1. A u to re m p a m ię tn ik a był ks. T o m a sz P u c h a lsk i, syn K a z im ie rz a i F ra n c isz k i z K opińskich, u ro d z o n y 13 X II 1793 r. we wsi K raso w o W ie lk ie (dziś w w o je w ództw ie b ia ło sto c k im ). Św ięcenia k a p ła ń sk ie o trz y m a ł w W iln ie. P rz e z p ew ien czas był w ikarym w K o d n iu (d e k a n a t B iała P o d la sk a ), a o d 24 X II 1826 r. k a p e lan em wojskow ym . O b ow iązki k a p e la n a p o d ją ł na p o c z ą tk u sty cz n ia 1827 r. w pierw szym p u łk u strzelcó w pieszych sta c jo n u ją c y m w R a w ie M azo w ieck iej.
W chw ili w ybuchu p o w sta n ia listo p a d o w e g o był z p u łk ie m w S o ch aczew ie. D ow ódca dywizji gen. h ra b ia P io tr S zem b ek , w y p ro w a d zając w o jsk o d o W a rsz a wy, zostaw ił go w S o chaczew ie, by się z a o p ie k o w a ł je g o ż o n ą i sy n em o ra z p rzypilnow ał la z a re tu i s p rz ę tu w ojskow ego. Ks. P u c h a lsk i m ó g ł dołączy ć do p u łk u w W arszaw ie d o p ie ro 21 X II. B rał u d z ia ł w w ielu b itw a c h i p o ty czk ach : 15 I I 1831 r. p o d O k u n iew em , 19 II p o d W aw rem , 25 II p o d G ro c h o w e m , 14 IV p o d Liw em , 16 V p o d P lew k am i, D łu g o sio d łe m i P rz e ty c z e m 1, 21 V p o d T y k o cinem , 26 V p o d O s tro łę k ą , 14 V II p o d M iń sk ie m i K a łu szy n em , 6 i 7 IX w
W arszaw ie. Po b itw ie p o d W aw rem p o d o fic e ro w ie p u łk u o fia ro w a li m u szab lę ("pałasz") zdobytą n a n iep rzy jacielu , a ż o łn ie rz e d a li m u krucyfiks. Z a g o rliw o ść w w ypełnianiu o b ow iązków zo sta ł o d zn aczo n y złotym krzyżem V ir tu ti M ilita ri.
Po klęsce p o w stan ia p rzek ro czy ł g ra n ic ę P ru s p o d J a s trz ę b c e m 5 X 1831 r. W P ru sa ch n ie ch ciał p o d p isa ć listy tych, k tó rz y p o sta n o w ili w ró c ić d o k ra ju i oczekiw ać łask i cara. P od k o n ie c g ru d n ia u d a ł się w p o d ró ż d o F ra n c ji. W p a m ię tn ik u o p isu je , ja k e n tu z ja sty c z n ie w ita ją p o w stań có w N iem cy i ja k g o śc in n ie p o d e jm u ją je g o sam eg o p ro te sta n c c y d uchow ni.
G ra n ic ę F ra n c ji p rzek ro czy ł 25 I 1832 r. p o d m ia ste c z k ie m F o rb a c h . W e F ra n c ji przebyw a k o le jn o : od 17 II w A v ig n o n , od połow y m a rc a 1833 r. w B e r gerac, od s ie rp n ia teg o ż ro k u w R ib e ra c , od 10 V I 1834 r. w B o rd e a u x , a od 23 V III 1839 r. w W ersalu . C hciał p rz e n ie ść się d o P ary ża, a le w ład ze n ie zezw oliły m u na z a m ieszk an ie w tym m ieście. W p o ło w ie 1842 r. z o sta ł p o d stra ż ą p o licy jn ą o d staw io n y z W e rsa lu do za k ła d u d la um ysłow o ch o ry ch księży B o n S a u v eu r w C aen (d e p a rta m e n t C alvados, N o rm a n d ia ). O p ie k o w a ł się nim
8 TADEUSZ BRAJERSKI
ks. A le k s a n d e r Je lo w ic k i z P o d o la , d ziałacz i p o s e ł n a sejm w czasie p ow stania. Ks. P u c h a lsk i z m a rł 19 X II 1846 r. P a p ie ry p o nim p rz e k a z a n o Je ło w ic k ie m u 2. C h o ro b ę u m ysłow ą ks. P u c h a lsk ie g o spow odow ały b a rd z o c iężk ie w a ru n k i, w ja k ic h m u p rzyszło żyć w e F ra n c ji.
R z ą d fra n c u sk i o d n o s ił się n ie u fn ie do p o lsk ic h e m ig ra n tó w , zw łaszcza do tych, k tó rz y u ja w n ia li sw o je ra d y k a ln e p o glądy sp o łe c z n e i p o lity czn e, o baw iał się b o w iem ich k o n ta k tó w z działający m i w k ra ju tajn y m i stow arzy szen iam i rew olucyjnym i. Ks. P u c h a lsk i n a le ż a ł do rad y k ałó w d om agających się "wszcch- w ład ztw a ludu" i n ie krył się ze sw oim i d em o k raty czn y m i p rz e k o n a n ia m i, groziło m u w ięc każd ej chw ili w y d alen ie z F ra n c ji. R a d y k a ln e p o g ląd y przyczyniały m u te ż w ro g ó w w śró d p o lsk ic h uchodźców .
M iew ał te ż ks. P u c h a lsk i tru d n o śc i z uzyskiw aniem zezw o len ia na o d p r a w ia n ie n a b o ż e ń stw i "a d m in istro w a n ie sa k ra m e n tó w " w e fra n c u sk ic h kościo łach . P a p ie ż G rz e g o rz X V I p o tę p ił w szelk ie d ą ż e n ia w o ln o ścio w e, w tym i p o lsk ie p o w sta n ie (b u llą C u m p rim u m z 9 V I 1832 r.), d la te g o n ie k tó rz y d u chow ni fran cu scy n ie u ła tw ia li k a p e la n o w i w o jsk pow stańczych pracy w kościele, zw łaszcza że u b ie ra ł się inaczej niż o n i i z d u m ą n o sił o d z n a c z e n ia w ojskow e i "pałasz". S karży się o n często w p a m ię tn ik u na to , że go lek cew ażą i albo m ało m u d a ją za "in ten cje" m szaln e, a lb o w o g ó le n ie płacą.
B o lał n a d n ę d z ą w spółtow arzyszy, m ęczył go w łasny n ie d o s ta te k . Bywał g ło d ny. Z a p ra s z a n y n ie k ie d y d o d o m ó w o só b d uchow nych i św ieckich byw ał n arażo n y na b o le s n e u p o k o rz e n ia . Ż ycie u tru d n ia ło m u i to , że n ie zn ał d o b rz e języka fra n c u sk ie g o . D o k u c z a ła m u n o sta lg ia . C zuł się obcy, lek cew ażony i b ard zo sam o tn y .
N a jb a rd z ie j b o lały go u p o k o rz e n ia i lek cew ażen ie, b o uw ażał się n ie tylko za "n ajsta rszeg o k a p e la n a " (z o sta ł nim w A v ig n o n ), lecz ta k ż e — co zdum iew a — za zw ie rzc h n ik a całeg o p o lsk ie g o K o ścio ła, za w ybranego p rzez lud "polskiego pap ieża ". "W ybór" te n m ia ł m iejsce p rz e d b itw ą p o d W aw rem i G ro ch o w em (19 II 1831 r.). J a k d o n ieg o d o szło , o p o w ia d a ks. P u c h a lsk i w sw oim p a m ię t n ik u n a s. 14-15 (c y tu ję zm ieniw szy in te rp u n k c ję ):
Jak tylko pokazałem się przed frontem czyli naczele Dywizy, Hrabia Jenerał Szembek, D ow odzca teyże Dywizyi, spostrzegłszy mnie, W oia z caley Siły do Żołnierzy: "Wiarusy! wszystko nam obiecuje zwycięztwo, pobiiem dziś moskali! patrzaycie, X iądz Kapellan znami! N iech Żyię XPuclialski, nasz Kapellan, nasz Biskup, nasz Papież!" Ż ołnierze calcy Dywizyi, słysząc K ochanego sw ego D ow odzce, pow szechnie lubionego od C ałego Narodu
2 Pam iętnik został niedaw no wydrukowany: Ks. T om asz P u c h a l s k i . Pam iętnik 1827-1840. W stęp napisał W ładysław R ostocki, rękopis przygotowali Jan Skarbek i Jan Ziółek, językoznawczo opracował Tadeusz Brajerski. Lublin 1987. Wydawnictwo Towarzystwa N aukow ego KUL. Źródła i m ono grafie 116. W druku pom inięto obszerne wywody autora na temat historii K ościoła i papiestwa. W e Wstępie W. R ostock i podał życiorys Puchalskiego, który tu w części wykorzystuję.
i Woyska (gdyż Kochankiem Ludu byt nazwany), trzy razy powtórzyli: "Niech Z yię XPuchalski, nasz Papież!" [...] Polska zrzuciwszy w ięzy z sw ego Karku [skreśl. = dwóch Tyranów] po raz pierwszy obrała i ogłosiła dla sw ego Kraju Papieża czyli rządzce Polskiego Kościoła na Polach Wawra i G rochowa.
Z d a rz e n ie to z a p a d ło g łę b o k o w św iad o m o ść P u c h a lsk ie g o . W sp o m in a o nim k ilk a k ro tn ie na dalszych k a rta c h . C h a ra k te ry sty c z n y je s t p a ssu s na s. 186:
W iadom o całem u Światu, że Szem bek byl dla Synów Lecha tém , czÿm by! M ojżesz dla synów Jakóba wyprowadzaiąc ich z Egyptu. A iako M ojżesz ogłosił najwyższym Kapłanem dla Jzraela Aarona, Tak Szem bek Najwyższym Kapłanem dla Polakow ogłosił Tomasza, Który wiernie opowiada naukę Pana i B oga sw oiego [...].
