ju¿ siê rozpocz¹³ ustaleniem przez EMEA wartoci MRL dla lazalocydu (5) oraz w³¹cze-niem wartoci najwy¿szych dopuszczalnych stê¿eñ do dokumentów dopuszczaj¹cych dodatki paszowe na-razynê i monenzynê (1, 2).
Pimiennictwo
1.Anon.: Commission Regulation (EC) No 108/2007 of 5 February 2007 amen-ding Regulation (EC) 1356/2004 as regards the conditions for authorization of the feed additive Elancoban, belonging to the group of coccidiostats and other medicinal substances. OJ L 31, 4-5.
2.Anon.: Commission Regulation (EC) No 545/2006 of 31 March 2006 amen-ding Regulation (EC) 1464/2004 as regards the conditions for authorization of the feed additive Monteban, belonging to the group of coccidiostats and other medicinal substances. OJ L 94, 26-27.
3.Anon.: Commission Staff Working Paper on the Implementation of National Residue Monitoring Plans in the Member States in 2004 (Council Directive 96/23/EC). Bruksela 2006.
4.Anon.: Council Directive 96/23/EC of 29 April 1996 on measures to monitor certain substances and residues thereof in live animals and animal products and repealing Directives 85/358/EEC and 86/469/EEC and Decisions 89/ 187/EEC and 91/664/EEC. OJ L 125, 10-31.
5.Anon.: Council Regulation (EEC) No 2377/90 of 26 June 1990 laying down a Community procedure for the establishment of maximum residue limits of veterinary medicinal products in foodstuffs of animal origin. OJ L 224, 1-8, z póniejszymi uzupe³nieniami.
6.Anon.: Regulation (EC) No 1831/2003 of the European Parliament and of the Council of 22 September 2003 on additives for use in animal nutrition. OJ L 268, 29-43.
7.Anon.: Report for 2005 on the results of residue monitoring in food of animal origin in the Member States. SANCO/3635/2006.
8.Anon.: Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach. Dz. U. 2006, 144, 1045, 7499-7520.
9.Cannavan A., Ball G., Keneddy D. G.: Nicarbazin contamination in feeds as a cause of residues in eggs. Food Addit. Contam. 2000, 17, 829-836. 10.Cannavan A., Kennedy D. G.: Possible causes of nicarbazin residues in
chicken tissues. Food Addit. Contam. 2000, 17, 1001-1006.
11.Chapman H. D.: Use of anticoccidial drugs in broiler chickens in the USA: Analysis for the years 1995 to 1999. Poultry Sci. 2001, 80, 572-580. 12.Crooks S. R. H., Traynor I. M., Elliott C. T., McCaughey W. J.: Detection of
monensin residues in poultry liver using an enzyme immunoassay. Analyst 1997, 122, 161-163.
13.Humayoun Akhtar M., El-Sooud K. A., Shehata A. A.: Concentrations of salinomycin in eggs and tissues of laying chickens fed medicated feed for 14 days followed by withdrawal for 3 days. Food Addit. Contam. 1996, 13, 897-907.
14.Kan C. A., Keukens H. J., Boers E.: Nicarbazin residues in broiler muscle, liver and litter/faeces: early exposure or recirculation. Proceedings of Euro-Residue III, 1996, s. 591-595.
15.Kennedy D. G., Ball G., Cannavan A.: Nicarbazin residues in eggs. Pro-ceedings of EuroResidue IV, 2000, s. 658-661.
16.Kennedy D. G., Blanchflower W. J., Hughes P. J., McCaughey W. J.: The incidence and cause of lasalocid residues in eggs in Northern Ireland. Food Addit. Contam. 1996, 13, 787-794.
17.Kennedy D. G., Blanchflower W. J., ODornan B. C.: Development of an ELISA for lasalocid and depletion kinetics of lasalocid residues in poultry. Food Addit. Contam. 1995, 12, 83-92.
18.Kennedy D. G., Blanchflower W. J., ODornan B. C.: Development of an ELISA for salinomycin and depletion kinetics of salinomycin residues in poultry. Food Addit. Contam. 1995, 12, 93-99.
