Phase II — Report: November 2000. Fossil Energy Technical Publica-tions. US Department of Energy.
HENDRIKS C.H.A. & BLOK K. 1995 — Underground storage of car-bon dioxide. Energy Conversion and Management, 36: 539–542. HERZOG H. 2000 — The Economics of CO2Separation and Capture.
Technology, 7: 13–23.
HERZOG H., ELIASSON B. & KAARSTAD O. 2000 — Wy³apywa-nie gazów cieplarnianych. Œwiat Nauki, Maj 2000: 58–65.
HOLLOWAY S. 1996 — An overview of the Joule II project „The underground disposal of carbon dioxide”. Energy Conversion and Management, 37: 1149–1154.
HOLLOWAY S. 2002 — Underground sequestration of carbon dioxide — a viable greenhouse gas migration option. [In:] Proceedings of the 5thInt. Symp. On CO
2Fixation and the Efficient Utilization of Energy
(C & E 2002). March 4–6, Tokyo Institute of Technology, Tokyo, Japan: 373–380.
HOLLOWAY S. & VAN DER STRAATEN R. 1995 — The Joule II project the underground disposal of carbon dioxide. Energy Conversion and Management, 36: 519–522.
HOLT J., JENSEN J. –T. & LINDEBERG E. 1995 — Underground storage of CO2in aquifers and oil reservoirs. Energy Conversion and
Management, 36: 535–538.
KARNKOWSKI P. 1999 — Oil and Gas deposits in Poland. Geosynop-tics Society „GEOS”, Cracow: 1– 380.
KORBUL R & KADDOUR A. 1995 — Sleipner Vest CO2disposal
—injection of removed CO2into the Utsira Formation. Energy
Conver-sion and Management, 36, 6–9: 509–512.
KOZ£OWSKI Z. 2001 — Krajowe paliwa sta³e uzasadnion¹ alterna-tyw¹ pokrycia potrzeb wzrostu zapotrzebowania na energiê elektryczn¹ w Polsce. Mat. Konf. „Paliwa i energia dziœ i jutro — 2001” Kraków 12–13 czerwca 2001. Wyd. IGSMiE Kraków: 77–82.
KONIECZYÑSKI J. 1993 — Oczyszczanie gazów odlotowych. Wyd. Politechniki Œl¹skiej. Gliwice.
LENSTRA W. J. & VAN ENGELENBURG B.C.W. 2001 — Climate Policy, CO2Storage and Public Perception. [In:] Proceedings of the 5 th
International Conference on Greenhouse Gas Control Technologies, ed. Williams D, Durie B., McMullan P., Paulson C. & Smith A., Collingwood, Australia, CSIRO.
Les Routes Du Gaz Carbonique 1997 — Systemes Solaires, 121: 17–21.
MARZEC A. 2001 — Nadmierna emisja dwutlenku wêgla — inne oblicze globalizacji. Nafta–Gaz, 5: 253–260.
MARZEC A. & CZAJAKOWSKA S. 1999 — Prognozy œwiatowego i krajowego zapotrzebowania na energiê i surowce energetyczne oraz ich ekologiczne konsekwencje. Karbo, 11: 368–370.
MAY F., GERLING J.P. & KRULL P. 2002 — Underground storage of CO2. VGB.POwertech, 8: 1–9.
NEY R. 2001 — Dylematy polskiej polityki energetycznej na pocz¹tku XXI wieku. Mat. Konf. „Paliwa i energia dziœ i jutro — 2001” Kraków 12–13 czerwca 2001 — Wyd. IGSMiE Kraków: 59–77.
NODZYÑSKI R. 2001 — Kierunki i problemy polityki energetycznej Polski w pierwszej po³owie XXI wieku. Mat. XV Konf. z cyklu: Zagadnienia Surowców energetycznych w gospodarce krajowej pt. Stan obecny kompleksu paliwowo-energetycznego Polski i po¿¹dane kierunki jego rozwoju w latach 2002–2030. Zakopane 14–17 paŸdzier-nika 2001r. Wyd. IGSMiE Kraków: 61–110.
