Roman Jurkowski
O pożytkach i szkodach płynących z
pisania i czytania "opowieści
biograficznych" lub "opowieści
dokumentarnych" : garść refleksji
przy lekturze książki Gizeli
Chmielewskiej "Cierń kresowy" :
opowieść o Edwardzie
Woyniłłowiczu i jego rodzinie",
Łomianki 2010 : [recenzja]
Echa Przeszłości 13, 377-402
2012
POLEMIKI, RECENZJE I OMÓWIENIA
O p o ż y t k a c h i s z k o d a c h p ł y n ą c y c h z p i s a n i a i c z y t a n i a „ o p o w i e ś c i b i o g r a f i c z n y c h ” l u b „ o p o w i e ś c i d o k u m e n t a r n y c h ” . G a r ś ć r e f l e k s j i p r z y l e k t u r z e k s i ą ż k i G i z e l i C h m i e l e w s k i e j C i e r ń k r e s o w y . O p o w i e ś ć 0 E d w a r d z i e W o y n i ł ł o w i c z u i j e g o r o d z i n i e . Ł o m i a n k i [2 0 1 0 ? ], s s . 3 6 9 , i n d e k s y , f o t o g r a f i e , k a l e n d a r i u m , b i b l i o g r a f i a , w k ł a d k i z t a b l i c a m i g e n e a l o g i c z n y m i G d y po r a z k o le jn y w r a c a łe m do w e r to w a n ia p rz e c z y ta n e j k ilk a k r o tn ie k s ią ż k i G izeli C h m ie le w sk ie j o E d w a rd z ie W o y n iłło w iczu i g d y p r z e g lą d a łe m k ilk a n a ś c ie s tr o n u w a g i n o t a t e k p o w s ta ły c h p o d c z a s c z y ta n ia , w y p a d ła z n ic h k a r t k a ze z d a n ie m , k tó r e s p e c ja ln ie d u ż y m i l i t e r a m i z a p is a łe m w tr a k c ie le k tu r y : „ E d w a r d W oyniłłow icz z a s łu g u je n a k s ią ż k ę — w ła ś n ie t a k ą j a k ą n a p i s a ł a G iz e la C h m ie le w s k a ”. N ie c h to z d a n ie b ę d z ie p u n k te m w y jśc ia d a ls z y c h ro z w a ż a ń i je d n o c z e ś n ie le itm o tiv e m całeg o n in ie js z e g o a r ty k u łu . K s ią ż k a G. C h m ie le w s k ie j j e s t b o w ie m p ię k n y m o p is e m ż y c ia w y b it n eg o p o lsk ie g o z ie m ia n in a z M iń szczy zn y , j e s t p r a c ą n a s y c o n ą m iło ś c ią do z ie m ia ń s tw a k re so w e g o , s z a c u n k ie m d la je g o d o k o n a ń i w sp ó łc z u c ie m d la tra g ic z n y c h losów , k tó ry c h ty tu ło w y b o h a te r j e s t ja k ż e w y m o w n y m p r z y k ła d em . T a k ie s p o jrz e n ie n a z ie m ia ń s tw o k re s o w e , p re c y z y jn ie j z ie m ia ń s tw o z Z iem Z a b r a n y c h , b a rd z o łą c z y m n ie z A u to r k ą a le je d n o c z e ś n ie n ie z m ie r n ie u t r u d n i a n a u k o w e o c e n ie n ie je j k s ią ż k i. D o d a tk o w o , p o s ta ć E d w a r d a W oynił- ło w ic z a j e s t o b e c n a w m o ic h b a d a n ia c h n a u k o w y c h od p o n a d 30 la t, a jeg o d z ia ła ln o ś ć w M iń s k im T o w a rz y stw ie R o ln iczy m b y ła d la m n ie in s p ir a c ją do n a p i s a n i a p ie rw s z e j m ojej k s ią ż k i, n ie s te ty n ie w y k o rz y s ta n e j p rz e z A u to rk ę , p o św ięc o n ej d z ia ła ln o ś c i sp o łec zn o g o sp o d a rc z e j z ie m ia n z p ó łn o c n o -w sc h o d n ic h Z ie m Z a b r a n y c h 1. W k s ią ż c e te j M iń s k ie m u T o w a rz y s tw u R o ln ic z e m u 1 E d w a rd o w i W oy n iłło w iczo w i p o św ię c iłe m 85 s tr o n t e k s t u w o d rę b n y m ro z d z ia le . To j a w 1979 r o k u o d n a la z łe m ca łk o w ic ie z a n ie d b a n y g ró b E d w a r d a W o y n iłło w icz a n a C m e n ta r z u S ta r o f a r n y m w B ydgoszczy, k tó r y w s p ó ln ie z k o le g ą A n to n im K a k a r e k ą , d z iś k u s to s z e m Z b io ró w S p e c ja ln y c h w B ib lio te ce U n iw e r s y te tu G d a ń s k ie g o , o c z y śc iliśm y ze z w a łó w g a łę z i i liśc i o ra z wy-1 R . J u r k o w s k i, Ziem iaństw o polskie Kresów Północno-W schodnich 1864-1904. D ziałal ność społeczno-gospodarcza, W a r s z a w a 2 0 0 1 .
k a rc z o w a liś m y d rz e w a k tó r e u s z k a d z a ły p ły ty o k a la ją c e g ró b P a n a n a S a w i c za ch . To d z ię k i m o je m u film o w i w id eo k s. W ła d y s ła w Z a w a ln iu k p ro b o szcz z K o śc io ła św. S y m e o n a i H e le n y w M iń s k u , po r a z p ie rw s z y zo b aczy ł j a k w y g lą d a g ró b f u n d a to r a k o śc io ła k tó re g o j e s t k u s to s z e m i k a p ła n e m . D użo m o ż n a je s z c z e p is a ć o m o ic h e m o c jo n a ln y c h z w ią z k a c h z o s o b ą E d w a r d a W o y n iłło w icza - m y ślę , że p e w n ą f o r m ą ic h p o d s u m o w a n ia b ę d z ie o b ecn ie p rz y g o to w y w a n e p rz e z m n ie p e łn e , n a u k o w e w y d a n ie d r u k ie m o b y d w u c zę ści w s p o m n ie ń te g o w y b itn e g o z ie m ia n in a .
To w s z y s tk o s k ła n ia m n ie do d w o ja k ie g o s p o jrz e n ia n a k s ią ż k ę G izeli C h m ie le w s k ie j. O ce n ię j ą z a te m n a jp ie r w ja k o c z y te ln ik z a in te r e s o w a n y bio- g r a f is ty k ą k re s o w ą , k o c h a ją c y k r e s y i p a tr z ą c y n a n ie p rz e z p r y z m a t w ie lu p ię k n y c h i b a r w n y c h w s p o m n ie ń i p a m ię tn ik ó w . N a s tę p n ie ja k o h is to r y k p r z e a n a liz u ję je j tr e ś ć p o d w z g lę d e m ja k o ś c i u s t a l e ń fa k to g ra fic z n y c h , w ia r y g o d n o ści a n a liz o p a r ty c h n a p r e z e n to w a n y c h f a k ta c h i o c en ię fo rm ę p r z e k a z u h isto ry c z n e g o .
I. Opowieść o Edwardzie Woyniłłowiczu i jego rodzinie - okiem czytelnika, który może ale nie musi być historykiem
K s ią ż k a p o s ia d a ła d n y , c h w y ta ją c y z a se rc e ty tu ł. E d w a r d W oyniłłow icz j e s t c ie r n ie m z K resó w , a o p o w ie ść o n im p rz y p o m in a o b ó lu j a k i z a d a n o R ze c z y p o sp o lite j o d łą c z a ją c od n iej M iń sz c z y z n ę i in n e z ie m ie p o z o sta w io n e p o z a g r a n ic ą r y s k ą i w y rz e k a ją c się d z ie d z ic tw a J a g ie llo n ó w . W ra z z ty m d z ie d z ic tw e m z o sta w io n o n a b o ls z e w ic k ą z a t r a t ę ta k ż e i ty c h , k tó rz y teg o d z ie d z ic tw a b r o n ili i j e k u lty w o w a li.
A u to r k a p isz e o E d w a r d z ie W o y n iłło w iczu z o g ro m n ą ży czliw o ścią, s y m p a t i ą i c ie p łe m k tó r y m e m a n u je k a ż d a s tr o n a tej k s ią ż k i. J e s t e m głęb o k o p rz e k o n a n y , że in a c z e j n ie m o ż n a n a p is a ć o p o s ta c i i d z ia ła ln o ś c i te g o w y b it n eg o z ie m ia n in a . S a m k ie d y ś z a d a łe m so b ie p y ta n ie , czy rz e c z y w iście b y ł o n c z ło w ie k ie m t a k u c zc iw y m , h o n o ro w y m i o f ia rn y m j a k p is a li o n im in n i i ja k i w y ła n ia się ze je g o w sp o m n ie ń . U s iln ie p ró b o w a łe m z n a le ź ć j a k ą ś n ie u c z c i w ość, k ła m s tw o czy i n n ą sła b o ść , p rz e c ie ż c a łk ie m lu d z k ą . Z n a la z łe m ty lk o je d e n p rz y k ła d , g d y celow o w p ro w a d z ił w b łą d ro z m a w ia ją c e g o z n im d z ie n - n i k a r z a 2, a le p rz e c ie ż to zg o d n e z z a s a d ą , że w y ją te k p o tw ie r d z a re g u łę ... I t a k w ła ś n ie G iz e la C h m ie le w s k a w id z i p o s ta ć E d w a r d a W o y n iłło w icza. M y ślę , że o d e g ra ło to n i e b a g a te ln ą ro lę w jej d ecy zji o p r a c y n a d k s ią ż k ą i w c z e śn ie jsz y c h s t a r a n i a c h p r z y p o m in a ją c y c h p o s ta ć w ie lo le tn ie g o w ic e p re z e s a i p r e z e s a M iń sk ie g o T o w a rz y s tw a R olniczego. To d z ię k i jej p u b lik a c jo m i p rz e p ię k n e j w y s ta w ie fo to g ra fic z n ej m ie s z k a ń c y B ydgoszczy, m ie li o k a z ję p o z n a ć lo sy i d z ia ła ln o ś ć E d w a r d a W oyniłłow icza. Co w ięcej, w y s ta w a b y d g o s k a z a w ita ła ta k ż e do M iń s k a , g d zie p re z e n to w a n o j ą w K o ściele p o d w e z w a
2 P o r. id e m , Sukcesy i porażki. Ziem iaństw o polskie Z iem Zabranych w wyborach do D um y Państw ow ej i R a d y P aństw a 1906-1913, O l s z t y n 2 0 0 9 , s . 3 7 8 .
n ie m św. S y m e o n a i H e le n y , czyli w k o śc ie le w y b u d o w a n y m p rz e z E d w a r d a i O lim p ię W oyniłłow iczów . Z a in te r e s o w a n ie o so b ą P a n a E d w a r d a , ro z c ią g n ę ła n a c a łą je g o ro d z in ę , co zaow ocow ało p o z n a n ie m n ie z w y k le c e n n y c h lis tó w z a c h o w a n y c h w z b io ra c h r o d z in n y c h (z w ła s z c z a do M a rii K ra s ic k ie j), k tó r e do c z a s u u k a z a n i a się te j k s ią ż k i b y ły n ie z n a n e h is to ry k o m . To sa m o m o ż n a p o w ie d z ie ć o w ie lu f o to g ra fia c h E . W o y n iłło w icza i je g o n a jb liż s z y c h , k tó re G iz e la C h m ie le w s k a po r a z p ie rw s z y w p ro w a d z iła do o b ie g u n a u k o w e g o m a ją c n a c e lu j a k n a jp e łn ie js z e p rz y b liż e n ie d ziejó w te j g a łę z i r o d u W o y n iłło w i
czów i p rz e d e w s z y s tk im je g o n a jw y b itn ie js z e g o p rz e d s ta w ic ie la .