Z g o d n ie z tym naiw nym p rz e k o n a n ie m o sw ojej fu n k cji w K o śc ie le w y p o w ia da się ks. P u ch alsk i sz e ro k o na te m a t b ez p raw n y ch je g o z d a n ie m w yborów rzym skich bisk u p ó w na papieży, d o m a g a się, by każdy n a ró d m ia ł w łasn eg o p ap ieża i żąda (n a s. 195) języka n a ro d o w e g o w litu rg ii o ra z z n ie s ie n ia c e lib a tu duchow nych.
W ielkość w yim aginow anej m isji zbyt m o cn o k o n tra s to w a ła z n ę d z ą i u p o k o rzen iam i, ja k ie zn o sił nieszczęsny e m ig ra n t. N ic te ż d ziw n eg o , że z m a rł w szp italu dla o b łąkanych.
2. P a m iętn ik (sk ró t: P am .) o b e jm u je o k re s o d p o c z ą tk u sty czn ia r. 1827 (d a ta przybycia ks. P u c h alsk ieg o d o R aw y M az.) d o s ie rp n ia r. 1840. O s ta tn ia n o ta tk a na m a rg in esie s. 237: "D nia 26 sie rp n ia . D reszcz w calem cie le , szu m w uszach, zaw ró t [y] i ciężar w głowie".
A u to r o p isu je w Pam . tylko te z d a rz e n ia, w k tó ry c h u czestn iczy ł. Z a jm u ją go p rz e d e w szystkim spraw y o so b iste . P isze, co się z n im d z ia ło w cz asie p o w sta n ia , ale o sam ym p o w stan iu d o w iad u jem y się nie w iele. O p is u je sw o je życie w e F r a n cji, a le n ie in fo rm u je nas d o k ła d n ie j, ja k w e F ra n c ji żyli in n i e m ig ra n c i polscy: ja k byli zo rg an izo w an i, ja k ie były stro n n ic tw a p o lity c z n e i k to im p rzew o d ził. W iele m iejsca w Pam . pośw ięcił n a cytaty p atety czn y ch p rz e m ó w ie ń d o ż o łn ierzy , ja k ie w ygłaszał w czasie p o w stan ia, sz e ro k o ro zw o d zi się n a te m a t s p o so b u w ybierania papieży w pierw szych w iek ach ch rz e śc ijań stw a, p rz y p o m in a ró ż n e fakty z d ziejów K o ścio ła i p a p iestw a, cy tu je listy i ró ż n e d o k u m e n ty p o ls k ie i fran cu sk ie. P isał p a m ię tn ik w n ad z iei, że b ę d z ie o n czytany. Św iadczy o . tym zw rot "Każdy C zy teln ik łatw o o c en ić i ro z e z n a ć p o tra fi..." n a s. 185 i p a ssu s na s. 195, w k tó ry m a u to r zw raca się d o P o lak ó w ("B racia m o i!"), by się s ta r a li o zn ie sie n ie c e lib a tu , o litu rg ię w języku n aro d o w y m , o u c z e n ie d zieci w sz k ó łk a c h
10
TADEUSZ BRAJERSKIp a ra fia ln y c h itd . M o ż e n aw et m yślał o d ru k u P am ., o czym z d a ją się świadczyć s k re ś le n ia i p o p ra w k i w p a rtia c h p isan y ch n a czysto3.
3. P a m ię tn ik z o s ta ł sp isan y na 237 s tro n a c h fo rm a tu 25,5 x 19 cm . O ry g in ał z n a jd u je się w B ib lio te c e P o lsk ie j w P ary żu (sy g n a tu ra 417). K o rzy sta łem z k o p ii k se ro g ra fic zn e j b ę d ą c e j w ła sn o śc ią B ib lio te k i G łó w n ej K a to lic k ie g o U n iw e rsy te tu L u b e lsk ie g o .
D o s. 227 w łą c z n ie P am . je s t czy sto p isem , na dalszych s tro n a c h te k s t je st p o k re ślo n y . S k re ś lo n e są ca łe s tro n y 229, 233, 235 i 236, na innych zostały czy ste ty lk o n ie w ie lk ie fra g m en ty . Ks. P u c h a lsk i k re ślił n ajczęściej w ężykow atą lin ią w iersz p o w ierszu ta k d o k ła d n ie , że ty lk o n ie k tó re wyrazy sk reślo n eg o te k s tu d a ją się odczytać. W ziąłem je p o d uw agę; przy cy to w an iu o zn aczam je s k ró te m skreśl.
P ism o ks. P u c h a lsk ie g o je s t w y raźne i tylko p o d k o n ie c w iersza je s t czasem tr u d n e d o o d c z y ta n ia , b o p isa rz zm n iejsz a i śc ie śn ia lite ry , by zm ieścić w yraz w w ierszu . K ło p o tliw a je s t sp raw a z n ak ó w diakrytycznych: a u to r o p u szcza czasem k re s k ę n a d / i d la te g o n ie m o ż n a stw ierd zić, czy m ów ił np. p ra la tu ra czy p ra ła tu ra , b a łtycki czy b a łtycki; k ro p k i i k re sk i n ad lite ra m i o zn aczający m i głoski ś, ź, ć, d ź , ń i ż n ie zaw sze są sta w ia n e , s tą d tru d n o ś c i w o p is ie tych sp ó łg ło sek ; n a w e t n a d i b ra k czasem k ro p k i, co p o w o d u je , że n ie m o żn a być pew nym , czy m a się d o czy n ien ia z i czy z e (e p isze ks. P u c h a lsk i b a rd z o w ą sk o ), czy np. zap is ta k ic h brudów czytać ta kich brudów czy ta kech brudów , czasem k resk i i k ro p k i są s ta w ia n e w niew łaściw ych m iejsc ach (w który je s t k re sk a n ad r, w ósm y k re sk a n a d s z a m ia st n ad o ilp .); c z ę sto z a m ia st k ro p k i je s t k re sk a n ad lite rą , d la te g o tr u d n o ro z strz y g n ąć, czy np. zap is rożnie czytać rożnie czy rożnie.
L ite ry k , z, s, m , n i w c z ę sto w y stają zn a c z n ie p o n a d d u k t p ism a, ch o ć m ają k s z ta łt lite r m ałych, d la te g o tr u d n o u sta lić , czy p e łn ią fu n k c ję dużych czy m ałych lite r. L ite ra s je s t ła c iń sk a , a le w p o łą c z e n iu ss p ie rw sze s je s t gotyckie; tak że p o je d y n c z e s je s t n ie k ie d y gotyckie. L ite ra j w y stę p u je rz a d k o w pierw szej p o ło w ie P a m ., o w iele częściej w d ru g ie j (naygrzeczniey, p o te m n ajm niejszy itp .). O lite rz e j w fu n k cji z n a k u d la sa m o g ło se k y i i o ra z z n a k u m ięk k o ści s p ó ł g ło se k zob. §§ 1, 2, 26 i 35. W w yrazach zapożyczonych je s t x , np. A lexa n d er, z A le x iq , exa m in o w a c, Exystuie; ta k ż e X P u c h a ls k i, X K a p e lla n .
N ie m a w P am . u s ta lo n e j n o rm y w sp ra w ie p isa n ia dużych lite r. N azw iska i im io n a lu d zi są p is a n e zaw sze d u ż ą lite rą , a le nazw y m iejscow e n ie zaw sze: o b o k
3 Zastanawiają liczne skreślenia wyrazów c a r i carski oraz sform ułowań obraźliwych w stosunku do cara i Rosjan: na s. 3 u Dworu Carskiego poprawi! autor na u D w oru Cesarskiego; na s. 16 Car poprawi! na Cesarz, potem skreśli! ten wyraz i nadpisał Król, na s. 70 skreśli! Carowi M oskiewskiem u i nadpisał
Cesarzow i Rossyisfdemu; na s. 71 skreśli! C arow i M oskw y i nadpisał Cesarzowi; na tej samej stronie zdanie K to chce Korzystać z laski Cara, niech się p ła szczy p o d nogam i dum nego M oskala poprawił na K io chce Korzystać z laski Cesarza niech korzysta oraz zaw ziętem u Tyranowi na zaw ziętem u N ieprzyiaciclow i itp.
np. A w e n io n , B erżerak je s t d o genui, w rzym ie, fra n c y a . W yrazy p o s p o lite są często zaczynane d u ż ą lite rą , np. K u p iłem Pare K o n i d o B ryki, w ypiem y B u te lkę Starego W ina. Są naw et zapisy ta k ie ja k np. w sp ó łR o d a k ó w , n a d D zia d o w w aszych, K ontrRew olucyą.
S potyka się p iso w n ię fo n ety czn ą, gdzie dziś je s t e ty m o lo g ic z n a , i e ty m o lo giczną (lub p seu d o e ty m o lo g ic z n ą ) w m iejscu d zisiejszej fo n e ty c z n e j: S ą siectw o , św ia tka m i, S zu fla tk a itp ., niedolęztw o, n a n izk im s to łk u , zciśn ie itp ., s ta le p o le d z, d opom odz, bydź i bydz. T a k ż e p o k ro d k im m ilczen iu , w karaw ce.
Z d a rz a ją się o p u szczen ia lite r i całych g ru p lite ro w y ch , a ta k ż e z b ę d n e lite ry w z ap isach wyrazów. Błędy te n ie m ają zn a c z e n ia d la sp ra w językow ych.
N ie ma w Pant. n o rm w z a k re sie p isa n ia łączn e g o i ro z d z ie ln e g o : o d em n ie, naczele, niezn a łem itp . o b o k p o d ow czas, z p o d ...w ła d zy, n ie o b ecn o ść, m im o W olnie, zW ozem P aro K o n n ym , całą d zienną ( = c a ło d z ie n n ą ) p ra c ą itp . C z ęsto tru d n o u stalić, ja k a to pisow nia: łączn a czy ro z d z ie ln a .