PGG 1994 — Prawo geologiczne i wiertnicze. Dz.U.Nr 27, poz. 96 ze zm. z dnia 4 luty 1994 r.
POS 2001 — Prawo ochrony œrodowiska. Dz.U.Nr 62 poz. 627 z dnia 27 kwietnia 2001 r.
STOPA J. & BLICHARSKI J. 2000 — Zjawiska fizyczne zachodz¹ce podczas zat³aczania gazów kwaœnych do horyzontów z³o¿owych. XI Miêdzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna pt: „Nowe meto-dy i technologie w geologii naftowej, wiertnictwie i eksploatacji otwo-rowej i gazownictwie. Kraków 2000, t. II: 141–151.
TANAKA S., KOIDE H. & SASAGAWA A. 1995 — Possibility of underground CO2sequestration in Japan. Energy Conversion and
Management, 36: 527–530.
TARKOWSKI R. & ULIASZ-MISIAK B. 2002 — Mo¿liwoœci pod-ziemnego sk³adowania CO2w Polsce w g³êbokich strukturach
geolo-gicznych (ropo-, gazo- i wodonoœnych). Prz. Górn., 12: 25–29. TORP T. A. & GALE J. 2002 — Demonstrating storage of CO2in
geo-logical reservoirs: the Sleipner and SACS Projects. [In:]Proceedings of the 6th
International Conference on Greenhouse Control Technologies. Kyoto International Conference Hall, Japan, October 1st
(Tue) — 4th
(Fri), 2002.
Nowe dane na temat fauny krêgowców w „piaskowcach plakodermowych”
z rejonu Daleszyc (Góry Œwiêtokrzyskie)
Piotr Szrek*
New data on the vertebrate fauna in the “Placoderm Sandstone” from the Daleszyce area (Holy Cross Mountains). Prz. Geol.,
51: 409–411.
S u m m a r y. Preliminary analysis of descriptions of “Placoderm Sandstone” fauna by Gürich (1896) and Czarnocki (1919), and com-parison with the author’s new collection (no. OS–223), revealed that identification of that fauna at the species level is dubious. It is unlikely to see the Gürich and Czarnocki’s collections (lost during the war time). Review of the newly collected material confirmed the presence of almost all the orders and families of placoderm fish listed by Gürich and Czarnocki. Especially important is the rediscov-ery of fragments of antiarchs, as the whose presence of the order Antiarcha in the Devonian of the Holy Cross Mountains was doubted. Besides, the presence of the Arthrodira representatives is documented.
Key words: Kielce region of the Holy Cross Mountains, Lower Devonian, “Placoderm Sandstone”, Placodermi,
Nazwa „piaskowce plakodermowe” zosta³a wykreowa-na przez Güricha (1896), jako charakterystyczwykreowa-na jednostka litostratygraficzna wystêpuj¹ca w dolnodewoñskim profilu regionu kieleckiego Gór Œwiêtokrzyskich. Najbardziej znanym miejscem ich wystêpowania jest stanowisko na górze Pod³azie (nieraz mylnie podawane jako Œwinia Góra) na pó³noc od Daleszyc (ok. 12 km na SE od Kielc; ryc. 1).