S łu ż y te m u n ie ty lk o o p is a le i w s p o m n ia n a ju ż ik o n o g ra fia , ta b lic e g e n e a lo g ic z n e , k a le n d a r iu m , b ib lio g ra fia i o g ó ln a o c e n a m a te r ia łó w o E . Woy- n iłło w ic z u d o k o n a n a w ro z d z ia le X V III. W s z y s tk o to w z b o g a c a o p is, c z y n iąc z k s ią ż k i „ C ie rń k re s o w y ”, pozycję w a r t ą k u p ie n ia i p rz e c z y ta n ia .
II. Opowieść o Edwardzie Woyniłłowiczu i jego rodzinie - okiem historyka
1. Tytuł
D la kogo E d w a r d W oyniłłow icz j e s t „ c ie rn ie m k re s o w y m ”? P rz e c ie ż n ie d la p o d o b n y c h je m u w y g n a ń c ó w z o jczy steg o k r a ju . C ie rń k łu je , z a d a je ból, p r z y p o m in a o b ó lu - b o h a te r k s ią ż k i n ie m u s ia ł o sw o im n ie s z c z ę ś c iu p rz y p o m in a ć lu d z io m k tó r z y go z n a li. J e d n a k czy o p is w k s ią ż c e rz e c z y w iście p o k a z u je ta k ie g o E . W o y n iłło w ic za, k tó r y sw o ją o so b ą i d z ia ła ln o ś c ią p r z y p o m in a rz ą d z ą c y m R z e c z y p o s p o litą j a k i b ó l z a d a li je j M a je s ta to w i o d d a ją c b o ls z e w i k o m , n a w e t w te d y g d y n ie ch cie li, z ie m ie n a le ż ą c e do n ie j w r o k u 1772? C zy p o s ta ć E . W o y n iłło w icza p o k a z a n a w k s ią ż c e j e s t w y r z u te m d la s p o łe c z e ń s tw a i n a r o d u , k tó ry , j a k p isz e E . W oyniłłow icz w e „ W s p o m n ie n ia c h ” - „od rz u c ił d z ie d z ic tw o J a g ie llo n ó w ”? Z k s ią ż k i n ie d o w iem y się j a k t e n „ c ie rń k re s o w y ” j e s t w id z ia n y i o c e n ia n y p rz e z ty c h , d la k tó r y c h m ia ł b y ć c ie rn ie m , czyli p rz y p o m n ie n ie m h a ń b y j a k ą było d la E . W o y n iłło w icza w y rz e c z e n ie się z n a c z n e j c zęści z ie m w s c h o d n ic h d a w n e j R zec z y p o sp o lite j. N ie w ie m y z a te m czy d la P o la k ó w m ie s z k a ją c y c h p o z a K re s a m i b y ł o n rz e c z y w iście „ c ie rn ie m ”, k tó r y sw o im u k łu c ie m n ie d a w a ł z a p o m n ie ć o k rz y w d z ie i n ie s p ra w ie d liw o ś c i w y rz ą d z o n e j K re s o m d a w n e j R z e c z y p o s p o lite j. A m o że A u to rc e ch o d z iło o d z isie jsz e g o m ie s z k a ń c a P o ls k i, k tó r e m u k s ią ż k a o t a k im ty tu le m ia ła , p o p rz e z lo sy E . W o y n iłło w icza , p r z y p o m in a ć o K r e s a c h W s c h o d n ic h u tr a c o n y c h po t r a k t a c i e r y s k im i po II w o jn ie św ia to w e j?
2. Czym jest ta książka?
W ty tu le te g o a r t y k u ł u z a m ie ś c iłe m w c u d z y sło w ie d w a o k r e ś le n ia , k tó ry m i m o ż n a p ró b o w a ć , a le ty lk o p ró b o w a ć s c h a r a k te r y z o w a ć k s ią ż k ę p o św ię c o n ą E d w a rd o w i W oyniłłow iczow i. U m ie sz c z o n e w p o d ty tu le k s ią ż k i słow o
„opow ieść” z d a je się s u g e ro w a ć , że m a m y do c z y n ie n ia z g a tu n k ie m lit e r a c k im , k tó re g o z w ią z e k z o p ra c o w a n ie m n a u k o w y m j e s t b a r d z o lu źn y , choć je d n o c z e ś n ie d o w ia d u je m y się, że j e s t to o p o w ieść n ie o oso b ie czy ro d z in ie w y im a g in o w a n e j p rz e z f a n ta z ję A u to r k i, lecz o h is to ry c z n y m ro d z ie , je g o c z ło n k a c h i ic h lo sa c h . To całk o w ic ie z m ie n ia is to tę te j „opow ieści”, gdyż A u to r k a „ o p o w ia d a ” o h is to ry c z n y c h p o s ta c ia c h , o ic h ży c iu o ra z o f a k ta c h i w y d a r z e n ia c h r e a ln ie z a is tn ia ły c h w o k re ś lo n y m c z a sie i p r z e s tr z e n i. N ie p o z o s ta w ia to A u to rc e , c h y b a p o z a s ty le m i b a r w n o ś c ią o p isu , n ie m a l ż a d n e j m o żliw o ści lite ra c k ie g o k r e o w a n ia sw ojej „opow ieści”, a to o z n a c z a , że p r e z e n to w a n a k s ią ż k a m a z „o p o w ieścią” ty lk o ty le w sp ó ln e g o , że j e s t n a r r a c j ą p r z e d s ta w ia ją c ą n a s tę p u ją c e po so b ie f a k ty i z d a r z e n ia . Ś w ia d o m o ść o g r a n i c z e ń w łą c z e n iu fik cji lite r a c k ie j z a u te n ty c z n y m i o so b a m i i w y d a r z e n ia m i s k ło n iła M ic h a ła K r y s p in a P a w lik o w s k ie g o do z a s tą p ie n ia w ła sn e g o ro d o w e go n a z w is k a fik c y jn y m3, p rz e z to d z is ia j k ry ty c y n a z y w a ją je g o a u to b io g ra fię
„ b e le tr y z o w a n ą b io g r a f ią ”4. G iz e la C h m ie le w s k a te g o n ie c z y n i, p o d a ją c
w d a ls z y m c ią g u p o d ty tu łu n a z w is k o E d w a r d a W oyniłłow icza.
M a m y t u z a te m do c z y n ie n ia ra c z e j z „ o p o w ieścią d o k u m e n ta r n ą ” (n ie „ p o w ie śc ią d o k u m e n ta r n ą ” — j a k m ó w io n o te ż o w y m ie n io n y c h w yżej k s ią ż k a c h M . K. P a w lik o w sk ie g o ) g d y ż z a w ie r a c y ta ty , o r y g in a ln ą ik o n o g ra fię i a p a r a t n a u k o w y w p o s ta c i p rz y p isó w , b ib lio g ra fii, in d e k só w , k a le n d a r iu m i w k ła d k i z ta b lic a m i g e n e a lo g ic z n y m i. Te e le m e n ty , t a k ty p o w e d la p ra c n a u k o w y c h w y s ta r c z a ją a b y do n ic h zaliczy ć O p o w i e ś ć o E d w a r d z i e W o y n i łł o - w i c z u i j e g o r o d z i n i e . A le je d n o c z e ś n ie w k s ią ż c e p o ja w ia ją się z a p is y i fo rm y ty p o w e d la w a r s z t a t u d z ie n n ik a rs k ie g o , b a rd z ie j p a s u ją c e do f e lie to n u czy g a w ę d y h is to ry c z n e j n iż do p u b lik a c ji n a u k o w e j. C h o d z i m i n p . o często s to s o w a n e p rz e z A u to r k ę c o fn ię c ia lu b w y p rz e d z e n ia ch ro n o lo g ic z n e , w o p isie z a z n a c z a n e sło w a m i: „Ale n a r a z ie c ią g le je s z c z e m a m y 1847 r o k ...” (s. 12, 13, 15); „Ale to z d a r z y się o w iele p ó ź n ie j. N a ra z ie m a m y d o p ie ro połow ę XIX w ie k u ” (s. 19); „Ale n a r a z ie n a to je s z c z e się n ie z a n o si. J e s t p rz e c ie ż d o p iero 1861 r o k . ” (s. 23); „ N a r a z ie j e d n a k do ty c h tra g ic z n y c h w y p a d k ó w je sz c z e b a r d z o d a le k o , m a m y p rz e c ie ż d o p ie ro 1865 r o k . ” (s. 25); A le to s ta n ie się w ie le l a t p ó ź n ie j. N a r a z ie c ią g le m a m y X IX w ie k — E d w a r d j e s t p iln y m u c z n ie m ” (s. 29). To sa m o w p o d o b n ej fo rm ie n a s tro n a c h : 30, 31, 32, 33, 41, 4 2 , 47, 48, 57, 59, 61, 63 i w ie lu in n y c h ). N a p e w n o w y w o łu je to w ię k sz e z a in te r e s o w a n ie c z y te ln ik a i „opow ieść” c z y n i b a rd z ie j a tr a k c y jn ą , a le n ie w ie le m a w s p ó ln e g o z k o n s e k w e n c ją o p is u c h ro n o lo g ic z n e g o , z w ła s z c z a , że w k ilk u m ie js c a c h A u to r k a w y r a ź n ie g u b i się w c h ro n o lo g ii w y d a rz e ń , o czym n iż e j. T a k sa m o n ie w ie le w sp ó ln e g o z a n a liz ą h is to ry c z n ą , b a r d z ie j z fe lie to n e m h is to ry c z n y m , m a ją su p o z y c je A u to rk i n ie o p a r te n a m a te r ia le ź ró d ło
3 W j e g o n a j le p s z e j p o w i e ś c i w y s t ę p u j e o n j a k o T a d e u s z I r t e ń s k i (D zieciństwo i młodość Tadeusza Irteńskiego, Ł o m ia n k i 2 0 1 0 ) .