T ru d n o u sta lić zasady in te rp u n k c ji sto so w a n e w rę k o p isie . S ą tu k ro p k i, p rzecin k i, śre d n ik i, d w u k ro p k i i naw iasy (w p o s ta c i p io n o w y ch k re s e k z d w u k ro p k am i o b o k ). J e s t te ż cudzysłów , je s t o n je d n a k p isa n y n a jczęściej p o lew ej stro n ie w ersów i o b e jm u je n ie tylko te k st p rzy to czo n y , a le ta k ż e te k s t o d a u to rsk i. Przy cytow aniu zd ań i frag m en tó w z d ań z a c h o w u ję in te rp u n k c ję rę k o p isu . O d stęp stw a od tej zasady sy g n alizu ję w sw oim tek ście.
4. W pracy p o k a z u ję p raw ie w yłącznie te zjaw iska, k tó r e o d r ó ż n ia ją język Pam . od dzisiejszego języ k a lite ra c k ie g o , z a p ew n e n ie w szystkie. Przy ta k im w yborze m a te ria łu (dziś ju ż tradycyjnym ) w y raz iste były p rz e d e w szystkim zjaw iska d ia le k ta ln e . In n e m o ż n a było u z n a ć za lite ra c k ie lu b p o to c z n e . S ą też w Pam . a u to rs k ie indyw idualizm y. R o z ró ż n ie n ie tych o d m ia n e k n ie w e w szyst kich w ypadkach było łatw e.
O pisyw anego m a te ria łu n ie p o ró w n u ję z m a te ria łe m p o k a z a n y m w o p ra c o w a niach innych tek stó w z X IX w. 4 Z e sło w n ik ó w w y k o rzy stałem ty lk o sło w n ik
L indego (L ) i słow nik redag o w an y p rz e z D o ro sz e w sk ie g o (S D o r) re je stru ją c y , ja k w iad o m o , słow nictw o od k o ń c a X V III w. W k ilk u w y p ad k ach z a jrz a łe m do tzw. słow nika w ileń sk ieg o (S W il), w arszaw skiego (S W ) i innych.
4
Opracowania języka tekstów X IX w. wymienia Bibliografia po d rę czn a gram atyki historycznej i historii
języka polskiego C z III: Historia języka (O prać. Z . Bukowcowa i M. Kucała. W rocław 1981 s. 113-127).
Nadto: S. U r b a ń c z y k . Uwagi o polszczytn ie p ra c Joachim a L elew ela. "Język Polski" 63:1983 s. 170-179; W. K u p i s z e w s k i . Język listów Teofila L enartow icza. "Slavia O ccidentalis'1 42:1985 s. 33-49. Zob. też: I. B a j e r o w a. Polski język ogólny X I X wieku, stan i ew olucja. T. 1: Ortografia,
I. FONETYKA I FONOLOGIA
S a m o g ło sk i y i i
1. S a m o g ło sk a y je s t w Pam . o z n a c z a n a n o rm a ln ie lite r ą y, np. Przybywszy do R a w y, kw atery, przybył, dla D yryguiącego na s. 1. W zap isach wjciąga 150, żeb j się n ie roźnić 202 i trzy o sobj 227 je s t lite ra j za m ia st y. L ite ra j je s t te ż w zapisach p o p ra w io n y c h : że m y ich u w o ln im j 105 (j d o p is a n e przy k o ń c u w ersu ) i narze- czo n j 227 (-o n j d o p is a n e ). T a k ż e w z ap isa c h g ru p y yj: wjidę 198, wjiść 198, 223, p rzjia ciela 206, Spojrzji 196, otrzji łzy 226, P atryarcha A le x a n d rjisk i 203, Cesarz R o ssjisk i 217 m arg ., o... Im p era to rze R o ssjiskim 217, w boju rew olucjinym 148 itd .; rz a d k o p rz e d j je s t lite ra i: A le xa n d rijskim 122, A le x a n d rijski 203, R o ssijski 193. P rz e d e ty m o lo g icz n y m j je s t przy tym cz ę sto lite ra y: N ieprzyiaciel 5, p rzyiaźń 105, 106, przyiąw szy 1, w yiaśniłem 171, niech żyią 18, Stryia 230, przyidą 17, p rzyim 25, 82, wyiść 91, A lexa n d ryiski 119, od C esarza R ossyiskiego 69 itp. Z o b . §24.
O b c e ti, di, ri i si w ym aw iał ks. P u c h a lsk i ja k ty, dy, ry i sy: Tyber 126, Dyżą ( = D ijo n ) 85, (do, w, z) R yb era k ( = R ib e ra c ) 145 bis, 146, 150, 151, Świętego A g ryko la 90, 92, N a n sy 85 itp.
S a m o g ło sk a i je s t n o rm a ln ie o z n a c z a n a lite rą i: w p o b lisk ic h W ioskach 1, w ystąpili z T a b lic a m i 1, P odofficerow ie 2, im ien ia 79 itp . C zasem w tej funkcji w y stę p u je lite ra j , gdy sa m o g ło sk a i sam a tw orzy sylabę lu b gdy sylabę ro z p o czyna, np. jg rzysko m 73, gen. sing. K o lej 98, zK olej 155, o ...N a d ziej 111, przyszłych...nadziej 148 (to m o żn a te ż czytać n a d ziej), w B azylej 120 bis, uzbrojw szy się 111, m a n ich ejzm 129, L a jk 212, w K rajnie 138, Przywilejsci 147, n iep o k o je 160, E m o ro jd y 231 (tu m o że j trz e b a czytać ja k j); o b o c z n ie je d n a k z o z n a c z e n ie m p r e jo ta c ji: gen. sing. K oleji 97, 100, z K oleji 150, 160, 164, n ie p o k o ji 98 i z K oleyi 1 o ra z bez p re jo ta c ji ruiną 126, o ...ko n d u icie 162, Przyw ileiści 148, K rainy 105, L a ik a 177, d o genui 128. D u ż e J je s t w Jzbie 11, I m io n a 19, 47, Istn ie n ie 44 itp . D u ż e g o / p isa rz n ie używał. L ite rą j oznacza P am . sa m o g ło sk ę i w g ru p ie g łoskow ej ij: za b jia ią 8 6 (tu j p rz e ro b io n e z i),
za b jia 189 m arg., w ybjiaią 134 (j w c iśn ię te m iędzy lite ry ), z...Sercem bjiącem 147, Z m jia 189 m arg. i K jia 219 o ra z n ie za p o m n ji 218 bis; liczn iejsze są je d n a k zapisy z lite r ą i na o z n a c z e n ie sam o g ło sk i i w tej g ru p ie: p o b iie m 14, dobiiaiąc się 61, 62, d o b iia ła się 197, m iia ią c 74, 77, K iia 76, p iia w k i 125, p iią 134 bis, 143 itp ., K ije 8 6, K ija 101, za b ija ią c 105, zabija 111, rozw ija 149 o ra z Przy
sięgnijcie 37, w ykrzyknijm y 44, W ykrzyknijcie 185, otrząchnijcie 132, węzły fa m ilijn e 106, R eligijne O b o w ią zki 83 itp . W a rto tu też o d n o to w a ć zapisy, w k tó ry ch cala
g rupa głoskow a ij p rzed sa m o g ło sk ą z o sta ła o z n a c z o n a sa m ą lite r ą i: w ypiem y 'w y p ije m y ' 79, wypiesz 'w y p ije s z ' 8 8 itd ., zob. §19. Są w reszcie p o p ra w k i z j
dopisanym : nieznalezlj 184 (p o p ra w k a z n iezn a la zły) i p o m ię d zy ...p o p rze d n ik a m i sw oim j 129.
W dwu w ypadkach sa m o g ło sk a i z o sta ła z a p isa n a lite r ą y: zrobyli 30 i za krzywdę honorow y wyrządzoną 46; w o b u w y p ad k ach p o sp ó łg ło sk a c h w argow ych.
2. Z acytow any m a te ria ł w ykazuje, że ks. P u c h a lsk i r o z ró ż n ia ł sa m o g ło sk i y i i. U p rz e d n io n ą arty k u la c ję sam o g ło sk i y w id ać ty lk o w pozycji p rz e d j w niew ielkiej ilości zapisów (wjidę, R o ssjiski, A le xa n d rjiski, A le x a n d rijsk im ).
Z a sta n a w ia ją p o k a z a n e wyżej zapisy z j po w argow ej tw a rd e j (w jcią g a , żebj i trzy o so b j) i z y po w argow ej m ię k k iej (zrobyli i d a t. honorowy)-, zob. w tej spraw ie § 26.
O zn aczan ie sa m o g ło sek y i i l i t e r ą ; przy p o p ra w ia n iu b łęd ó w (m y ich uw ol- n im j, narzeczonj o ra z nieznalezlj i sw o im j) n ie m o g ą św iadczyć o z b liż o n e j d o i arty k u lacji sam o g ło sk i y, zob. § 26.
O y i i po sp ó łg ło sk a c h tylnojęzykow ych zob. §§ 46-49.