Przez wiele lat by³a to jedyna nazwa dla utworów dol-nodewoñskich w tym regionie, których wiek okreœlono na ni¿sz¹ czêœæ emsu. Dopiero wyniki badañ Tarnowskiej (1974, 1976) da³y podstawy do rozdzielenia tego profilu na cztery kompleksy, ustanowione we wschodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich w rejonie Iwanisk (Tarnowska 1974, 1976). Mimo tego nowego podzia³u, nazwa „piaskowce plakodermowe” mog³aby byæ nadal u¿ywana jako umowne okreœlenie piaskowcowych czêœci profilu z du¿ym udzia³em fauny krêgowców i mo¿e siê te¿ odnosiæ do tych utworów dolnodewoñskich w regionie ³ysogórskim, w któ-409
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 5, 2003
rych równie¿ takie nagromadzenia s¹ notowane. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e nazwa „plakodermowe” nies³usznie wskazu-je na dominacjê lub wy³¹czn¹ obecnoœæ w sk³adzie fauny tych piaskowców ryb pancernych (Placodermi). Wbrew temu, co sugeruje nazwa, wiêkszoœæ stanowi¹ tu pancerne bezszczêkowce (tzw. ostrakodermy) z gromady Hetero-straci (m.in. Tarlo, 1962), ryby fa³dop³etwe (Acanthodii) oraz miêœniop³etwe (Sarcopterygii — cf. Kulczycki, 1960). Ta nieœcis³oœæ wynika z innej, stosowanej dawniej, systematyki (Szrek, 2000).
Gürich (1896) i Czarnocki (1919) podaj¹ wystêpowa-nie w „piaskowcach plakodermowych” nastêpuj¹cych rodzajów i gatunków: Psammosteus sp., Coccosteus sp.,
Heterostius sp., Bothriolepis sp., Ctenacathus sp. oraz Machaeracathus polonicus Gürich. Psammosteidae
(gro-mada Heterostraci) zosta³y dok³adnie opisane przez Tarla (1962). Nazw¹ Machaeracanthus polonicus Gürich, okreœla siê bardzo czêsto znajdowane kolce p³etwowe, prawdopo-dobnie Acanthodii, jednak du¿a ró¿norodnoœæ morfolo-giczna i wielkoœciowa tych¿e kolców mo¿e wskazywaæ na ich nieco wiêksze zró¿nicowanie taksonomiczne. Miê-œniop³etwe w postaci rodzaju Porolepis dok³adnie opisa³
Kulczycki (1960). Obecnoœci przedstawicieli gromady chrzêstnych z rodzaju Ctenacanthus obecnie nie da siê potwierdziæ.
Jeœli chodzi o plakodermy z rodzaju Coccosteus (rz¹d Arthrodira), Bothriolepis (rz¹d Antiarcha) i Heterostius (podrz¹d Heterosteina) sprawa jest doœæ skomplikowana, gdy¿ zarówno Gürich jak i Czarnocki w ¿aden sposób nie ilustruj¹ tak oznaczonych okazów, ani nie podaj¹ ich opisu. Jednak, na podstawie nowej kolekcji, zebranej przez autora ze stanowiska na górze Pod³azie ko³o Daleszyc w latach 1999–2001, obecnie znajduj¹cej siê w Oddziale Œwiêto-krzyskim PIG (nr kolekcji OS–223), wstêpnie stwierdzo-no, ¿e czêœæ okazów reprezentuje przedstawicieli rzêdu Arthrodira. W poszczególnych okazach stwierdzono pozosta³oœci tkanki kostnej z zachowanym ca³ym przekrojem pionowym, charakterystyczn¹ trójdzieln¹ jej budow¹ oraz z zachowanymi detalami budowy zêbinowych guzków, co jest charakterystyczne dla rzêdu Arthrodira. Jednak za takim oznaczeniem przemawia przede wszystkim kszta³t niektórych tarcz. Okaz nr OS–223–24 (ryc. 2B) najpraw-dopodobniej reprezentuje odcisk prawej przedniej tarczy brzusznej (anteroventrolaterale: Avl – patrz ryc. 2A). Doœæ
410