4 P o r. Posłowie M a c i e j a U r b a n o w s k ie g o d o k s i ą ż k i D zieciństwo i m łodość..., s. 4 2 7 —4 3 8 ; o r a z t e g o s a m e g o a u t o r a Posłowie d o d a l s z e g o c i ą g u l o s ó w T a d e u s z a I r t e ń s k i e g o w k s i ą ż c e
w y m , c z ę sto n a w e t n ie o p a r te n a ż a d n e j p o d s ta w ie , j a k n p . in fo rm a c ja o m a tc e c h r z e s tn e j E . W o y n iłło w ic za, k t ó r ą A u to r k a p o ró w n u je do L e o n a O s z to rp a , o jc a c h rz e s tn e g o , u z n a ją c , że w y b ó r L. O s z to r p a n ie b y ł n a jle p sz y m , je ś li ch o d z i o w z ó r osobow y d la c h r z e ś n ia k a . P r z y ta c z a ją c d w ie o p in ie 0 L. O s z to rp ie , je d n o c z e ś n ie p isz e : „A m o że b a rd z ie j z n a c z ą c y i p o m y śln y w ty m w y p a d k u o k a z a ł się w y b ó r m a tk i c h r z e s tn e j” (s. 16) W p ra w d z ie z d a n ie m a c h a r a k t e r z d a n ia p y ta ją c e g o , choć b e z z n a k u z a p y ta n ia , a le je d n o c z e ś n ie k o ń c z ą c y j e p rz y p is n r 10 in fo rm u je c z y te ln ik a , że A u to r k a w c a le n ie w ie k im b y ła m a t k a c h r z e s tn a , z w ła sz c z a , że i s a m E. W oyniłłow icz n ie p o d a ł w e „ W s p o m n ie n ia c h ” je j n a z w is k a . S k ą d z a te m d o m n ie m a n ie , że m a t k a c h r z e s t n a E. W o y n iłło w icza m o g ła m ie ć in n e cech y osobow e n iż m a r s z a łe k L e o n O s z to rp ? D o p o d o b n y c h p r z y p u s z c z e ń n ie p o s ia d a ją c y c h o d z w ie r c ie d le n ia w m a te r ia le źró d ło w y m czy w o p ra c o w a n ia c h h is to ry c z n y c h w ró cę w d a lsz e j części a r ty k u łu .
R e c e n z o w a n a k s ią ż k a p o s ia d a w ięc cech y ty p o w ej m o n o g ra fii (w ty m w y p a d k u b io g ra fii) h is to ry c z n e j, j a k i e le m e n ty , k tó r e w te g o ty p u k s ią ż c e n a u k o w e j w y s tę p o w a ć n ie p o w in n y . N a sz częśc ie ty c h o s ta tn ic h j e s t zd ecy d o w a n ie m n ie j i d la te g o o k re ś lę tę k s ią ż k ę ja k o b io g ra fię h is to r y c z n ą n ie n a p i s a n ą p rz e z h is to ry k a . K o n s ta ta c ja p o w y ż sz a n ie w ie le j e d n a k z m ie n ia w o cen ie k s ią ż k i d o k o n a n ej p rz e z h is to r y k a . K s ią ż k i p is a n e s ą b o w ie m n ie d la ic h a u to r ó w lecz d la cz y teln ik ó w . N a u k o w e k s ią ż k i h is to ry c z n e m a ją ta k ż e d o s ta r c z a ć w iedzy, s t ą d n a ic h a u to r a c h sp o c z y w a t a k o g ro m n a o d p o w ie d z ia ln o ść w p rz e k a z y w a n i u r z e te ln y c h in fo rm a c ji i a n a liz o p a r ty c h n a ź ró d ła c h . N ig d y b o w ie m n ie w ie m y czy z a l a t k ilk a k to ś n ie n a p is z e a r ty k u łu , lu b j a k i ś s t u d e n t p ra c y d y p lo m o w e j, o p ie ra ją c się n a k s ią ż c e , w k tó re j w y s tę p u ją b łę d y fa k to g ra fic z n e , i n ie p o w tó rz y ic h z a A u to rk ą . W y m ie n ię z a te m te , k tó r e u d a ło m i się z a u w a ż y ć p o d c z a s le k tu ry , m a m n a d z ie ję , że z o s ta n ą u s u n ię te w k o le jn y m , p o p ra w io n y m , w y d a n iu .
3. Zauważone ważniejsze błędy faktograficzne5
A) E d w a r d W oyniłłow icz n ig d y n ie b y ł p o s łe m do D u m y P a ń s tw o w e j. W d n iu 12 (25) IV 1906 r. z o s ta ł w y b ra n y6, p rz e z u p r a w n io n y c h do w y b o ru
w ła śc ic ie li z ie m s k ic h z g u b e r n i m iń s k ie j, p o s łe m m iń s k im do R a d y P a ń s tw a 1 b y ł n im do k o ń c a IV se sji R a d y P a ń s t w a czyli do 12 (25) V I 1909 r .7 A u to r k a
5 W c e l u u n i k n i ę c i a n a d m i e r n e g o r o z b u d o w a n i a n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u b ę d ę p o d a w a ł w w y j a ś n i e n i a c h t y lk o n a j w a ż n i e j s z e p o z y c je ź r ó d ło w e i l i t e r a t u r ę n a u k o w ą o d n o s z ą c ą s i ę do k o n k r e t n e g o z a g a d n i e n i a .
6 O z a s a d a c h o r d y n a c ji w y b o r c z e j d o R a d y P a ń s t w a i s a m y c h w y b o r a c h p is z ę w k s ią ż c e
Sukcesy i porażki..., s. 6 9 - 7 4 , 3 3 9 . K s ią ż k a t a u k a z a ła s ię p o d k o n ie c 2 0 0 9 r. w ię c j e s t m o ż liw e , ż e A u to r k a n ie z n a ł a je j p o d c z a s p i s a n i a p r a c y Cierń kresowy. N i e m o ż n a te g o z w e r y fik o w a ć , g d y ż w y d a w n ic t w o LTW , w ż a d n y m m ie j s c u k s i ą ż k i n ie in fo r m u je c z y t e l n i k a o r o k u je j w y d a n ia .
w ie, że p a r la m e n t ro s y js k i w la ta c h 1 9 0 6 -1 9 1 7 s k ła d a ł się z d w óch izb: D u m y P a ń s tw o w e j (p isz e o ty m n a s. 113, p rz y p . 1) i R a d y P a ń s t w a (o ty m , że E . W o y n iłło w ic za w y b ra n o do R a d y P a ń s t w a p is z e n a s. 114), a le je d n o c z e ś n ie w k s ią ż c e z n a jd u je m y n a s tę p u ją c e z a p isy : „u g odow iec w D u m ie ” (s. 8); „W a r ty k u ła c h d o ty c z ą c y c h d z ia ła ln o ś c i D u m y c z ę sto o d n a jd o w a ł sw oje n a z w isk o ” (s. 121); „ je s ie n ią 1908 r o k u W o y n iłło w icz z a k o ń c z y ł d z ia ła ln o ś ć w ro sy jsk ie j D u m ie . A p o te m la te m 1909 r o k u w y co fał się z k a n d y d o w a n ia do R a d y P a ń s t w a ”8 (s. 122); „z o k r e s u d z ia ła ln o ś c i W o y n iłło w ic z a w D u m ie
i R a d z ie P a ń s t w a ” (s. 182); „M iał p rz e c ie ż z a s o b ą k ilk a l a t p ra c y w ro sy jsk ie j D u m ie ” (s. 206); „O b u p a n ó w [chodzi o K a r o la N ie z a b y to w s k ie g o - R .J .] łą c z ą n ie ty lk o w s p o m n ie n ia z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią w M iń s k im T o w a rz y stw ie R o ln ic z y m i w ro sy jsk ie j D u m ie ” (s. 2 3 2 )9; „obaj p a n o w ie [H ip o lit K o rw in -
M ile w sk i i E d w a r d W oyniłłow icz] s p o ty k a li się g łó w n ie n a g ru n c ie p e t e r s b u r sk im , w c z a sie d z ia ła ln o ś c i w ro sy jsk ie j D u m ie ” (s. 311).
B) E d w a r d W oyniłłow icz n ie b y ł p r e z e s e m K o ła P o lsk ie g o w R a d z ie P a ń s t w a . W b re w te m u co j e s t n a p is a n e n a n a g r o b k u E . W o y n iłło w icza w B y d goszczy („ P re z e s K o ła P o lsk ie g o w R a d z ie P a ń s t w a w P e t e r s b u r g u ”)1 0 i n a
ta b lic y z n a jd u ją c e j się w f a rz e n ie ś w ie s k ie j („ P re z e s K o ła P o lsk ie g o R a d y P a ń s t w a w P e te r s b u r g u ”)11 i n a w e t w b re w te m u co s a m n a p is a ł w t e s t a m e n cie (s. 2 9 9 ) b y ł p re z e s e m Z w ią z k u K ół K ró le s tw a P o lsk ie g o i K ra jó w L itw y i R u s i w R a d z ie P a ń s t w a1 2. J a k p o d a w a ł w e „ W s p o m n ie n ia c h ” b y ł n a w e t
„ p o d w ó jn y m ” p re z e s e m : „ n a p r e z e s a p o słó w z K r ó le s tw a w y b ra n y z o s ta ł J ó z e f O s tro w s k i, a n a p r e z e s a p o słó w z L itw y i R u s i E d w a r d W oyniłłow icz. N a s tę p n ie je d n o g ło ś n ie n a w sp ó ln e g o p r e z e s a o b u k ó ł E d w a r d W o y n iłło w icz”1 3. 8 C o s u g e r u j e , ż e n a j p ie r w „ d z ia ła ł w D u m i e d o 1 9 0 8 ”, c o j e s t b łę d e m . D r u g im b łę d e m j e s t o k r e ś l e n i e c z a s u r e z y g n a c j i E . W o y n ił ło w ic z a z k a n d y d o w a n i a d o R a d y P a ń s t w a w w y b o r a c h w 1 9 0 9 r. O f ic j a ln ie E . W o y n iłło w ic z z r z e k ł s i ę k a n d y d o w a n i a n a z e b r a n i u p r z e d w y b o r c z y m w d n i u 9 ( 2 2 ) I X 1 9 0 9 r. (I b id e m , s . 3 8 7 - 3 9 1 ) . O p is d r a m a t y c z n y c h d la E . W o y n ił ło w ic z a w y b o r ó w m i ń s k i c h d o R a d y P a ń s t w a w 1 9 0 9 r. z a m i e ś c i ł e m w a r t y k u le : Ugoda czy próba porozum ienia? Polacy i Rosjanie z guberni m iń skiej i kijow skiej w wyborach do R a d y P aństw a w 1909 roku, [w :] K om prom is czy konfrontacja? S tu d ia z dziejów pa rla m en ta ryzm u rosyjskiego początku X X wieku. P o d r e d a k c j ą n a u k o w ą D a r i u s z a T a r a s iu k a , K r z y s z t o f a L a t a w c a , M a r i u s z a K o r z e n io w s k i e g o , L u b li n 2 0 0 9 , s. 6 5 - 8 2 .