3. P rzed sp ó łg ło sk a m i nosow ym i sa m o g ło sk i y i i u le g a ją w języ k u P a m . ro z sz erzen iu do e lu b e. Św iadczą o tym licz n e zapisy in s tr u m e n ta lu p lu r. fo rm acji przym iotnikow ych i zaim ków z k o ń có w k am i -em i i -ćm i: z m e m i P rzyia cio ła m i 10, p rzedniem i n o g a m i 20, z n ie m i 24 itp ., d o b re m i o b yw a te la m i 7, z te m i W inow ay- cam i 44, z...C h o rem i k o ń m i 55 itp .; je s t te ż za p is p o m ię d zy zn a c zn ie y szy m i (obyw atelam i) 80 z -y m i, gdzie k re sk a n ad y o z n acza n ie w ą tp liw ie ro z s z e rz e n ie arty k u lacji tej sam o g ło sk i. T a k ż e w d a tiw ie p lu r. je s t czasem -e m , -e m i -ym , np. P olskiem K apellanom 84, n a m tylko s a m e m 41, fa m illio m w a szy m 50. C zęste są końców ki -em , -em i -ym (o b o k -ym i -im ) w in s tr u m e n ta lu i lo c a tiw ie sing. ro d z a ju m ęskiego i n ija k ie g o , np. Z a pierw szem R o sk a ze m 2, z M a ło le tn ie m synem 6, p raw em B o skiem 14 i w nayw iększem Z a p a le 2, na C h lo p ic k ie m 11, w
takiem p o ło żen iu 14; z tern d o d a tkie m 7, z N a c ze ln e m W odzem S krzyn eckiem 33, czem d o w io d ł 42 i w R o ska zie sw e m dziennym 1, w tć m celu 9, w czćm 3; z ty m w arunkiem 12, z c a ły m sw ym P u łkiem 12 i w N a stę p n y m M iesiącu L u ty m 1, na honorze w aszym 8. P rzysłów ek w tem 'n a g l e ', ‘w te d y ’, ‘p o c h w ili' je s t pisan y
najczęściej z e, np. w tern 2, 3, 9, rzad ziej z e, np. w tern 33, 52, n a jrz a d z ie j z y , np. w tym 30. T ru d n o p o w ied zieć, czy w tym o s ta tn im w y p ad k u , tzn . w in s tru m e n ta lu i lo c atiw ie sing., ch o d zi o ro z sz e rz e n ie a rty k u la c ji ety m o lo g iczn y ch y i i, czy o zw ężenie (-e m , -y m , -ym i -im ) e ty m o lo g ic z n e g o e, b o — ja k w iem y - końców ki tych dwu przy p ad k ó w w ym ieszały się w k o ń c u X V w. (d aw n iej -ym i -im w in s tru m e n ta lu , -em w lo c atiw ie). Z o b . §§ 88-90.
R o z sz e rz o n ą do e a rty k u la c ję sam o g ło sk i i p rz e d n o só w k ą w id ać w licznych zapisach rzeczow nika linia i p rz y m io tn ik a liniowy: L e n ią (in s tr.) 27, W oysko
14
TADEUSZ BRAJERSKIL e n io w e 34, obiechaw szy całą L e n ie boiow ą 34, zP u łk u L en io w eg o 50, na L en ij 58, z L e n ij boiow ey 59 itd.; tylko raz zlin ij (sin g .) 3.
T e n d e n c ja d o ro z sz e rz a n ia a rty k u la c ji y i i p rz e d n o só w k am i d o p ro w ad ziła d o z ró w n a n ia z ak o ń c z eń 1. os. p lu r. czaso w n ik ó w k o n iu g a c ji -ę, -isz z z a k o ń
cze n ia m i k o n iu g a c ji -ę, -esz, czego w Pam . są lic z n e przykłady: Zrobietny 4, w ypędziem y 4, 19, zo b a czem y 12, w idziem y 15, Z w yciężeni 17 itp . (rz a d k ie są zapisy z -im y i -im ); zob. § 95.
W z a p isie S elw ester I I P apież 127 je s t ro z sz e rz o n a (i u p rz e d n io n a ) arty k u lacja sa m o g ło sk i y p rz e d /.
S ą te ż dw a zapisy u ja w n ia ją c e ro z sz e rz o n e y w k o ń có w ce -y c h : w pierwszech dn ia ch S ierpnia 140 o ra z praw ych S w ych Syn ó w 17 (o fu n k cji z n a k u y była m o w a w yżej). W z a p isie ta k ich brudów 75 b ra k k ro p k i n a d i, m o żn a by w ięc tę lite r ę u z n a ć za e (e je s t w Pam . p isa n e b a rd z o w ąsk o , zob. W stę p 3); m ielibyśm y tu fo rm ę ta kech z k e , co u ks. P u c h a lsk ie g o je s t m ożliw e, zob. § 46.
Ś c ie śn io n e e
4. N ie m a w Pam . lite ry e w w yrazach ta k ic h ja k chleb, brzeg, chlew , grzech, bieda, k o b ie ta itp . (w idzim y je z e w d ru k a c h d o k o ń c a X IX w .). Ks. P u ch alsk i p isz e chleb 60, 61, na drugi brzeg 114, o...chlew kach 222, G rzech i G rzechy 218, bieda i biedna 228 (w te k śc ie sk re ślo n y m ), K obieta 216, 223, ko b iety 128, 158,
162, ko b iecie 179, p o le w a ć 23 itp.
T ylko raz użył p isa rz lite ry e w w ygłosow ym -ej: w ięcey 72. Ż e w tym z a k o ń c z e n iu w ym aw iał e w ąsko, św iadczy k ilk a zap isó w z -y i -i za m ia st -ej: wyaffi- szo w a n y Z a słu g i 12, chw ale p rzez n a d D zia d ó w naszych nabyty 28, dałeś...przykład m ę ztw a i n ieza ch w ia n y odw agi 33, do o sta tn i kro p li krw i naszey 36. J e s t te ż zapis D yw izyi C zw arty (g e n .) 33, w k tó ry m w ygłosow e y m a k ro p k ę n ad d łu ższą laską; n ie m o ż n a teg o czytać czw artej, bo w tej (p o c z ą tk o w e j) p a rtii rę k o p isu -ej p isa n e je s t s ta le p rz e z -ey, n ie -ej, np. tey szko le 1, caley Piechoty 1. Z o b . § 87.
5. S a m o g ło sk a e je s t cz ę sto o z n a c z a n a lite ra m i i, y i e w pozycji przed sp ó łg ło sk a m i nosow ym i.
K ilk a zap isó w z -im w in s tru m e n ta lu sing. rzeczow ników : n ie d o sta tkim 174, o b o w ią zkim 92, 174, zo b o w ią zk im 171, P oprzednikim 122, p o d W a ru n kim , p o d ta k im w a ru n kim i z sw o im k o c h a n k im 126, G rekim 171 i z dzieckim 226 (sk reśl.); z a sta n a w ia ją c e , d laczeg o tylko przy te m a ta c h n a k. R a z -ć m w drew n em 219.
C h w iejn a je s t p iso w n ia licze b n ik ó w jed en a ście i jedenasty: o Jedenastey 99, o Jedenastey 177, 223 itd ., Jed en a stey i je d e n a ste j 94, 100, 102, 104, 160 itd., iedynastu 33, o... iedynastey 11, Jedynastego 135, je d yn a stą 175, 201. Jedynasta
Ś cie śn io n e e je s t w nim a m ... appetytu 56, n im a sz innego S rzo d k a 79 i n im a sz zgorszenia 84 (o b o k przychodu... n iem a sz 6, nie m a sz P łaszcza... nie m a sz m ego
Kija 219, niem asz... K a p ła n a 94 itd .).
N ad to e je st w w idzenie się 3, iedzenie 199, ku te m u ... C elow i 149, w ten m o m e n t 5, w ten dzień 191 i iestem gotów 9.
W zap isach R o d za io w i lu d zk im u 129 i sercu m o im u 170 trz e b a w id zieć błędy: pisarz nie p o staw ił e p rzez pom yłkę.
6. Jedyny zapis z e p rze d r: m ło d zieży odda S te r czyli d o w o d ztw o 63.
7. Ś cieśn io n e e w idać też w sylabie p o p rz e d z a ją c e j sy lab ę a k c e n to w a n ą : k iliszek 221, w szklipiku ‘w s k le p ik u ' 210, p o d sztylita m i 223 (a le te ż i sztyletam i 37), nayszlachitnieyszy tytuł 24 (tu g ru p a chi c h a ra k te ry s ty c z n a dla języka a u to ra , zob. § 48). Ś cie śn io n e p rz e d a k c e n to w e e z o s ta ło te ż z a p is a n e w do swoiey Uprzywiliowaney P olski 148/149 i dla P o lski uprzyw iliow aney 149 (a le uprzywilejowaney ka sty 114 i zsw ego przyw ileju 131 z e p o d a k c e n te m ); p isa rz m ówił uprzyw ilijow any z b a rd z o k ró tk im i p rzed sylabą jo .
W p o w ą tp iw a li 167 m o żn a by tak ż e w idzieć zw ężenie e w sy lab ie p rz e d a k c e n - tow ej; chyba to je d n a k spraw a slo w o tw ó rstw a, p o r. d zisie jsz e zestrzeliw ać od zestrzelić (sufiks -w a-). B ra k innych zapisów te g o czasow nika.
R usycyzm em je st a m n 'istija (m o że a m n ist'ija ) w z a p isa c h p o d a m n istyą Cara 148, proszących... o u ła ska w ien ie czyli a m n istie 71 i p ro sił o p rzeb a czen ie czyli am nistyą 130 (ale te ż am nestyą 69, acc.).
T e n d e n c ją do zw ężania n ie a k c e n to w a n eg o e w sy lab ie w ygłosow ej (p o a k c e n - tow ej) n ie m ożna tłum aczyć zm iany -eć w -ić w in fin itiw a c h (zapisy ty p u widzić i wiedzie są w Pam . częstsze niż ty p u w idzieć i w iedzieć, zob. § 94), b o n ie m a w tek ście zapisów z niew ątpliw ym śc ie śn ie n ie m e w tej pozycji (z a p is sp o czyn ik
's p o c z y n e k ' 26 to b łąd).
8. N ie ulega w ątpliw ości, że ks. P u c h a lsk i m iał w sw ojej w ym ow ie śc ie ś n io n e
e. N ie m ożna je d n a k tej sam o g ło sk i uw ażać za sa m o d z ie ln y fo n em . Był to n ie w ątpliw ie w a ria n t fonem ów e, y i i5.
S a m o g ło sk a u
9. R o z sz e rz o n ą arty k u la c ję sa m o g ło sk i u p rz e d s p ó łg ło sk ą n o so w ą w ykazał p a m ię tn ik a rz w n a stęp u ją cy ch zapisach: Ja tło m a c zę się 2, tło m a czyć i tło m a czyli
5 Wariant ten mial praw dopodobnie artykulację pośrednią między e i y lub /; sym ogloski y i i mogły też być artykułowane jak e, a sam ogłoska e jak y lub i w pokazanych wyżej pozycjach.