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 5, 2003
Daleszyce Suków Górno Kranów Brzechów Œwinia Góra Góra Pod³azie Pi ñ czó w Opatów 0 5km S³opiec
Ryc. 1. Plan sytuacyjny po³o¿enia starego kamienio³omu na górze
Pod³azie zaznaczony szarym kwadratem na mapie konturowej Polski
Fig. 1. The situation plan of the localisation of the old outcrop on the
Pod³azie hill marked by black quadrate on the conture mape of Poland
Avl
Pvl
Pmv
Amv
A
B
C
0 0 1 1 2cm 2cmRyc. 2. A — brzuszna strona pancerza tu³owia
ryby pancernej z rzêdu Arthrodira: Eldenosteus
arizonensis. Symbole tarcz: Avl —
anterowen-trolaterale, Pvl — posterowenanterowen-trolaterale, Amv — anteromedianowentrale, Pmv — posteromedia-nowentrale (Denison 1978, ryc. 59C — zmodyfi-kowane). B — okaz OS–223–21: tarcza Avl ryby pancernej z rzêdu Arthrodira. C — okaz OS–223–34: tarcza Avl ryby pancernej z rzêdu Arthrodira
Fig. 2. A — ventral side of the plcoderm fish
armour (order Arthrodira): Eldenosteus
arizo-nensis. Symbols of the plates: Avl — anterior
ventrolateral plate, Pvl — posterior ventrolateral plate, Amv — anterior median ventral plate, Pmv — posterior median ventral plate (Denison 1978, ryc. 59C — modified). B — specimen number OS–223–21: Avl-plate of the Arthrodira order placoderm fish. C — specimen number OS–223–34: Avl-plate of the Arthrodira order placoderm fish
typowa i pewna jest, zdaniem autora, pozycja okazu OS–223–34 (ryc. 2C), równie¿ bêd¹cego przedni¹ boczn¹ tarcz¹ brzuszn¹ (anteroventrolaterale: Avl — patrz ryc. 2A). Wszystkie te cechy s¹ charakterystyczne dla przedsta-wicieli rzêdu Arthrodira i ostatecznie potwierdzaj¹ obec-noœæ tego rzêdu w „piaskowcach plakodermowych”.
Rz¹d Antiarcha, do którego nale¿y rodzaj Bothriolepis jest w dewonie (ogólnie) grup¹ doœæ „ulotn¹”, gdy¿ wielu autorów (np. Gorizdro-Kulczycka, 1949; Kulczycki, 1957) podaje jej wystêpowanie na podstawie materia³u, który obecnie okaza³ siê byæ czymœ innym (cf. Ivanov & Ginter, 1997). Dopiero ostatnie wyniki badañ (Szrek — w przygo-towaniu) œwiadcz¹ o bezspornej obecnoœci Antiarcha w dewonie górnym. Równie¿ w dewonie dolnym regionu kieleckiego („piaskowce plakodermowe”) natrafiono na okazy, które potwierdzaj¹ podan¹ przez Güricha (1896) i Czarnockiego (1919) jego obecnoœæ. Dla rozpoznania w okazie nr OS–223–1 (ryc. 3 B) przedstawiciela Antiarcha (patrz ryc. 3 A), w postaci odcisku prawej bocznej przed-niej czêœci pancerza tu³owia, decyduj¹ca jest obecnoœæ wyraŸnie zaznaczonego g³ównego kana³u linii bocznej (Lcg), widoczne granice miêdzy tarczami przedni¹ grzbie-towo-boczn¹ (anterodorsolaterale: Adl) i tylni¹ grzbieto-wo-boczn¹ (mixilaterale: Mxl), a ponadto dobrze widoczne w Adl miejsce na p³etwê piersiow¹ (Pf) (cf. Sten-siö, 1948) (patrz ryc. 3A). Sprawê dodatkowo przes¹dza
bardzo typowa dla antiarchów ornamentacja powierzchni pancerza. Takie cechy wystêpuj¹ wœród plakodermów wy³¹cznie w rzêdzie Antiarcha. Ponadto, zdaniem autora, wzajemny uk³ad wymienionych elementów zbli¿a opisy-wany okaz do przedstawiciela rodziny Bothrio-lepididae.