9 W t y m c y t a c ie j e s t i d r u g i b łą d - K a r o l N ie z a b y t o w s k i t a k ż e n ig d y n ie b y ł p o s łe m d o D u m y P a ń s t w o w e j . B y ł p o s łe m m i ń s k im d o R a d y P a ń s t w a w la t a c h 1 9 1 1 - 1 9 1 3 . Z o s t a ł n im 3 (1 6 ) I 1 9 1 1 r. p o r e z y g n a c j i R o m a n a S k ir m u n t a , z t e g o s ta n o w is k a . (Sukcesy i p o ra żki...., s. 4 1 3 , 4 8 1 ).
10 P o r. f o t o g r a f ię w r e c e n z o w a n e j k s i ą ż c e (G . C h m i e l e w s k a , Cierń kresow y..., p o s. 2 8 8 ) p r z e d s t a w i a j ą c ą „ J a d w ig ę K o s t r o w ic k ą p r z y g r o b ie b r a t a E d w a r d a W o y n ił ło w ic z a n a c m e n t a r z u S t a r o f a r n y m - B y d g o s z c z 1 9 2 9 .
11 G . C h m i e l e w s k a , o p . c it., s. 3 1 5 .
12 P i s z e o t y m s z c z e g ó ł o w o A g n i e s z k a K i d z i ń s k a w a r t y k u l e z a w ie r a j ą c y m p u b lik a c ję n i e z n a n y c h d o t ą d d o k u m e n t ó w Z w ią z k u K ół: A . K id z iń s k a , Wewnętrzne regulam iny Z w iązku Kół Polskich w rosyjskiej R adzie P aństw a z la t 1906-1907 i 1909, „ E c h a P r z e s z ł o ś c i ”, t. X I, 2 0 1 0 , s . 2 8 7 - 3 0 9 .
13 E . W o y n iłło w ic z , W spom nienia 1847-1928. Część pierwsza. Wydał, wstępem i przypisam i opatrzył J a n u sz Iw aszkiew icz,W iln o 1 9 3 1 , s . 1 2 2 .
A z a te m b łę d n e s ą z d a n ia w k sią ż c e : „posłow ie z K r ó le s tw a , L itw y o ra z R u si je d n o g ło ś n ie w y b ra li go p r e z e s e m K o ła P o lsk ie g o R a d y P a ń s t w a (s. 116)
„ p re z e s K o ła P o lsk ie g o w R a d z ie P a ń s t w a w R o sji” (s. 305).
C) K w e s tia k a le n d a r z a g re g o ria ń s k ie g o . W R o sji w p ro w a d z o n o go d e k r e te m R a d y K o m is a rz y L u d o w y c h w d n iu 31 I 1918 r., w ó w czas k o le jn y d n ie m po 31 I b y ł d z ie ń 14 II 1918r. N ie j e s t z a te m p ra w d z iw e s tw ie r d z e n ie A u to rk i (s. 86, p rz y p is 26), że „ z a czą ł o b o w ią z y w a ć n a z ie m ia c h z a b o ru ro sy jsk ie g o n a p o c z ą tk u XX w ie k u ”. W d o d a tk u o k re ś le n ie „z a b ó r r o s y js k i” w ty m k o n te k ście w p ro w a d z a w b łą d c z y te ln ik a a lb o w ie m n a z a b ó r ro s y js k i s k ła d a ły się tzw . Z iem ie Z a b ra n e , czyli o b sz a ry d aw nej R zeczypospolitej w łączone do C e s a r s tw a i K ró lestw o P o lsk ie, k tó re te ż było z a b o re m ro sy jsk im , a le różniło się od Z iem Z a b ra n y c h s y tu a c ją p ra w n o -p o lity c z n ą (n a w e t po p o w s ta n iu styczniow ym ). N a o b sz a rz e Z iem Z a b ra n y c h , a w ięc ta k ż e w g u b e rn i m iń sk ie j k a le n d a rz ju lia ń sk i obow iązyw ał od 1799 r. (w K u rla n d ii od 1796 r.) aż do w sp o m n ia n e g o w cze śniej d e k r e tu S o w n a rk o m u i ta k było w e w szelkiej d o k u m e n ta c ji urzędow ej. P r z y u ż y w a n iu p o d w ó jn ej d a ta c ji: od 1 II 1900 r o k u - do d a ty w k a le n d a r z u ju lia ń s k im d o d a w a n o 13 d n i, w c z e śn ie j, w o k re s ie od 1800 - 1 8 9 9 r. - 12 dni.
D. E d w a r d W oyniłłow icz n ie b y ł s ę d z ią p o k o ju , a h o n o ro w y m s ę d z ią p o k o ju . D o p ie ro w 1872 r o k u w g u b e r n ia c h b ia ło r u s k ic h w p ro w a d z o n o s ą d y p o k o ju (w R o sji w ła śc iw e j i s t n i a ł y od 1 8 6 4 r.). P o n ie w a ż n ie b y ło ta m zie m stw , k tó r e w g u b e r n ia c h o b ję ty c h r e f o r m ą s ą d o w n ic z ą z 1864 r. w y b ie r a ły sę d z ió w p o k o ju , w g u b e r n ia c h b ia ło r u s k ic h sę d z ió w p o k o ju m ia n o w a ł m in i s t e r s p ra w ie d liw o ś c i sp o ś ró d m ie jsc o w y c h z ie m ia n . O trz y m y w a li o n i p e n s je od p a ń s tw a . N a to m ia s t z p o w o d u b r a k u o d p o w ie d n io w y k s z ta łc o n y c h z ie m ia n , a b a rd z ie j z p o w o d u b r a k u c h ę tn y c h do z a jm o w a n ia ty c h n is k o p ł a t n y c h fu n k c ji, M in is te r s tw o S p ra w ie d liw o ś c i w y z n a c z a ło - z a z g o d ą z a in t e r e s o w a n e g o - tzw . h o n o r o w y c h s ę d z ió w p o k o ju , k tó r z y n ie o tr z y m y w a li w y n a g ro d z e n ia . E . W o yniłłow icz z o s ta ł n im 13(25) V 1883 r o k u (w z m ia n k ę 0 ty m z n a jd u je m y n a s. 6 4 re c e n z o w a n e j k s ią z k i). W b re w te m u co p isz e A u to r k a (s. 33) do je g o o b o w ią zk ó w n a le ż a ło p rz e d e w s z y s tk im ro z s ą d z a n ie d r o b n y c h s p r a w k a r n y c h w ś ró d lu d n o ś c i c h ło p s k ie j. N a t o m i a s t „ U d z ia ł w s ą d a c h p o lu b o w n y c h , d z ia ła c h fa m ilijn y c h ” w y n ik a ł z tr a d y c ji sz la c h e c k ie j o r a z z s z a c u n k u i z a u f a n ia p o ls k ic h z ie m ia n d la A d a m a W o y n iłło w ic z a 1 n a s tę p n ie do je g o s y n a - d la te g o p o w ie rz a n o im ta k ie sp ra w y , n ie z a ś z ra c ji s p r a w o w a n ia u rz ę d o w e j i oficjaln ej fu n k c ji h o n o ro w e g o sę d z ie g o p okoju. E . I n n e b łę d y : - s. 27. N a z w is k o W ło d z im ie rz a S p a s o w ic z a p is z e się p rz e z je d n o „s”, n ie p rz e z dw a.
- s. 61. „I t a k d z ię k i s ta r a n io m W o y n iłło w ic za 30 g r u d n ia 18 9 6 r. p o w s ta ł O d d z ia ł H a n d lo w y p rz y M iń s k im T o w a rz y stw ie H a n d lo w y m , p o p u la rn ie z w a n y S y n d y k a te m ”. J e s t o c zy w iste, że A u to rc e ch o d ziło o M iń s k ie T o w a rz y stw o R o ln icze , n ie H a n d lo w e , ta k ie g o w ó w czas w M iń s k u n ie by ło , n ie m n ie j b łą d n a le ż y u s u n ą ć w k o le jn y m w y d a n iu .
— s. 62. W c y ta c ie ze W s p o m n i e ń E . W o y n iłło w icza b łę d n ie p rz e p is a n o n a z w is k o r e d a k t o r a ro s y js k ie j g a z e ty „N ow oje W rie m ia ”. E d w a r d W oyniłło- w icz w e W s p o m n i e n i a c h n a p is a ł ( n a s. 65) n a z w is k o „A. S u w o ry n ” co było p o ls k ą f o rm ą ro sy jsk ie g o Алексей Суворин. A u to r k a z te g o S u w o ry n a z ro b iła S u w o ro w a 14.
— s. 81. W y s ta w a w M iń s k u w 1901 ro k u . N ie b y ła „ w y s ta w ą p o św ię c o n ą d w u d z ie sto p ię c io le ciu d z ia ła ln o śc i T o w a rz y stw a R olniczego” a w y s ta w ą ro ln i c z ą z o k a z ji d w u d z ie sto p ię c io le cia M TR . P o z a ty m A u to r k a z b y t ogólnie p o tr a k to w a ła n a jw a ż n ie js z y e le m e n t z w ią z a n y z t ą w y s ta w ą — czyli z ja z d z ie m ia n ze w s z y s tk ic h zab o ró w i p o k a z a n ie siły p o lsk ieg o z ie m ia ń s tw a z M iń sz c z y z n y 15.
— s. 95. „ w y b ra ł się do B ia łe j C e rk w i, aż p o d O d e s s ę ”. B ia ła C e r k ie w leży ok. 80 k m n a p o łu d n ie od K ijo w a. O d le g ło ść z B ia łe j C e rk w i do O d e ssy w y n o si ok. 3 9 5 k ilo m e tró w .