1 6 TADEUSZ BRAJERSKI
7, tło m a czen ie m o ie 8, był tło m a c ze m n a szem 74 i t p. 6 o ra z M ondury 31 i do Ka-
ta k o m b y 174 (a le np. fu n d u szu 103, gruntu 90, fo rtu n y 8 8, N u m e r 74). T ak że
p rze d r w zap isach : nóżki... były zaszn o ro w a n e 233 (sk re śl.), B iorą 211 bis i B io rko 223 (o b o k do B iura 76 i z B iura 79), w F rankforcie 8 3 7 i D yoskora 124. P rzed r i / je s t u w za p isach : fu r m a n k i 9 (o b o k fu r m a n k i 51, 79, fu r m a n e k 69,
8 6 b is), uroczyście 22 (o b o k uroczyście 113, uroczysty 38 itp .), regularnego 112
(o b o k regularnieyszego 42, t o / a 27 itp .). T o u m oże ozn aczać tylko ro z sz e rz o n ą arty k u la c ję sa m o g ło sk i u, nic in n eg o . P isa rz użył tej lite ry i w innych zapisach, o czym niżej.
W z ap isach d o O kó n iew a 12 bis, p o d O kó n iew em 13 i p o d O kuniew em 13 c h o d zi raczej ta k ż e o ro z sz e rz e n ie s ta re g o u (o k u ń ), niż o zw ężenie now ego o { o k o ń f .
Ś c ie śn io n e o
10. Ś c ie śn ie n ie sam o g ło sk i o je s t w P am . n o to w a n e sto su n k o w o rzad k o . S a m o g ło sk ę tę o zn acza n o rm a ln ie lite ra ó, rz a d k o lite ry u i u, są te ż pojedyncze zapisy z u i d.
P rzed / i /: na d ó ł 219, 283 bis o b o k w d o ł 182; p ó ł 23, 27, 32 itd. (z ó 19 razy) o b o k na p o ł nagim 142 i p u ł ło kcia 120, p ó ł tora 178 o b o k p o łto ra 177 i 228, o p ó łn o c y 39, 147, p o p ó łn o c y 211, ku p ó łn o c y 204 itd., w p ó łnocnych K rajach 230 o ra z hordy p ó łn o c n e 137 (sk re śl.), p u łn o cn eg o M onarchy 72 o b o k z p ó łn o cn y ch K rajów 227, z p ó łn o c n e j fra n c ji 229; w spółbraciom 15, 6 8, do
W spółbraci 163, W sp ó łm ęczen n iko w 174, w spółobyw ateli 162 itp. (tak że w spółbraci 133 z k re sk ą n ad s z a m ia st n ad o) o b o k w spółbracia 78, 98, 118, W społkollegow 103, w sp ó łro d a ko m 6 6 itp . {współ--, w spół- = 11:41); O gół 159, ogółow i 100, 140,
ogólny 45, ogólnem u 42, ogólną itp . (w p rz y m io tn ik u ó 19 razy), w ogólności 25, dla dobra ogułu 103, dla dobra O gułu 113 o b o k ogołow i, ogolnego itp . (w przy m io tn ik u o 7 razy); zka żd eg o Szczegółu 62, w... szczególe 90, 162, szczegóły 8 6,
T ra f szczególny 6, Szczególnie 172 itp . o b o k szczegóły 214, Szczególne przeczucie,
6 W L jest tłum aczyć i tlóm aczyć. D zisiejsze tłum aczyć (z u ) ustaliło się po r. 1860. Zob.
B a j e r o w a, ' jw. s. 89.
7 Tu m oże być o pod wpływem franc. Francofort.
8 '
W ym owę bont, fo n t, gront itp. oraz dziora, dziórki, fó ra , koropatw a itp. zanotował Władysław Cyran w pracy G wary p o lsk ie w okolicach Siedlec (Ł ódź 1960 s. 79). Także w pracy magisterskiej Ewy Kamińskiej pt. G w ara wsi K am ianki na P odlasiu (K U L 1989, maszynopis) są zapisy: fo n t, grom u, zb o n to w a ł sie itp. oraz
bioro ' b iu ro ', fo ra , form ankam y, koropatw a, śnorek (Kamianki leżą ok. 10 km na południe od Drohiczyna
po lewej stronie Bugu; są to właściwie 4 wsie: Kamianki Czabaje, Kamianki Lackie, Kamianki Wieki i Kamianki Wańki).
szczególną w ładzę 122 itp. (ó:o = 15:10); K ról 'r e x ' 16 b is, 69, 70 itd ., K róla 4, 73, 74 itd., K rólow ej 195, K rólestw o 16, 189 itp . o b o k K ro i 149, K róla 125, krolow ą 200, K rólestw o 16, 63, 119 itd. (ó:o = 40:18); b ó l 22, 23, 208 (tu 4 razy), 209, 211, 223, 225, 236, bólu 21 bis, 231, z... b ólem 211 o b o k z... fro/« 50 i frez bolu 230; nom . p lu r. p ro to k ó łu 164, do p ro to k u lu 113 i p ro to k u la rn ie 112 o b o k P ro to ko łó w 164; ta k ż e K aról 187 i K a ro l 191 z k r o p k ą n a d o, a le te ż K arol 130.
P rzed r: które i ktorey 1, k tó re m i 2, któ rą 3 itp ., n iektó re 35, n iektó rym 149 itp. o b o k fciorę i których 1, które 13, których 29, n iektórzy 42 itp . (ok. 570 zapisów z <5, w tym kilka z k ro p k ą n ad o i k ilk a z k re s k ą n a d r z a m ia st n ad o; zapisów z o ok. 215); p ow tóre 25 o b o k P ow tore 44, 157, 165, 175, p o w tó rn ie 6 6, 6 8, 141, pow tórzyć 161, 176 itp.; pióro 84 o b o k p io ro 209, P iorą ‘p i ó r o ’ 199 i
piórem 143; h o n o r 7 o b o k h o n o r 8, 17, 33 itd. W z a p isie acc. p lu r. R a p p ó rta 74
k resk a n ad o je s t p rz e k re ślo n a d w u k ro tn ie .
P rzed j: krój m o iej S u ta n n y 203; m ó y 2, 7, 9 (tu 4 razy), 27, 28 itd ., m ó j 78, 174 itd., twóy 90, Tw ój 159 itd. o b o k m o i 9, m o y 20, 27, 30 itd ., m o j 138, 157, 158 itd ., sw oy 75, 81, 120 itd. (zaim ki m ó j, tw ój i sw ój p isa n e z ó ok. 40 razy, z o ok. 35 razy).
P rz ed w: Strzelców 1 bis, 2, 4 itd ., o b o w ią zkó w 1, w yp a d kó w 6 itp . o b o k
rachunków 2, K adetów 7, Z a rzu tó w 8 itp ., ta k ż e L a w e to w 29, A lle jo w Jerozo
lim skich 61, honoraryow 2 0 2 itp. (w k o ń có w ce -ów lite ra ó o k . 1 0 0 razy, lite ra
0 ok. 460 razy); za G rochów 26 o b o k p o d G rochow 29; g o tó w 5, 9, 12, 73, 157, 233 o b o k gotow 108, 125; R ó w 28; rozm ów niepotrzebnych 182.
W innych w ypadkach: grób 59 i 91 o b o k grob 18; R ó d lu d zk i 110 o b o k zaród 105, 110; naszych zagród 17 o b o k waszych Z agród 35 i więcey Z a g ró d 47; B ó g 22, 38, 47, 186, 187, 193 o b o k B og 149, 230; B ó stw o 105; W róg 43; u n ó g 211, o k o ło n ó g 226 o b o k znog 132, n o g m o ich 182 bis, u n o g 212; p o d ró ż 51 o b o k p o d ro ż (i p o d ro ż, z k re sk ą za m iast k ro p k i n ad z) 5, 6, 9 itd ., p o d ro ży 6, 12, 55 itd.,
podrożą 216 (31 .zapisów z o); łó żką ‘łó ż k o ’ 82 o b o k w łó żk u 55, 170, z łó żek 55 itp.; dw óm 16 o b o k d w om 184, 188 i obydw om 170; dw óch 9, 15, 18, 35 bis itd ., obydw óch 13, 48 o b o k dw óch 25, 39, 44 itd ., obydw och 50, 92, 100 (ó:o - 14:16); do R ó ża n a 51 o b o k o d R ó ża n a 52 (od nazw y m iejsc. R ó ża n , m asc.); d o p ó k i 19, 87, 105, 119, 182 bis itd. (10 razy), d o p ó ty 105, d o p ó ty 215, 218, d o p u ki 70, d o p u ki 104, d o p ó ki 109 o b o k d o p o k i 125; p o d w ó rza 80. W C udzo- łoźtw o 187, W odź ‘w ó d z ’ 53 bis (o b o k W odz 32 i 33) i W oź 55 o ra z O śm ey 6
1 O śm ego 94 (o b o k O sm y 16) p o staw ił p isa rz k re s k ę n ad z i s z a m ia st n ad o i O, zob. §§ 44 i 45.
18
TADEUSZ BRAJERSKIZ w ró cić uw agę należy też na n a stę p u ją c e zapisy: B ó t 23 o b o k B o t ib.; m o st na D rotach zaw ieszony 8 69; pro b o w a ć zaw sze z o (§ 149); p łó czą c m o ie bielizne
191; p o d szew k a była p o p ro ta 82; U kłoła cię praw da 141; do P u łto ska 13 i do P u łtu ska 51 (z P u łtó w sk w)\ J a kó b a 186, Ja k u b a 109 i Ja ko b 189. Z a im e k coś s ta le z o , np. Z aczyna coś m ó w ić 74, coś po d o b n eg o 157.