19.Kennedy D. G., Hughes P. J., Blanchflower W. J.: Ionophore residues in eggs in Northern Ireland: incidence and cause. Food Addit. Contam. 1998, 15, 535-541.
20.Kennedy D. G., Smyth W. G., Hewitt S. A., McEvoy J. D. G.: Monensin carry-over into unmedicated broiler feeds. Analyst 1998, 123, 2529-2533. 21.Kinred T., Patel B., Walcott J.: The FSIS national residue program.
Pro-ceedings of EuroResidue III 1996, s. 175-184.
22.Kozak A.: System analityczny wykrywania i oznaczania kokcydiostatyków jonoforowych w mieszankach paszowych, tkankach drobiu i jajach. Rozpra-wa dokt., Pañstwowy Instytut Weterynaryjny, Pu³awy 2001.
23.Kozak A., Winiewska-Dmytrow H., Szprengier-Juszkiewicz T.: Pozosta³oci kokcydiostatyków jonoforowych w jajach kurzych. XII Kongres PTNW, Warszawa 2004, I, 549.
24.Kozak A., Winiewska-Dmytrow H., Szprengier-Juszkiewicz T.: Rozmiesz-czenie lazalocydu w tkankach i jajach kur po podaniu kokcydiostatyku z pasz¹. VII Naukowy Zjazd PTTox, £ód 2002, s. 141.
25.Kozak A., Winiewska-Dmytrow H., ¯mudzki J.: Residues of ionophore anticoccidial drugs in eggs. Hygiena Alimentorum XVIII, Koszyce 1997, s. 159.
26.Lynas L., Currie D., McCaughey W. J., McEvoy J. D. G., Kennedy D. G.: Contamination of animal feedingstuffs with undeclared antimicrobial addi-tives. Food Addit. Contam. 1998, 15, 162-170.
27.McEvoy J. D. G., Smyth W. G., Kennedy D. G.: Contamination of animal feedingstuffs with nicarbazin: investigations in a feed mill. Food Addit. Contam. 2003, 20, 136-140.
28.Mortier L., Huet A. C., Charlier C., Daeseleire E., Delahaut P., van Pete-ghem C.: Incidence of residues of nine anticoccidials in eggs. Food Addit. Contam. 2005, 22, 1120-1125.
29.Mortier L., Huet A. C., Daeseleire E., Huyghebaert G., Fodey T., Elliott C., Delahaut P., van Peteghem C.: Deposition and depletion of five anticocci-dials in eggs. J. Agric. Food Chem. 2005, 53, 7142-7149.
30.Neidert E., Saschenbrecker P. W.: Overview of the Canadian veterinary drug residue control program. Proceedings of EuroResidue III 1996, s. 185-190. 31.Pang G. F., Cao Y. Z., Fan C. L., Zhang J. J., Li X. M.: Determination
of clopidol residues in chicken tissues by liquid chromatography: Part III. Quality control analysis of export chickens. J. AOAC 2001, 84, 1347-1351. 32.Quon D. J.: Monitoring of domestic and imported eggs for veterinary drug residues by the Canadian Food Inspection Agency. J. Agric. Food Chem. 2000, 48, 6421-6427.
33.Szprengier-Juszkiewicz T.: Pozosta³oci kokcydiostatyków w ¿ywnoci zwie-rzêcego pochodzenia. Medycyna Wet. 1999, 55, 356-361.
34.¯mudzki J., Kozak A., Winiewska-Dmytrow H.: Pozosta³oci lasalocidu w tkankach drobiu. ¯ycie Wet. 1994, 69, 242-244.
35.¯mudzki J., Niewiadowska A., Wojtoñ B.: Weterynaryjny krajowy program badañ kontrolnych pozosta³oci w tkankach zwierz¹t i ¿ywnoci pochodze-nia zwierzêcego. Medycyna Wet. 2005, 61, 649-653.
Adres autora: mgr Ma³gorzata Olejnik, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: malgorzata.olejnik@piwet.pulawy.pl