— s. 96. J e r z y J ó z e f E liz e u s z S z e m b e k (1 8 5 1 -7 V III 1905 r.) z o s ta ł w 1903 r o k u m ia n o w a n y p rz e z p a p ie ż a m e tr o p o litą m o h y le w s k im i b y ł n im do ś m ie r ci. N ie m ó g ł b yć z a te m „now o m ia n o w a n y m m e tr o p o litą m iń s k im ” j a k p o d a je A u to rk a .
— s. 99, p rz y p . 1; s. 354. Z n a n y a r c h iw is ta , b a d a c z d ziejó w M iń s k a , h is to r y k D e n is o w (a n ie D z ia n is a w ), a u t o r b r o s z u r y o k o śc ie le św. S y m e o n a i H e le n y w M iń s k u , m a n a im ię W ło d z im ie rz n ie V la d y s la w (w t r a n s lite r a c ji z ję z y k a b ia ło ru s k ie g o : U la d z im ir D z ia n is a u ).
— s. 101. A u to r k a p isz e , że n a d ecy zję m i n i s t r a P i o t r a S w ię to p e łk a -M ir- sk ieg o o p o z w o le n iu n a b u d o w ę k o śc io ła w M iń s k u , m ia ł te ż w p ły w u k a z to le ra n c y jn y : „N ie b e z z n a c z e n ia p o z o s ta ł t u ró w n ie ż u k a z to le ra n c y jn y w y d a n y w 1905 r o k u p rz e z c a r a M ik o ła ja II lib e ra liz u ją c y p r z e p is y d o ty czące w y z n a ń w R o sji” i w n a s tę p n y m z d a n iu d o d aje: „9 m a r c a 1905 r. n a ręce d z ie k a n a k s ię d z a A d a m a A k k i w p ły n ę ło z P e t e r s b u r g a p o z w o le n ia n a ro z p o częcie in w e s ty c ji”. U k a z to le r a n c y jn y z o s ta ł o g ło szo n y 17 (30) IV 1905 r. — n ie m ó g ł w ięc, ja k o k o n k r e tn y a k t p ra w n y , m ie ć w p ły w u n a d ecy zję m i n i s t r a s p r a w w e w n ę trz n y c h w y d a n ą 9 (21) m a r c a 1905 r.
— s. 115. Z n a jd u je m y t u in fo rm a c ję o u ro c z y sto śc i in a u g u r a c ji I D u m y P a ń s tw o w e j: „ [...] po r a z p ie rw s z y z n a la z ł się b lisk o osób, k tó ry c h d o tą d n a z w is k a z n a ł ty lk o z g a z e t — h r a b i a S e rg iu s z W itte [...] P io tr S to ły p in ”. A p rz e c ie ż w c z e śn ie j, n a s. 80 s a m a A u to r k a o p is u je s p o tk a n ia E . W oyniłłow i- c z a i P. S to ły p in a w M iń s k u , g d y t e n o s t a t n i p rz y je ż d ż a ł w 1900 i 1901 ja k o d e le g a t K o w ie ń sk ie g o T o w a rz y s tw a R o ln iczeg o w s p r a w ie o b ję c ia g u b e r n i k o w ie ń s k ie j d z ia ła n ia m i M iń sk ie g o T o w a rz y s tw a W z a je m n y c h U b e z p ie c z e ń R o ln y c h 16. N a to m ia s t o sw o ic h s p o tk a n ia c h z S e rg iu s z e m W itte w la ta c h 14 C h o d z iło o А лексея С еергеевича С уворина ( 1 8 3 4 —1 9 1 2 ), z a ł o ż y c i e l a i r e d a k t o r a n a c z e l n e g o g a z e t y „Н овое В рем я” . 15 O o r g a n iz a c j i i p r z e b ie g u w y s t a w y p i s z ę w k s i ą ż c e Z iem ia ń stw o p o lskie. . . , s. 2 5 6 —2 5 8 . 16 W t y m m ie j s c u A u t o r k a , n ie z n a j ą c m o jej k s i ą ż k i o Z iem iaństw ie p o lskim Kresów Pół nocno-W schodnich.... g d z ie s z c z e g ó ł o w o o p is u j ę p r o c e s p o w s t a n i a M T W U R i s p o r y M iń s z c z a n z K o w ie ń c z u k a m i o s t a w k i t a r y f u b e z p ie c z e n io w y c h (s . 2 3 8 - 2 4 4 ) p o p e łn ia k o le j n y b łą d p is z ą c ,
1893, 1899, 1900, 1903 p isz e s a m E . W oyniłłow icz w e „ W s p o m n ie n ia c h ” (s. 6 4 -6 5 ). A w ięc p rz y n a jm n ie j ty c h dw óch p o lity k ó w z n a ł n ie „tylko z g a z e t”.
- s. 115. „W sp ó ln ie z W o y n iłło w iczem w R a d z ie P a ń s t w a P o la k ó w r e p r e z e n to w a li w ó w cza s in n i p rz e d s ta w ic ie le z n a n y c h k re s o w y c h r o d z in ”. A kogo z a te m re p r e z e n to w a li p o lscy z ie m ia n ie z K ró le s tw a P o lsk ie g o ta k ż e w y b ra n i do R a d y P a ń s tw a ? . Z d a n ie to s u g e r u je , że ty lk o „ p rz e d s ta w ic ie le z n a n y c h k re s o w y c h ro d z in ” „ re p r e z e n to w a li P o la k ó w ”, p o d c z a s g d y w 1906 r o k u w y b r a n o do R a d y P a ń s t w a ta k ż e 6 p o ls k ic h z ie m ia n z g u b e r n i K r ó le s tw a P o l sk ieg o i S ta n is ła w a R o tw a n d a ja k o r e p r e z e n t a n t a W a rs z a w s k ie g o K o m ite tu G iełdow ego. U tw o rz y li o n i K oło K r ó le s tw a P o lsk ie g o w R a d z ie P a ń s tw a .
- s. 117. „W illa S to ły p in a s t a ł a się b o w ie m o b ie k te m z a m a c h u t e r r o r y sty c z n e g o , w k tó r y m z g in ęło p o n a d p ię ć d z ie s ią t osó b ”. E d w a r d W oyniłłow icz w e „ W s p o m n ie n ia c h ” w y m ie n ia „ 5 0 -6 0 osób, k tó r e z g in ę ły p rz y w y b u c h u ” (s. 134). L u d w ik B azylow , a u t o r n a jle p s z e j w p o lsk ie j h is to r io g r a f ii k s ią ż k i o P. S to ły p in ie , p o s łu g u ją c się o fic ja ln y m i d a n y m i p is z e , że „ n a p e w n o było 30 o fia r; o fic ja ln ie p o d a n o do w ia d o m o śc i 29 n a z w is k , je d n e j osoby, k o b ie ty w ó sm y m m ie s ią c u c ią ż y n ie u d a ło się z id e n ty fik o w a ć ”17.
- s. 119. S y łg u d y s z k i, ro d o w a s ie d z ib a J a ło w ie c k ic h le ż ą 90 k ilo m e tró w od W iln a , w k i e r u n k u p ó łn o c n o -w s c h o d n im i 2 0 k ilo m e tr ó w od U c ia n y w k i e r u n k u p o łu d n io w o -w sc h o d n im . N ie m o g ą z a te m b yć „pod W iln e m ” ja k p o d a je A u to r k a n a s. 119.
- s. 119. S tro n n ic tw o K ra jo w e L itw y i B ia ło r u s i było le g a ln ą p a r t i ą p o li ty c z n ą , a n ie „ s to w a rz y s z e n ie m ” j a k p isz e A u to rk a . W p ra w d z ie w ję z y k u p o ls k im sło w a „ p a r tia ” i „ s tro n n ic tw o ” w p r a k ty c e o z n a c z a ją to sa m o , a le n a p e w n o o b y d w a o k r e ś le n ia n ie m o g ą b yć z a s tą p io n e sło w e m „ s to w a rz y s z e n ie ”.
- s. 120. N a a u d ie n c ji u c e s a r z a M ik o łaj II op ró cz E . W o y n iłło w icza n ie m o g ło „ u c z e s tn ic z y ć k ilk u p r z e d s ta w ic ie li D u m y ” a lb o w ie m p o sło w ie do D u m y n ie b y li o d d z ie ln ie p r z e d s ta w ia n i ca ro w i, c h y b a , ze d w ó r zg o d ził się n a ta k o w ą , s p e c ja ln ą p ro ś b ę p o sła . In a c z e j by ło z R a d ą P a ń s tw a , k t ó r a b y ła iz b ą w y ż sz ą , ty lk o w p o ło w ie w y b ie ra ln ą , w d o d a tk u is tn ie ją c ą w R o sji od 1801 r. B yło w z w y c z a ju a b y w sz y sc y p o sło w ie do te j iz b y p r z e d s ta w ia li się c e s a rz o w i. P is z e o ty m E . W oyniłłow icz w e „ W s p o m n ie n ia c h ” (s. 160) „członkow ie R a d y P a ń s t w a z w y b o ru m a ją się w e d n ie n a z n a c z o n e p re z e n to w a ć u d w o ru ”, co o z n a c z a , że h a r m o n o g r a m a u d ie n c ji b y ł śc iśle o k re ślo n y , a z s u g e s tii E . W o y n iłło w ic za w y n ik a , że b y ł o n o p a r ty n a u k ła d z ie a lfa b e ty c z n y m : „Aby w ięc n ik o m u n ie u b liż y ć w p ie rw s z e ń s tw ie , w y z n a c z o n o k o lej w e d łu g a lf a b e tu , a że l i t e r a W j e s t j e d n ą z p ie rw s z y c h w u rz ę d o w y m a lfa b e c ie , z a te m n a 1 -sz ą kolej tr a f iłe m ” (s. 160). ż e P. S t o ł y p i n b y ł j e d n y m „z g o ś c i z L itw y , k t ó r y m z a le ż y , a b y s k o r z y s t a ć z d o ś w ia d c z e ń m ie j s c o w e g o T o w a r z y s t w a R o ln ic z e g o ”. N i e o „ d o ś w ia d c z e n ie ” M T R t u c h o d z iło , a o p i e n i ą d z e . Z ie m ia n i e k o w i e ń s c y d o m a g a l i s i ę d l a s ie b i e s p e c j a ln y c h s t a w e k u b e z p i e c z e n i o w y c h o d M T W U R , w t y m to c e l u P. S t o ły p in w i e l o k r o t n i e p r z y j e ż d ż a ł d o M iń s k a .
- s. 135. W y m ie n io n y ty lk o z n a z w is k a m iń s k i, g u b e r n ia ln y m a r s z a łe k s z la c h ty z n o m in a c ji (tzw . предводитель дворянства) n ie n a z y w a ł się D ołgow - S a b u ro w , a D o łg o w o -S a b u ro w i m ia ł n a im ię A le k s a n d e r.