O d n o to w a n o tu, zd aje się, w szystkie zapisy z o z n a c z en ie m śc ie śn ie n ia s a m o g ło sk i o. J e s t ich, ja k w idać, n ied u żo . O w iele częściej spotykam y w Pam. lite rę o, gdzie byśmy się sp o d ziew ali sam o g ło sk i ście śn io n e j. Wyżej zo stała p o k a z a n a tylko n iew ielk a ilość tych zapisów z o. P rzy p u szczen ie, że ks. P u c h alsk i w ym aw iał w n ich o ście śn io n e , ale n ie p o staw ił nad lite rą o k resk i przez n ieu w ag ę czy len istw o , należy o d rzu cić, bo w ykazał sto su n k o w o d u żą sta ra n n o ść w używ aniu znaków diakrytycznych przy zapisyw aniu sp ó łg ło se k m ięk k ich i głoski ż (ta k ż e , oczyw iście, przy p isan iu litery i). N a d to przy tylu zap isach z o n ależało b y się sp o d ziew ać w iększej liczby zapisów z o zn a c z en ie m ścieśn ien ia.
11. W ygląda na to, że w sy stem ie fo nologicznym p a m ię tn ik a rz a n ie było fo n em u ó (śc ie śn io n e g o o). Z a m ia st h isto ry czn e g o ó w ym aw iał o. W y raźn ie za tym przem aw ia zapis w zniósłszy się 193, w k tórym lite ra ą ozn acza n iew ątp liw ie sa m o g ło sk ę o, n ic ó, zob. § 15. T ylko w pozycji p rzed /, ł, r, j i w odczuw ał ście śn ie n ie . W innych w ypadkach sa m o g ło sk a ście śn io n a zjaw iała się u niego p ra w d o p o d o b n ie p o d w pływ em wymowy ludzi, z k tó ry m i się stykał, lub pod w pływ em pisanych tekstów . T a sa m o g ło sk a śc ie śn io n a m iała przyp u szczaln ie a rty k u la c ję p o ś re d n ią m iędzy o i u, o czym świadczy różny sp o só b jej z a p i sy w an ia11.
P o d o b n ą a rty k u la c ję m iał tak że fo n em u w pozycji p rzed N , r i / (§ 9). W niosek: śc ie śn io n e o było u ks. P u c h a lsk ie g o w a ria n te m fo n em ó w u i o.
Z a p isy z k reskow anym a
12. W Pam . są zapisy: dla L u d u 81, ka że się nazyw ać nayśw iętszym 121 o raz Krój m o ie j S u ta n n y i fo r m ę su ta n n y 203 (o b o k acc. S u ta n n ę 202, 203 i w takiej su ta n n ie 202, tak ż e su ta n n y 120). W przyim ku dla i w czasow niku ka że je st w
9 Kamińska (jw.) zanotowała boty 'buty' i drol 'd ru t'.
10 P oltow sko, Póltów sk (i Peltow sk) od nazwy rzeki Pelta, dawniej Peltew lub Poltew, a jeszcze dawniej Pelty. Z o b . I C Z i e r h o f f e r . N azw y m iejscow e półn ocn ego M azow sza. W rocław 1957 s. 303.
11 O wym owie etym ologicznego 6 na północnym w schodzie dawnej i dzisiejszej Polski pisano wiele. Zob. prace pośw ięcone językowi M ickiewicza, filomatów, Chodźki itd. Liczne przykłady z o, 6 i u w miejsce
o przed N i etym ologicznego o długiego pokazuje Cyran (jw. s. 64-78). Kamińska (jw.) pisze, że
staropolskie o długie realizuje się najczęściej jako o, i daje liczne przykłady takie jak do! 'd ó l',
gw arach a ście śn io n e , w su ta n n a też je s t o n o m ożliw e (p rz e d n zam ykającym sylabę), n ie p ra w d o p o d o b n e je d n a k je s t p rzy p u sz czen ie, że ks. P u c h a lsk i m iał w sw oim system ie fonologicznym śc ie śn io n e a. N ie m iał p rz e c ie ż fo n em ó w e i ó, k tó re w gw arach w y stęp u ją zaw sze razem ze ścieśn io n y m a. Z a p isy w Pam . są n iew ątp liw ie przypadkow e. M o żn a by je uw ażać za re m in isc e n c je p rz e p isu z gram atyki ks. O. K opczyńskiego.
S am o g ło sk i n o so w e
13. P a m ię tn ik a rz b a rd zo s ta r a n n ie p rz e strz e g a ety m o lo g ic z n e j zasady przy o zn a czan iu sam o g ło sek nosow ych. W e w szystkich pozy cjach o z n a c z a je lite ra m i ą i ę, np. o bow iązków 1, przy i q wszy 1, w ystąpiła 1, sta n ą łe m 2, z a ią ł 29, p o c z ą tk i
2, przeglądaiąc 1, u k lą k ł 2 0, tą szk o łą 1 o ra z u częszczali 1, zaczęli 16, 18,
wzięliście 18, zaięła 34, p o stę p e k 1, obięcia 1, p o d zię k o w a ł 1, S z k o łę 1, będę 2. W kilku w ypadkach nic d o p isa ł "ogonka" do a\ p o k a z a łe m m u L istę J m ien n a 1, która (listę ) przyiąw szy o d em n ie 1, rzeczkę..., n a d któ ra spoczyw ała K aw alerya inna 52. Przy lej sta ra n n o śc i p o p e łn ił tro c h ę błęd ó w , k tó re p o z w a la ją u sta lić , ja k te sam o g ło sk i wym awiał.
14. W ś r ó d g ł o s i e w ym aw iał je a sy n c h ro n ic z n ie p rz e d sp ó łg ło sk a m i zaw artym i i zw arto-szczelinow ym i, o czym św iadczą n a s tę p u ją c e zapisy: w Celu wzięcia ko m p ieli 26, w k o m p ie li i p o k o m p ie li 55, O czy m o ie ciągle we łzach się k o m p a li 85 (ale też kąpieli 172), w... nic nieznaczonczych odcieniach 110, S m utek... m n ię dręczoncy 174, w szarem K oncie 204, p o ło n c zo n ą 217, ta k ż e do E lblonga 70 bis; bez za m kn ien c ia 64 m arg., X ią źe ń c ie m 128 (tu k re sk a w g ó rze m iędzy e i n, chodzi je d n a k raczej o «, n ie o e ), Z ien cjo w i 199, Z ie ń ć 200, 215, Z ieńcjow i 199 i 203 (k ro p k a m iędzy n i c; o b o k zięć 2 1 5 ), naypienknieysze nadzieie 59. O b ce on i en zap isał ks. P u ch alsk i p rz e z ą i ę: p ą c zu 'p o n c z u ' 25, p ę d ę t do P ałasza 50, A ręd o w a n ie 98, R o d zęki 'r o d z y n k i’ 230 (sk re śl.), C m ętarz, na C m ętarz bis i od... C m ętarza 67, na C m ętarzu 101 (o b o k c m en ta rza 58, p o d C m entarz 58 i przy Kościele C m entarzow em 201).
P rzed sp ó łg ło sk ą szczelinow ą je s t zaw sze ą i ę. O b c e en w tej pozycji p rzez ę: akcydęsa 155, a le w p en zel 'p ę d z e l ' 199 (z n iem . P in sel), z p en sjią 209, pretensji 205 itp. zo staw ił p isa rz ob ce en. P rzez ę o z n a c z o n e je s t *eń p rz e d s w k ilku zapisach: krw ią m ęczęską Oycow 130, w nicbeśpieczęstw ie i dla większego beśpieczęstwa 8 6, p rzekłęstw a 106, okrucięstw a 107 (sk re śl.), 131 (sk re śl.),
O krucięstw a 216, C złow ieczęstw a 129. Ta h y p e rp o p ra w n a p iso w n ia w y stę p u je w te k sta c h pisarzy "kresow ych", k tó rz y w pozycji p rzed sz c z e lin o w ą m ieli asy n ch ro n ic zn ą wym owę sa m o g ło se k nosow ych. T ylko to p rzem aw ia za p o d o b n ą wymową u ks. P u ch alsk ieg o . Z a p isó w typu w o n i, w enża u n ie g o n ie m a.
2 0 TADEUSZ BRAJERSKI
Z a n ik n o so w o ści sam o g ło sk i tylnej w śró d g ło sie w id ać w k ilk u tylko zapisach: w ysunołem szu fla d k ę 225, p o m in o łe m 225 m arg. o ra z P o m in o w szy F ulde 84, porni- now szy się zpraw dą 171 i P om in o w szy k ilk a Pogrzebów 176 (a le np. p o m in ą w szy M iło sn e 54). P rzyczyną wymowy ty p u p o m in o łe m je s t u p ro sz c z e n ie grupy n ł p o w stałe j przy asy n c h ro n ic z n e j w ym ow ie sa m o g ło sk i ą (p o m in o n łe m ) 12, w p o m i now szy zaś trz e b a w id zieć a n a lo g ię do p o m in o -ł, bo im iesłow y u p rz e d n ie i form y p re te ry ty w n e o p a r te są na tym sam ym te m a cie . W ięcej je s t zapisów z b rak iem n o so w o ści sa m o g ło sk i p rz e d n ie j w śró d g ło sie: sta n ęli 5, 35, 37, Sta n ęli 5, S ta n ę liśm y 92, w ykrzyknęli 22, ucięła 27, cisnęli się 29, zaciągnęliście 36, wycisnęła 39, przecięli 42, niezgineła 47, 146, p łyn ęła 50, p ły n ęliśm y 8 6, zaczęli 54, 135,
garnęli się 91, U sunęła 92, naciągnęła 109, n a tc h n ęła 110, w sliźneło się 128, pog in eły 199; p ię tn a ście 14, 16, 155, 236, p ię tn a stu 152, piętn a steg o 6, 100, 154,
159, W dniu p ię tn a stym 100, W w ieku p ie tn a ste m 186, D ziew iętnasty 185, dzie w iętnastego 75, 112, 137, 163, 165, 174, w D ziew iętnastym w ieku 104, w d zie w iętnastym w ieku 215. P rz e d / i ł je s t w ięcej zapisów z ę niż z e, n a to m ia st w lic z e b n ik a ch p iętn a ście , p ię tn a sty i dziew iętnasty je s t zaw sze e 13. Z a n ik nosow ości w idać też w p rzedsie w zięła 28, 38 i przedsięw zięciem 109.