- s. 135. „P o tem sam o c h ó d zaw iózł ic h do k w a te ry w ielkiego k sięc ia, k tó r ą s ta n o w ił p o ciąg z w a n y „ S ta w k i”. N ie chodziło o n a z w ę p o ciąg u bow iem „ S ta w k a ” b y ł to o rg a n n ac zeln eg o k ie ro w n ic tw a polow ego w o jsk am i i k w a te r a g łó w n a N a c z e ln e g o D o w ó d cy a r m ii r o s y js k ie j (od ro s y js k ie g o : Ставка Верховного Главнокомандующего). S ta w k a u m ie sz c z o n a b y ła w p o ciąg ach , k tó re n a p o c z ą tk u w ojny z n ajd o w ały się w B a ra n o w iczach , a od 8 (21) V III 1915 r. w M ohylew ie.
- s. 142. W n a z w ie T o w a rz y s tw a P o m o cy O fia ro m W ojny z a b ra k ło słow a: P o lsk ie . P ra w id ło w a n a z w a b rz m i: P o ls k ie T o w a rz y stw o P o m o cy O fia ro m W ojny (P T P O W ).
- s. 159. N ie w ła śc iw ie z a p is a n e n a z w is k o g u b e r n a to r a m iń s k ie g o A lek- s ie ja G irsa , a n ie G ie rs a (był g u b e rn a to re m m iń s k im w o k re sie od 26 XI 1912 r. do 30 IV 1915 r. - s t a r y s ty l) 18.
- s. 164. N ie by ło Z a r z ą d u C y w iln eg o Z iem P o lsk ic h , a Z a r z ą d C y w iln y Z ie m W sc h o d n ic h . W ła d y s ła w R a c z k ie w ic z n ie b y ł n a c z e ln ik ie m Z a r z ą d u C y w iln e g o Z ie m P o ls k ic h - od 16 m a ja 1919 r o k u b y ł z a s tę p c ą K o m is a r z a G e n e ra ln e g o Z ie m W sc h o d n ic h . O d 12 IX 1919 r o k u do 10 V II 1920 r o k u p e łn ił fu n k c ję N a c z e ln ik a O k r ę g u M iń sk ie g o Z C Z W 19. D o b rz e b y ło b y te ż p o d a ć o k t ó r ą fu n k c ję w o jew o d y ch o d z i A u to rc e , b o w ie m W . R a c zk iew icz w o k re s ie 1 9 2 1 -1 9 3 9 b y ł 4 r a z y w o jew o d ą: n o w o g ró d z k im , w ile ń s k im , k r a k o w s k im i p o m o rs k im . N a s. 173 n a t o m i a s t z n a jd u je m y ta k i e z d a n ie o d n o sz ą c e się do W . R a c z k ie w ic z a i M iń s k a w k o ń c u m a ja , p o c z ą tk u c z e rw c a 1920 r.: „ p re z e s T o w a rz y s tw a R o ln icze g o c z ę sto go ścił w g a b in e c ie w ojew ody. T en o s ta tn i c h ę tn ie z a g lą d a ł do b u d y n k u p rz y u lic y Z a c h a rz e w s k ie j 4 7 ”. G d y b y A u to r k a w s ta w iła słow o „ p ó ź n ie jszeg o ” p rz e d sło w e m „w ojew ody” b y ło b y ju ż le p ie j a le i t a k su g e ro w a ło b y że W . R a c z k ie w ic z b y ł w o je w o d ą m iń s k im , co w ż a d n e j m ie rz e n ie o d p o w ia d a ło p ra w d z ie , b o w ie m o s ta tn im w o je w o d ą m iń s k im b y ł A d a m M ic h a ł C h m a r a z m a r ły w 1805 ro k u .
- s. 164. „ h is to ry c z n y s r e b r n y p u c h a r z H ro sz ó w k i, n a le ż ą c y do J ó z e f a R e jta n a , sła w n e g o p o sła , k tó r y p o d c z a s s e jm u s p rz e c iw ia ł się ro z b io ro m ”. W k a ż d y m p o d r ę c z n ik u do h is to r ii P o ls k i p o d a je się in fo rm a c ję o p o śle n o w o g ró d z k im T a d e u s z u R e y ta n ie (1 7 4 6 -1 7 8 0 ), k tó r y n a s e jm ie w a r s z a w s k im w 1773 r. w ra z z S a m u e le m K o r s a k ie m s p rz e c iw ił się k o n fe d e ra c ji z a w ią z a n e j p rz e z k u c h m is tr z a k o ro n n e g o A d a m a P o n iń s k ie g o , p rz e k u p io n e g o p rz e z 18 W p r a w d z ie n i e k t ó r z y h i s t o r y c y j a k n p . L . B a z y l o w w s w o je j k s i ą ż c e O statnie lata R o sji..., in d e k s . s . 4 9 3 , t a k ż e p i s z ą to n a z w is k o : G ie r s , a l e ź r ó d ło n a jb a r d z ie j w ia r y g o d n e , c z y li tz w . F o r m u la r n y s p i s d a n y c h o s ł u ż b i e .. . p o d a je n a z w i s k o G ir s: Формулярный список об службе Минского Губернатора, в звании Камергера Двора Его Императорского Величества, Действительного Статского Советника Алексея Фиодоровича Гирса, Н ацы янальны П ст а р ы ч н ы A p x iy Б е л а р у с у М ен ск у [НГАБ] ф. 2 9 9 , оп. 13, д. 42 1 .
19 O b s z e r n i e o Z C Z W p i s z e J . G ie r o w s k a - K a łła u r w k s i ą ż c e Z a rzą d C ywilny Z iem Wschod nich (19 lutego 1919 - 9 września 1920),W a r s z a w a 2 0 0 3 .
d w o ry z a b o rc z e i d ą ż ą c eg o do z a tw ie r d z e n ia p rz e z s e jm I ro z b io ru R zeczy p o s p o lite j. A w ięc p o se ł n o w o g ró d z k i n a m a lo w a n y p rz e z J a n a M a te jk ę w 1866 r. n a s ły n n y m o b ra z ie , m ia ł n a im ię T a d e u sz . N a to m ia s t t e n s ły n n y p u c h a r p o s ia d a ł o s t a t n i z m ę s k ie j lin ii R e y ta n ó w — w ła ś n ie J ó z e f — o s ta tn i d zie d z ic H ro s z ó w k i (in n y z a p is te j n a z w y : H ru s z ó w k a ), k tó r y z m a r ł b e z p o to m n ie w 1910 ro k u . M a ją te k H ro sz ó w k a d o s ta ł się w rę c e p o to m k ó w jeg o dw óch s ió s tr i w 1919 r o k u w ła d a ł n im h r a b i a H e n r y k G ra b o w sk i, w uj w ielkiego p o lsk ieg o h is to r y k a S te f a n a K ien iew icza. O n to p rzy w ió zł p u c h a r do M iń s k a2 0.
— s. 165. „19 lis to p a d a [1919 r.] z ja w ił się w ięc w k a te d r z e [m iń sk ie j] n a n a b o ż e ń s tw ie d z ię k c z y n n y m z o k a z ji w y z w o le n ia P o ls k i”. S a m E . W oyniłłow icz w e W s p o m n i e n i a c h p o d aje , że w y d a rz e n ie to m ia ło m iejsce 9 lis to p a d a (s. 264).
— s. 165. „ P o d c z a s m s z y W o y n iłło w icz a b a rd z o w z b u rz y ło k a z a n ie w y g ło sz o n e p rz e z b is k u p a Z y g m u n ta C h e łm ic k ie g o , k tó r y s tw ie rd z ił, że p o d c z a s w o jn y z ie m ia n ie z K re s ó w n ie c h ę tn ie w łą c z a li się w w a lk ę ”. U r o c z y s tą m sz ę o d p ra w ił b is k u p m iń s k i Z y g m u n t Ł o z iń s k i, a n ie p r a ł a t Z y g m u n t C h e łm ic k i. P is z e o ty m E . W oyniłłow icz w e W s p o m n i e n i a c h (s. 2 6 4 —265).
— s. 174. A u to r k a p isz e : „Ale n a r a z ie m a m y 1919 r o k — W o yniłłow icz j e s t sp o k o jn y o sw oje f in a n s e ”. T y m c z a se m c a ły o p is n a k o le jn y c h s tr o n a c h d o ty czy r o k u 1920, a z a m ie sz c z o n y c y ta t z ro z m o w y z g e n e r a łe m S ta n is ła w e m S z e p ty c k im z n a jd u je się w e W s p o m n i e n i a c h p o d d a t ą 2 6 m a ja 1920 ro k u .
— s. 2 3 1 . Ś lu b W ito ld a M o g iln ick ieg o z T e r e s ą W a tta - S k r z y d le w s k ą — 14 V III 1923 r. „Do P o z n a n ia p rz y je c h a ły ró w n ie ż s io s tr y W a ń k o w ic z a, m ło d e p o k o le n ie B ie ls k ic h z ro d z in a m i, H o rw a tto w ie , W ań k o w icz o w ie, K ra s ic c y ”. P o w in n o być: „Do P o z n a n ia p rz y je c h a ły ró w n ie ż s io s tr y W o y n iłło w ic z a .”.
— s. 2 2 3 , 2 2 6 , 2 4 1 , 2 6 2 , in d e k s — s. 363. R ó żn y z a p is n a z w is k a p r e z y d e n t a S ta n is ła w a W ojciechow skiego. W sw o ic h W s p o m n i e n i a c h (cz. II) E d w a r d W oyniłłow icz k o n s e k w e n tn ie p isz e „W o yciechow ski” co j e s t b łę d e m . A u to r k a n a t o m i a s t d o k o n u je z a b ie g u iś c ie k a rk o ło m n e g o . N a s tr o n ie 2 2 3 i 262, w c y ta ta c h ze W s p o m n i e ń , p isz e n a z w is k o p rz e z „j”, co o z n a c z a , że p o p ra w ia E . W o y n iłło w ic za, i j e s t to p ra w id ło w e choć n a le ż a ło b y d a ć w p rz y p is ie in fo r m a c ję o te j in g e re n c ji w t e k s t ź ró d ła . N a to m ia s t n a s. 2 2 6 i 2 4 1 , w sw o im w ła sn y m te k śc ie , p isze n a z w isk o d ru g ieg o p r e z y d e n ta R zeczypospolitej p rz e z „y” co j e s t b łę d e m . P o te m w in d e k s ie o b y d w ie fo rm y z a p is u te g o n a z w is k a u m ie s z c z a łą c z n ie i p rz y p is u je je n a z w is k u W oyciechow ski.