15. W w y g ł o s i e w yrazów ty ln a sam o g ło sk a o zn ac z o n a z o sta ła k ilk a k r o tn ie lite r ą o: za C zeredo 78, zp u sto to 100, o... zu p ełn o niepodległość Oyczyzny 108, widząc szczero chęć 159, wierszem lub p ro zo 171, widząc... ia k o ś p o n u ro ść 217. Z ap isy te św iadczą o zan ik u nosow ości. Ś w iadczą o nim ró w n ie ż b a rd zo liczne, p o jaw iające się k ilk a k ro tn ie na każdej p raw ie s tro n ie rę k o p is u , zapisy z lite rą q na o z n a c z e n ie sa m o g ło sk i o, np. K a za łem więc dzieciom , A b y ka żd e z nich m ia łą sw ą k sią żk ą (!) n a którey się uczyłą 1-2, m o cn ą ( = m o c n o ) 3, Ł a d u n k i rozdaną 5, inaczey bydz nie m o g lą 5-6, drogą ko sztu ie 6, p ieszą 9, m óy
Ł a sk a w c ą 9, kogą 12. Z d a rz a ją się te ż zapisy z ą zam iast o w ew n ątrz wyrazów, np. nie byłem przyzw yczaiąnym 22, tę niew ysłow iąną radość 24, K ulę spłaszcząną 24, nie obliczącną (!) stratę 29, w n ią sek 43 (a le w n io sek 6 9 ), Z ą łą d k a 56, w zniązłszy się 193.
J e s t je d e n zap is z -u z am iast -ą : iey C órka iest praw ą S u kcesso rku tronu 200. M o żn a by p rzypuszczać, że u ks. P u c h a lsk ie g o z d en a z aliz o w a n e ą (tzn. o ) śc ie ś n ia ło sw oją a rty k u la c ję w w ygłosow ej sy lab ie n ie a k cen to w a n ej. B rak je d n a k in n y ch zap isó w ze śc ie śn ie n ie m -o, trz e b a w ięc u zn ać ten zapis za błędny.
12 Por. S. B ą k . O p och odzeniu fo rm typu vźon, vźena. W: Sym bolae gram m aticae in honorem
Ioannis R ozw adow ski. V ol. 2. Cracoviae 1928 s. 412. W ym owę vienli i pSypjynua ' przypięła' zanotował
Z. Zagórski (G wary p ó łn o cn ej W ielkopolski. Poznań 1967 s. 122) pisze tam: "Tego rodzaju formy powstały najprawdopodobniej w wyniku kontaminacji form typu wziela, wzięli i form typu wziena, wzieni". Czy rzeczywiście tak trzeba tłumaczyć to zjawisko?
P rz e d n ia sam o g ło sk a n osow a w w ygłosie je s t b a rd z o c z ę sto o z n a c z a n a lite r ą e, np. przedstaw ić 2, ka że (1. os. sing.) 2, nie zrobię 2, cenie 2, L is tę 1, n a tw oią
stronę 7, te Jm ie 217. B ard z o d u żo je s t te ż zap isó w z -ę z a m ia st -e : K o m p a n ię (nom . pl.) 1, w szkołcę 1, na pra w ę skrzydło 1, Z a w szę 2, tę sło w a 5, b ó l w nodzę 23 itp. W z ap isie Po n ieja kiem czasię 22 s k re ślił p isa rz "ogonek". F a k ty te w skazują, że p a m ię tn ik a rz w ym aw iał -e za m ia st -ę.
Z a p is Z a szła w ciąży 203 (z -y za m ia st -ę) je s t chyba b łę d n y (p o r. je d n a k wyżej p o k az an y zapis S u kce sso rku ).
16. W a rto tu jeszcze w sp o m n ieć o n ie c o in n e j niż dziś d y s t r y b u c j i sam o g ło se k nosow ych. W id ać ją w zap isach : robią m i tysiączne wyrzuty 2, z pierw szego p ią tra o b o k z trzeciego p iętra 3 1 , n a trzeciem p ią trze 8 8, w ąsy z a k rę c a li
76, w dziew ięciu dniach 111, twą Sw iętobliw ość 124. J a k dziś je s t ciążyć i ciężyć: Wy zaciągnęliście w ielki dłu g ciążący S u m n ie n ie w aszę 36, P lam ę... n a honorze waszym ciążącą i P la m y na honorze w aszym ciążącey 38 o b o k grzechy ciężą na sum nieniu 218. W osiądzie 137 je s t ju ż ą.
Z a p is przecięż 208 m o żn a by u zn a ć za p iso w n ian y a rc h a iz m 14, b o ę n ie m yli pisarz z e w ew n ątrz w yrazów . N ie w iem y je d n a k , czy a u to r n ie o d czu w a ł tu w y ra ź n ie zło żen ia przecię-ż. G dyby ta k było, lite r ę ę trz e b a by u z n a ć za zn ak sam o g ło sk i -e.
W zap isie aby m i [...] zw róciła tę expens 99 je s t tę z a m ia st ten. T o chyba b łą d b e z znaczen ia.
U w agi o dy stry b u cji n ie k tó ry c h sa m o g ło se k
17. W rd z e n iu czasow nika co fn ą ć (się) w y stęp u je o i a: n ieco fn iętym kro k ie m 22, co fa ią c się 48, cofnąłem [się] do K orpusu 58, K ro k m ó y n iep o d o b n ym był do cofnięcia 114, nie cofniem K roku 147, ia k nie cofali się w boju, ta k dziś nie co fa ią się 148 o b o k zachęcaiąc n a s [...] d o nie cafniętey odw agi 25, P oubieraliście się ia k nie cofnięte Jeże 28, idźcie więc śm ia ło n ie c a fn ię tć m k ro k ie m 47, iesli ia trzy k ro k i cafne [się] w tył 48. F orm y z a n o to w a n e są w ró żn y ch częściach P o ls k i15.
P o p ra w n e e je s t w nadw erężanie 142, m a m nogę n adw erężoną 145, bez n a d w e rężenia 2 1 2.
14 Zapisy p r z ę d ę (z -ę) występują jeszcze w 2. połow ie X IX w. Z ob. B a j e r o w a, jw. s. 104. 15 Z ob. Słownik gw ar polskich Karłowicza. W Słowniku polszczyzn y X V I w. je st cafanie się. W. Doroszewski wykazał form ę cafał się u Jeża {Język T eodora T om asza Jeża. Warszawa 1949 s. 270). I. Bajerowa zanotowała Wycafa z tekstu H. Kołłątaja (jw. s. 111; w a widzi taką sam ą funkcję jak w
zaspakajała, przysposabiają, zadaw alać). C ofać i cafać z bawarskiego zaufen ' iść w stecz' zob. w słownikach
22
TADEUSZ BRAJERSKIG in ie je d n o u w ko n tyn u ie (1. os. sin g .) 57, ko n tyn u ie (3. o s.) 70, 217, K o ntynuiąc 220; a le do K o n tyn u o w a n ia 111, 132, K o n tyn u o w a ł 205.
W C zo ko la d e 83 (accu s.) zac h o w a n e e ty m o lo g iczn e o.
O b o k K a za łem O rdynansow i 13 je s t n a p o ty ka m o rdonansa O fficerskiego 23. P a m ię tn ik a rz p o m ie sz a ł tu wyrazy.
F ra n c u s k ie o i (to ilette) z a p isa n e p rzez u a : Tualety 54 i przy T ualetach 55. F ra n c u s k ie A v ig n o n p isz e ks. P u c h a lsk i s ta le A w e n io n 104, d o A w e n io n u 8 6,
92, 93, w A w e n io n ie 8 6, 95, 98 itp ., w Szpitalu głów nem A w e n io n sk im 94, Z a k ła d
A w e n io n sk i 113 itp .
O bioro ’b i u r o ’ i biorko o ra z o tłom aczyć zob. § 9.
O b ó t i b o t, u k ło ła , p łó k a ć , p o p ro ty, drot, p r o to k ó ł i J a ko b zob. § 10. Z o b . te ż ro z d z ia ł "In n e fakty z z a k resu m o rfo n o lo g ii", § 56.
P re w o k a liz a c ja sp ó łg ło sk i j16
18. C h o d z i tu o sp ó łg ło sk ę j w y stę p u ją c ą m iędzy sp ó łg ło sk ą i sa m o g ło sk ą w w yrazach zapożyczonych, ta k ic h ja k np. kurier, ba ta lio n , socjalny, kasjer, azjatycki, o ra z w zapożyczonych rzec zo w n ik ach ż e ń sk ich n a -ja, np. ko p ia , a rm ia , lilia, lin ia , kaw aleria, ko la c ja , k o m isja , decyzja. Przy w ym aw ianiu ta k ic h w yrazów , zw łaszcza niezb y t szybkim , p rzed j p o jaw ia się dzisiaj b a rd z o k ró tk i i n ie zawsze w yraźny e le m e n t sam ogłoskow y, p o sp ó łg ło sk a c h w argow ych o ra z po /, k , g, eh i h p o d o b n y do sam o g ło sk i i, a p o sp ó łg ło sk a c h p rzed n io języ k o w y ch (t, d, s, z, c i r) p o d o b n y do y lub i z a le ż n ie od teg o , czy te sp ó łg ło sk i są w ym aw iane tw ard o czy m ię k k o (a n ty cy p acja m ięk k o ści z j) . B ard zo w y raźn ie słychać y i i w tedy, gdy p rz e d j w y stę p u ją dw ie lu b trzy sp ó łg ło sk i, np. w biblia, biblioteka (by u n ik n ą ć g ru p y bij m ów i się te ż b ib lo teka ), p a tria rch a , p a trio ta , A d ria n , A ustria; ta k ż e w fio łe k . W iem y, że m niej w ięcej d o połow y X V III w. is tn ia ła w języku lite ra c k im (i w gw arach) w ym ow a kur'yjer, b a ta l'ijo n , ko p 'ija , kaw aler'yja, A z'yja itp . z p o lsk im , p a ro k sy to n iczn y m a k c e n te m . P o te m w ym ow a ta k a w y stęp u je w gw arach o ra z ja k o re g io n a liz m u n ie k tó ry c h p isa rz y 17. W pisow ni p o jaw ia się ij i y j d o k o ń c a X IX w.
19. Ks. P u c h a lsk i sto so w a ł ró ż n e sp o so b y o z n a c z an ia "prew okalizow anego" j . W id ać je w n a stę p u ją c e j ta b elc e:
16 W "Rocznikach Humanistycznych" 33:1985 z. 6 s. 5-17 jest inna wersja opracowania tego tematu (artykuł pt. P rew okalizowane j w rękopisie z 1. p o to w y X I X w.).
17 Stwierdzenie to wynika z materiału przedstaw ionego przez Z. Klem ensiewicza w Historii języka
polskiego (W arszawa 1974 s. 606). O pisowni i wymowie grup (i)j i (y)j w pozycji przed sam ogłoskam i zob.
Tabela 1
Po literach: yA* yiA ijA iiA jiA iA jA O gółem
p w t m n l g
ch x 3 - 5 1 - ok. 150 - ok. 159
t d s z c r ok. 290 20 2 - ok. 60 2 19 ok. 393
Razem ok. 293 20 7 1 ok. 60 ok. 152 19 ok. 552
•Litera A sym bolizuje tutaj każdą sam ogłoskę z wyjątkiem i.
P isow nia iA: p rzeko p io w a łem 157, F lavian 130 i F law ian 190, swych P arafian 84, D a m ia n 127 bis, E ugeniusza 124, B a ta lio n y 5, B ib lio tek a 152, 159 itd ., w Kollegiacie 4 bis, in str. anarchią 148; K o p ia 162, relikw ie 84, A r m ia 51, 58 itd ., cerem onie 67, E w angelia 119, Theologia 182, z A le x iq 128. W y jątk o w o S e m i narium 129 po r i o u ła ska w ien ie czyli a m n istie 71 p o t.
P isow nia j'A tylko w a d ju ta n ci 2, A d ju ta n t 4, A d ju ta n ta 20 itd . (o k . 15 razy), przed E xekucjq 185, Kassjera 156, S em in a rju m 192 bis.
P is o w n ia yA : Z akrystyan 47, 90, 98 itd., D ya k o n a 91, M issyonarz 103, Dyecczyi A zyatyckiey 188, L u cya n 140, A rya n o m 190; a m n estyq 69, G w ardya 57, Z Pro-
cessyq 96, Dyecezya 212, am bicya 15, Artyllerya 85 itp . W y jątk o w o A rcy-B i- sku p stw o L yo ń skie 128 i B isk u p L y o ń sk i 186 p o / (wpływ fran c. L y o n ) o ra z acc. A n tyo ch yą 130 p o ch.
T radycyjna pisow nia iA m o że p rz e d sta w ia ć w ym ow ę ijA (D a m ija n , arm ija itp .), zw łaszcza że są w P am . zapisy w ypiem y 'w y p ije m y ' 79, j a k P an wypiesz K aw e 8 8, p ie m w ino 219, K ról p ie 221, w czasie o biadu dobrze p o p ia ł 221 o ra z
wybjiaiq 134 z j w pisanym p ó ź n iej; je d n a k ż e o b o k tych z a p isó w są ta k ie , ja k p iia w k i 125, p ilą 134 bis i 143, p o b iie m 14, za b jia iq 8 6 (tu j p r z e ro b io n e z i) itp .
W ym ow ę dw usylabiczną m oże też p rz e d sta w ia ć p iso w n ia trad y cy jn a y A . A le o b ie n ie są w yraźne. B ardziej in te re su ją c a je s t re sz ta zapisów .
Z a p isy z yiA : G renadyierow 32, D yecezyi A zyia tyckiey 124 m a rg ., w... Aryiergardzie 27, Kuryier 6; acc. sing, partyię 46, K o m m issy ia 112, acc. p łu r.
passyię naszę 44, z Rossyią 10, Dywizyia 24, 32, C zw artą Dywizyie 34, n a te dw ie dywizyię 13, na Jnstalłacyie 4, intencyie 177, n a K uracyią 56, prym icyie 168, acc. sing. Rew olucyię 10 (k u sto d a ) i R ew olucyie 11, całą H istoryie 182, A rtylleryia 34.
Z ap isy z ijA: M in ija tu re 197, acc. R ekoncylijacyą 93 (tu j d o p is a n e ), dija b eł 77; Religija 110, przez R eligiją 110, relikw iją (j d o p is a n e ) 84 i acc. p lu r. K orrespondencije 133 (w yjątkow o po c).
Z a p is z HA: acc. ko p iią 162.
Z ap isy z jiA : R ew o lu cjio n isci 216, socjialny 148 i h o n o ra rjia 202; re sz ta zapisów to rzeczow niki że ń sk ie z su fik se m -ja, np. acc. D ym issjią 131, z p e n sjią
24
TADEUSZ BRAJERSKI209, K o m m issjia 133, 150, 159 (tu 3 razy), acc. m issjią 137, n a Sessjią 140; acc. p lu r. D ekoracjie 160, D elegacjia 139, E m igracjia 159, acc. E m igracjią 149, in str. E m igracjią 149, fra n c jią 135, 136 itd . (10 razy w tym rzeczo w n ik u , tylko 2 razy p rzez fra n cyą 85 i 171), acc. sing. Inkw izycjie 200, organizacjia 141 itp .; H istorjie 159, historjie 202, acc. H istorjią 139, 159, in str. Koterjią 142 (p o s 9 razy, po r
6 razy i p o c o k o ło 43 razy).
Z a p isy z y iA , ijA i HA są p ra w d o p o d o b n ie o d z w ie rc ie d len ie m wymowy dwusy- lab iczn e j. S a m o g ło sk a p rz e d jo to w a była chyba a k c e n to w a n a w rzeczo w n ik ach z -ja o ra z w kuryjer i grenadyjer, w aryjergarda sa m o g ło sk a y m iała a k c e n t p o boczny. W ym ow ę ta k ą trz e b a by u zn a ć za je d n ą z licznych w łaściw ości d ia le k tycznych P a m iętn ika .
Z ag ad k o w a je s t p iso w n ia jiA . D w u z n ak j i sy m b o lizu je n ie k ie d y w Pam . p o łą c z e n ie ij, np. w Z a b jia ią 8 6, za b jia i Z m jia 'ż m ija ' 189 m arg., K jia 219,
m o żn a w ięc p rzypuszczać, że i w in te re su ją c y ch nas zap isach o zn acza w ym ow ę ij. P a m ię tn ik a rz użył tej n o ta c ji chyba p o to , by oznaczyć zm ię k c z en ie stojących p rz e d ij sp ó łg ło se k s, c i r (asy m ilacja do j) . Czy to p rz e d jo to w e i a k c en to w ał? C hyba n ie, s k o ro w ybrał p iso w n ię j i za m ia st p iso w n i yi, ij czy ii, zn aczn ie p rz e c ie ż w yraźniejszych. P ra w d o p o d o b n ie m ów ił dyndisija, dekor'acija, Fr ancija, kot'erija itp ., ta k ja k np. h o n o fa r ija .
20. P rz y m io tn ik diecezjalny z a p isan y z o sta ł w Pam . w ie lo k ro tn ie bez j: U rządzenia D yecezalne 116, za tru d n ien ia D yecezalne 152, D uchow nych... Dyecezalnych 160 itp . M o żn a przypuszczać, w ym ow ę d jeceza ln y z le k k o zm ię k c z o n ą sp ó łg ło sk ą z, k tó re j ks. P u c h a lsk i n ie u m iał z a p isa ć 18. M o żliw e je st je d n a k i to , że od łac. dioecesis tw orzył so b ie p rz y m io tn ik dioecesalis (zam iast dio ece sa n u s) i o d n ieg o u ro b ił p o lsk ą fo rm ę diecezalny.
B rak j w idać te ż w zap isach : p o m iędzy K iraseram i i K o n i K iraserskich 28. M o ż n a by i w tych z a p isa c h w idzieć n ie d o k ła d n o ść , tzn. p rzypuszczać, że p a m ię t n ik a rz n ie u m iał z a p isać zm ięk czo n eg o s ’ w kiras'er19. P e w n iejsze je d n a k je st to, że n ie p o p ra w n ą w ym ow ę kiraser, z tw ardym s, p rz e ją ł od ż o łn ie rz y w czasie służby w w o jsk u 20.
21. W chrześcijanin i p o c h o d n y ch je s t s ta le ia, n ie ija: C hrześcianom 194, C h rześcia n a m i 207, Wiary C hrześciańskiey 15, C hrześciaństw a 130 bis itd.
P re w o k a liz o w a n e j je s t w z a p isie z grubiiaństw a 75.
18 Z ob . przypis 21. 19 Z ob. przypis 21. 20
Por. zanik j w oficer. W L jest oficer i ofieyer oraz oficerka 'żona oficera' i oficerski, w SWii
oficjer jako nie używane. Bajerowa (jw. s. 105-106) pisze: "różnica wynikła zapewne z odm iennych typów
zapożyczenia niem. Offizier. wzrokowy dawał interpretację -ier jako -yjer, a słuchowy — -ir (-yr), które zm ieniło się na -er, pojęte jako zapożyczony przyrostek oznaczający działacza (por. zecer, fuszer, monter)".