— s. 2 9 3 . O o r g a n iz a c ja c h w y m ie n io n y c h w n e k r o lo g a c h po ś m ie rc i E . W o y n iłło w icza: „ P o ls k a R a d a N a ro d o w a Z ie m ia n B ia ło r u s k ic h ” — w in n o b yć — P o ls k a R a d a N a ro d o w a Z iem B ia ło ru s k ic h .
— s. 2 9 4 i c z w a r ta s t r o n a o k ła d k i. N a p is n a n a g r o b k u E . W oyniłłow icza, p rz e z n ie g o s a m ułożony, j e s t n ie z w y k le w a ż n y d la c h a r a k te r y s ty k i te j p ię k n ej p o s ta c i p o lsk ie g o z ie m ia n in a k re so w e g o . W a rto z a te m a b y b r z m ie n ie tego
20 W ię c e j s z c z e g ó ł ó w o r o d z ie R e y t a n ó w i G r a b o w s k ic h : R . J u r k o w s k i , Polskie spory o Białorusi. „Kainie G rabski cóześ uczynił ze swych braci białoruskich”. P raw nuk Tadeusza R eytana i ziem ianie z B iałorusi wobec tra kta tu ryskiego, „ B ia ło r u s k ie Z e s z y t y H i s t o r y c z n e ”, t. 3 3 (2 0 1 0 ) , s. 1 6 3 —1 7 6 .
n a p i s u p r z y t o c z o n e n a s . 2 9 4 b y ł o t a k ż e w p e ł n e j w e r s j i w y k o r z y s t a n e n a o k ł a d c e . T y m c z a s e m w t e k ś c i e n a o s t a t n i e j s t r o n i e o k ł a d k i b r a k u j e s ł o w a „ s o b i e ” , c o w p r a w d z i e n i e z n i e k s z t a ł c a m y ś l i E . W o y n i ł ł o w i c z a , a l e z n i e k s z t a ł c a o r y g i n a l n y t e k s t z a p i s u z n a g r o b k a . - s . 3 0 9 , p r z y p i s 3 . W y m i e n i o n e s ą t a m t y t u ł y a n e k s ó w d o I c z ę ś c i „ W s p o m n i e ń ” : „ . . . a k t u d a r o w i z n y T u h a n o w i c z , d o k o n a n e j p r z e z p . T u c h a - n o w s k ą n a r z e c z S k a r b u P a ń s t w a P o l s k i e g o ” . T u h a n o w i c z e i p a n i T u h a n o w - s k a - i n a z w a m a j ą t k u i n a z w i s k o w ł a ś c i c i e l k i p i s a n e s ą p r z e z „ h ” . - s . 3 1 1 . „ W b a r d z o p o w a ż n y m t o n i e u j ę t e s ą w s p o m n i e n i a , r ó w n i e ż m i ń s k i e , H i p o l i t a K o r w i n - M i l e w s k i e g o ” . W s w o i c h w s p o m n i e n i a c h , n i e z w y k l e c e n n y m ź r ó d l e h i s t o r y c z n y m , H . K o r w i n - M i l e w s k i p i s z e b a r d z o d u ż o o W i l n i e , P a r y ż u , P e t e r s b u r g u , a n i e m a l w c a l e o M i ń s k u i M i ń s z c z y ź n i e , z a t e m n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e t e n p a m i ę t n i k z a w i e r a „ w s p o m n i e n i a , r ó w n i e ż m i ń s k i e ” .
4. Niewłaściwe lub niedokładne odczytywanie dokumentów lub innych cytowanych źródeł, brak krytyki źródeł
i poprawy błędów w nich występujących
- s . 5 8 - 5 9 . Z j a z d w S m o l e ń s k u w 1 8 8 1 r o k u : „ T r z y l a t a p ó ź n i e j , j a k o d e l e g a t u c z e s t n i c z y ł w z j e ź d z i e c z ł o n k ó w t e j o r g a n i z a c j i w S m o l e ń s k u ” . T ą „ o r g a n i z a c j ą ” , w ś w i e t l e w c z e ś n i e j s z y c h s ł ó w A u t o r k i b y ł o M i ń s k i e T o w a r z y s t w o R o l n i c z e . N a r a d z i e s m o l e ń s k i e j E . W o y n i ł ł o w i c z p o ś w i ę c i ł w s w o i c h W s p o m n i e n i a c h a ż 5 s t r o n ( s . 4 0 - 4 5 ) , n a k t ó r y c h s z c z e g ó ł o w o o p i s a ł c e l e t e j n a r a d y , k t ó r a w ż a d n y m w y p a d k u n i e b y ł a z j a z d e m M T R ( j u ż s a m f a k t „ z j a z d u ” c z ł o n k ó w m i ń s k i e g o t o w a r z y s t w a w S m o l e ń s k u , a w i ę c w i n n e j g u b e r n i !!! p o w i n i e n o b u d z i ć c z u j n o ś ć A u t o r k i ) - n i e m a w i ę c p o t r z e b y p i s a ć o t y m s z e r z e j . W a r t o n a t o m i a s t z w r ó c i ć u w a g ę n a z a p i s z e s t r o n y 5 8 . A u t o r k a p i s z e z e 1 8 7 8 r o k u E . W o y n i ł ł o w i c z „ z w i ą z a ł s i ę z T o w a r z y s t w e m R o l n i c z y m ” , a d a l e j , p o d a j e : „ n i c d z i w n e g o , ż e s z y b k o z o s t a ł w i c e p r e z e s e m T o w a r z y s t w a ” . B r a k u j e d a t y , w s ł o w i e „ s z y b k o ” n i e m a p r z e c i e ż ż a d n e j p r e c y z j i , a l b o w i e m w i c e p r e z e s e m z o s t a ł w 1 8 8 8 r o k u , c z y l i p o 1 0 l a t a c h o d w s t ą p i e n i a d o M T R ( A u t o r k a p i s z e o t y m n a s . 6 0 ) . W w a r u n k a c h p o l i t y c z n y c h g u b e r n i m i ń s k i e j , t a k i e s t a n o w i s k o d l a P o l a k a ( w c z e ś n i e j w l a t a c h 1 8 8 4 - 1 8 8 8 w i c e p r e z e s e m b y ł t e ż P o l a k - W i k t o r S w i d a ) u z y s k a n e p o 1 0 l a t a c h c z ł o n k o s t w a - b y ł o „ s z y b k i m ” a w a n s e m . P y t a n i e t y l k o , c z y w s p ó ł c z e s n y c z y t e l n i k , n i e m a j ą c p o d a n e j d a t y , t a k s a m o z r o z u m i e s ł o w o „ s z y b k o ”? - s . 5 9 . „ W S m o l e ń s k u z a i n t e r e s o w a ł s i ę i n f o r m a c j a m i o m o ż l i w o ś c i z a ł o ż e n i a b a n k u ” . Z a ł o ż e n i e b a n k u p r z e z p o l s k i c h z i e m i a n w 9 g u b e r n i a c h z a c h o d n i c h p o p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m b y ł o m a r z e n i e m n i e d o z r e a l i z o w a n i a . D o k o ń c a i s t n i e n i a c a r a t u n i g d y n i e d a n o i m t a k i e j m o ż l i w o ś c i . N i e c h o d z i ł o z a t e m o b a n k z p r a w d z i w e g o z d a r z e n i a , a o k a s ę o s z c z ę d n o ś c i o w o p o ż y c z k o w ą ( o c z y m z r e s z t ą p i s z e A u t o r k a w n a s t ę p n y m z d a n i u ) . N a t o m i a s t g d y b y s ł o w o b a n k A u t o r k a w z i ę ł a , t a k j a k E . W o y n i ł ł o w i c z ( W s p o m n i e n i a s . 4 5 ) , w c u d z y s ł ó w - j e j z a p i s n i e w p r o w a d z a ł b y w b ł ą d c z y t e l n i k a .
- s . 8 2 . „ P o t e m p a n n a W o y n i ł ł ó w i c z ó w n a z u w a g ą ś l e d z i p e r t r a k t a c j e o j c a z J ó z e f ą T u h a n o w s k ą w s p r a w i e p r z e j ę c i a m a j ą t k u T u h a n o w i c z e w N o - w o g r ó d z k i e m p r z e z M i ń s k i e T o w a r z y s t w o R o l n i c z e [ . . . ] F o r m a l n o ś c i o m w r e s z c i e s t a ł o s i ę z a d o ś ć , p o m ó g ł w t y m k s i ą ż ę T r u b e c k i ” . D o c i e k l i w y c z y t e l n i k z a p y t a : n a c z y m p o l e g a ł o t o „ p r z e j ę c i e m a j ą t k u ” i d l a c z e g o m u s i a ł w t e j s p r a w i e „ p o m a g a ć ” s a m g u b e r n a t o r . W y j a ś n i a t o s a m E . W o y n i ł ł o w i c z w e W s p o m n i e n i a c h : „ p r a w a w y j ą t k o w e n i e p o z w a l a ł y k a t o l i k o m a n i l e g o w a ć t e s t a m e n t e m a n i n a b y w a ć p r z e z k u p n o d ó b r z i e m s k i c h n i e r u c h o m y c h ” 2 1 . T a k w i ę c o w o „ p r z e j ę c i e ” z b y ł o r z e c z y w i s t ą d a r o w i z n ą , d o k o n a n ą p o d p ł a s z c z y k i e m k u p n a , p o u z y s k a n i u p i s e m n y c h z a ś w i a d c z e ń g u b e r n a t o r a , ż e M T R n i e j e s t i n s t y t u c j ą p o l s k ą ( b o n a l e ż ą d o n i e j t a k ż e R o s j a n i e i p o d l e g a o n a m i n i s t e r s t w u r o l n i c t w a ) i j a k o t a k a n i e m o ż e b y ć p o d d a n a r e s t r y k c j o m z m o c y u k a z u z 1 0 ( 2 2 ) X I I 1 8 6 5 r o k u . - s . 1 1 6 . Z d a n i e : „ d o w i e d z i a ł s i ę , ż e z o s t a ł r a d c ą s t a n u ” s u g e r u j e c z y t e l n i k o w i , ż e o b j ą ł t a k i e s t a n o w i s k o p o d c z a s g d y o n s a m w y r a ź n i e p i s z e w e W s p o m n i e n i a c h ( s . 1 3 5 ) : p r z y s ł a n o m n i e r a n g ę „ r a d c y s t a n u ” p r z e s k a k u j ą c d w i e u p r z e d n i e r a n g i ” . K l u c z e m j e s t s ł o w o : r a n g a . B y ł t o s t o p i e ń w k a r i e r z e u r z ę d n i c z e j , a l e n i e s t a n o w i s k o . W 1 4 - t o s t o p n i o w e j s t r u k t u r z e r a n g c y w i l n y c h ( w X I X i X X w i e k u ) r a n g a „ r a d c y s t a n u ” (c t e t c k h h c o b o t h h k) z a j m o w a ł a 5 m i e j s c e ( p i e r w s z ą b y ł a r a n g a 1 4 ) , b y ł a w i ę c d l a E . W o y n i ł ł o w i c z a , k t ó r y w d o d a t k u n i g d y n i e b y ł u r z ę d n i k i e m p a ń s t w o w y m ( b o w i e m f u n k c j i h o n o r o w e g o s ę d z i e g o p o k o j u m ó g ł n i e p r z y j ą ć ) , b a r d z o w y s o k ą . - s . 1 1 7 . O p a d n i ę c i e s u f i t u w P a ł a c u T a u r y d z k i m w d n i u 2 ( 1 5 ) I I I 1 9 0 7 r. A u t o r k a n a p i s a ł a : „ P a d a ł y w ó w c z a s g ł o s y , ż e b y ł t o e f e k t z a m a c h u p r z y g o t o w a n e g o p r z e z r z ą d , k t ó r y w t e n s p o s ó b c h c i a ł s i ę p o z b y ć n i e k t ó r y c h p o s ł ó w . W o y n i ł ł o w i c z p r z y t o m n i e w t e d y z a u w a ż y ł , ż e s u f i t s p a d ł n i e t y l k o p o t e j s t r o n i e g d z i e b y ł y m i e j s c a p o s ł ó w p r a w i c y , a l e i t a m g d z i e z a s i a d a ł a s k r a j n a l e w i c a ” . O s t a t n i e z d a n i e , w p o ł ą c z e n i u z w c z e ś n i e j s z y m s u g e r u j e , ż e o s k a r ż a n o r z ą d i ż c h c i a ł s i ę p o z b y ć p o s ł ó w p r a w i c y ( s i c ! ! ! ) , a E . W o y n i ł ł o w i c z u z n a ł t o z a b e z p o d s t a w n e b o s u f i t s p a d ł t a k ż e n a m i e j s c a g d z i e z a s i a d a ł a s k r a j n a l e w i c a . L o g i c z n i e , i d ą c t y m t o k i e m m y ś l e n i a m o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e r z ą d c h c i a ł c h r o n i ć s k r a j n ą l e w i c ę . O p a d n i e c i e s u f i t u b y ł o z w y k ł ą k a t a s t r o f ą b u d o w l a n ą , n a t o m i a s t j e ś l i o d n o s i ć s i ę d o t e k s t u A u t o r k i , t o p o w i n n o b y ć c a ł k i e m o d w r o t n i e , b o w i e m n i e k t ó r e c z a s o p i s m a o s k a r ż a ł y r z ą d , ż e c h c i a ł s i ę p o z b y ć w ł a ś n i e s k r a j n e j l e w i c y , a n i e p r a w i c y , k t ó r a w s p ó ł p r a c o w a ł a z r z ą d e m . W d o d a t k u A u t o r k a c a ł k o w i c i e b ł ę d n i e o d c z y t a ł a z a p i s w e W s p o m n i e n i a c h E . W o y n i ł ł o w i c z a ( s . 1 2 9 ) . P i s z e o n t a k : „ p y t a m j e d n e g o z f r a k c j i m u z u ł m a ń s k i e j c z e g o s z u k a [ . . . ] w s k a z u j e n a c z ę ś ć s a l i z a j m o w a n e j p r z e z s k r a j n ą p r a w i c ę , k t ó r y b y w y p a d k o w i n i e u l e g ł a , b o r ó g s u f i t u n a d n i ą n i e - o p a d n i e t y p o z o s t a ł [ . . . ] i n i k t n i e c h c e z w r ó c i ć u w a g i , ż e i p o n a d s k r a j n ą l e w i c ą , t a k i ż s a m r ó g s u f i t u n i e o p a d n i e t y p o z o s t a ł , w i ę c t o b y ł n a t u r a l n y w y n i k b u d o w y s u f i t u , a n i e u p l a n o w a n a z b r o d n i a ” . 21 E . W o y n iłło w ic z , W spomnienia 1847-1928. Część p ie r w s z a ., s. 7 6 - 7 7 .
- s. 122. „A p o te m la te m 1909 r o k u w y co fał się z k a n d y d o w a n ia do R a d y P a ń s tw a . Co z r e s z tą by ło k o n s e k w e n c ją s ta n o w is k a p rz y ję te g o p rz e z c z ło n k ó w K o ła L itw y i R u s i w s p r a w ie p o w ie rz e n ia k ilk u m a n d a tó w R o s ja n o m ”. Z in fo rm a c ji te j w y n ik a , że P o la c y z K o ła L itw y i R u s i c h c ie li „p o w ierzy ć” R o sja n o m k ilk a m a n d a tó w do R a d y P a ń s tw a . A le j a k m o g li to z ro b ić je ś li p o s łó w do R a d y P a ń s t w a w 9 g u b e r n i a c h z a c h o d n ic h R o sji w y b ie ra n o w k u r ia ln y c h i c e n z u so w y c h w y b o ra c h w o b rę b ie g r u p y w ła śc ic ie li z ie m s k ic h , t a k P o la k ó w j a k i R o sja n . A u to r k a k o r z y s ta z re z o lu c ji p o słó w L itw y i R u s i do R a d y P a ń s t w a p rz y to c z o n e j i n e x t e n s o w e W s p o m n i e n i a c h E . W oyniłłow i- c z a (s. 168), a le b a rd z o w y b ió rczo , g d y ż ty lk o z d ru g ie j części p ie rw sz e g o z d a n ia te j re z o lu c ji m ó w iąc eg o o „ p o w ie rz e n iu R o sja n o m k ilk u m a n d a tó w ”. N a to m ia s t w c z e śn ie j, w d łu g im z d a n iu , p o sło w ie p is z ą : „R o k u 1909, 11-go c z e rw c a n a z a p y ta n ie p. S y ro c z y ń sk ie g o ja k o p r z e d s ta w ic ie la g u b e r n i k ijo w sk ie j czy w s k a z a n y j e s t w y b ó r do R a d y P a ń s tw a , p rz y w s p ó łu d z ia le P o lak ó w , p e w n e j ilo ści R o s ja n z g u b e r n i z a c h o d n ic h w r o k u 1909 [...] ”. A w ięc p o sło w ie P o la c y do R a d y P a ń s t w a z g u b e r n i z a c h o d n ic h u z n a li, z a w s k a z a n e a b y w y b o rcy p o lsc y p o p a rli k ilk u R o s ja n w w y b o ra c h do R a d y P a ń s tw a . A słow o „ p o w ie rz e n ie ” by ło s k r ó te m m y ślo w y m w y n ik a ją c y m ze św ia d o m o śc i fa k tu , że p o s łe m do R a d y P a ń s t w a w k a ż d e j z 9 g u b e r n i z a c h o d n ic h z o s ta w a ł z a w sz e (do 1913 r.) t e n kogo p o p a rli i w y b ra li p o lsc y z ie m ia n ie . A z a te m te n f r a g m e n t k s ią ż k i G. C h m ie le w s k ie j, b e z p o d o b n y c h w y ja ś n ie ń , w p ro w a d z a w b łą d c z y te ln ik a .
- s. 129. W c y ta c ie z k o re s p o n d e n c ji Z ofii N ie z a b y to w s k ie j do lo n d y ń s k ic h „W iad o m o ści” z n a jd u je m y t a k i z a p is: „ u k a z b o w ie m z 10 g r u d n ia 1864 r o k u z a b r a n ia ł P o la k o m n a b y w a n ie z ie m i w s z e ś c iu g u b e r n ia c h ”2 2. G iz e la C h m ie le w s k a , k o r z y s ta ją c z te g o c y ta tu p o w in n a p o in fo rm o w a ć c z y te ln ik a o d w ó ch b łę d a c h t a m w y s tę p u ją c y c h . U k a z z 10 (22) X II w y d a n y z o s ta ł w r o k u 1865, a n ie ro k w c z e śn ie j i o b e jm o w a ł n ie ty lk o 6 g u b e r n i tzw . K r a ju P ó łn o c n o -Z a c h o d n ie g o (w ile ń s k ą , g ro d z ie ń s k ą , k o w ie ń s k ą , m o h y le w s k ą , m iń s k ą i w ite b s k ą ) a le ta k ż e 3 g u b e r n ie tzw . K r a ju P o łu d n io w o -Z a c h o d n ie g o (w o ły ń s k ą , p o d o ls k ą i k ijo w sk ą ). P o z a ty m z a b r a n ia ł n ie ty lk o „ n a b y w a n ia ” a le ta k ż e d a ro w iz n y , d z ie r ż a w ie n ia i z a p isó w te s ta m e n to w y c h d o ty c z ą c y ch z ie m i n a le ż ą c e j do P o la k ó w (w p r a k ty c e k a to lik ó w ) d la in n y c h P o la k ó w2 3.
- s. 133. „W M iń s k u c z ło n k o w ie T o w a rz y s tw a R o ln iczeg o u z n a li, że n a l e ży p r z e d s ta w ić c a ro w i s ta n o w is k o z ie m ia ń s tw a w obec d z ia ła ń w o je n n y c h ”. W o jn a R o sji z N ie m c a m i i A u s tro -W ę g ra m i m o g ła b y ć i b y ła p o w o d em w ier- n o p o d d a ń c z y c h a d re s ó w p o ls k ic h z ie m ia n ( ta k j a k b y ła n i ą w o jn a z J a p o n i ą 1 9 0 4 -1 9 0 5 ), a le w ty m k o n k r e tn y m p r z y p a d k u z a s a d n ic z ą p rz y c z y n ą p o w s ta n i a p o m y s łu z a d r e s e m do c e s a r z a n ie b y ły s a m e d z ia ła n ia w o je n n e , lecz o d e z w a n a c z e ln e g o w o d z a a r m ii ro sy jsk ie j w ie lk ie g o k s ię c ia M ik o ła ja M ik o
ła-22 Z. N i e z a b y t o w s k a , E d w a rd W oyniłłowicz, Korespondencja „ W ia d o m o śc i”, R . 1 2 , 1 9 5 7 , n r 4 6 ( 6 0 7 ) z 1 7 X I 1 9 5 7 r o k u , s . 6 .
23 S z e r z e j o t y m u k a z i e z o b . R . J u r k o w s k i , Z iem iaństw o polskie kresów Północno-Wschod nich...., s. 1 0 6 - 1 1 8 .