Przytoczony materia³ nie pozwala, z uwagi na fragmentaryczny stan zachowania, na dok³adniejsze okreœlenie nazwy. Autor jak dot¹d nie znalaz³ w badanym materiale ¿adnych przes³anek przemawiaj¹cych za obecnoœci¹ rodzaju Heterostius. Bêd¹ce w toku badania maj¹ na celu doprowadzenie do uœciœlenia pozycji systematycznej cytowanych okazów, z dok³adnoœci¹ co najmniej do rodziny. Bli¿sze scharakteryzowanie zespo³u krêgowców w „piaskowcach plakodermowych” mo¿e byæ ponadto dobrym wskaŸnikiem œrodowiskowym dla uœciœlenia warunków powstawania tych utworów. Dyskusja z oznaczeniami Güricha i Czarnockiego jest obecnie niemo¿liwa z uwagi na to, ¿e ich kolekcje zaginê³y. Dalsze wyniki prowadzonych obecnie badañ bêd¹ publikowa-ne w najbli¿szej przysz³oœci.
Literatura
CZARNOCKI J. 1919 — Stratygrafia i tektonika Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Tow. Nauk. Warszawskiego, 28. Warszawa. DENISON R.H. 1978 — Handbook of Paleoichthyology. vol. 2 — Pla-codermi. H.P. Schultze, (Ed.), Gustav Fischer. Stuttgard–New York. GORIZDRO-KULCZYCKA Z. 1934 — Ptyctodontidae górnodewo-ñskie z Gór Œwiêtokrzyskich. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 3. Warszawa. GORIZDRO-KULCZYCKA Z. 1949 — Wykopaliska na Kadzielni i pewne zagadnienia ichtiologiczne. Wiad. Muz. Ziemi 4: 173–186. War-szawa.
GÜRICH G. 1896 — Das Paläozoicum im Polnische Mittelgebirge. Verhandlugen der Russichen-Kaiserlichen Mineralogischen Gesell-scheft zu St.Petersburg, 2(32). Sankt Petersburg.
IVANOV A. & GINTER M. 1997 — Comments on the Late Devonian placoderms from the Holy Cross Mountains (Poland). Acta Palaeont. Pol., 42: 413–426. Warszawa.
KULCZYCKI J. 1957 — Upper Devonian fishes from the Holy Cross Mountains. Acta Palaeont. Pol., 2 :285–380. Warszawa.
KULCZYCKI J. 1960 — Porolepis (Crossopterygii) from the Lower Devonian of the Holy Cross Mountains. Acta Palaeont. Pol., 5: 65–103. Warszawa.
STENSIÖ E. 1948 — On the placodermi of the Upper Devonian of East Greenland, II. Antiarchi: subfamily Bothriolepinae. Palaeozoolo-gia Groenlandica, 2. Kobenhavn.
SZREK P. 2000 — Ryby dewoñskie Gór Œwiêtokrzyskich. Posiedz. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 56: 106–108. Warszawa.
TARLO L.B. 1962 — The classification and evolution of the Hetero-straci. Acta Palaeont. Pol., 7: 249–286.
TARNOWSKA M. 1974 — Poszukiwanie z³ó¿ piaskowców dolnode-woñskich w rejonie Iwanisk. Arch. Pañstw. Inst. Geol., w Kielcach. TARNOWSKA M. 1976 — Korelacja litologiczna dewonu dolnego we wschodniej czêœci Gór Œwiêtokrzyskich. Biul. Inst. Geol. Z badañ geo-logicznych regionu œwiêtokrzyskiego, 296: 75–115.
411
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 5, 2003
A
B
0 1 2 3cm
Ryc. 3. A — rekonstrukcja ryby pancernej z rzêdu Antiarcha: Bothriolepis
canadensis z górnego dewonu Grenlandii. Oko³o po³owa wielkoœci naturalnej.
Symbole tarcz: Adl — anterodorsolaterale, Mxl — mixilaterale, Lcg — g³ówny kana³ linii bocznej, Pf — p³etwa piersiowa (Stensiö 1948, text– ryc. 38 — zmo-dyfikowane). B — okaz OS–223–1: odcisk prawego boku pancerza tu³owia ryby pancernej z rzêdu Antiarcha. Nieco wiêkszy w stosunku do rekonstrukcji na rycurze A. Oznaczenia symboli takie jak na rycurze A. Podzia³ka w centyme-trach
Fig. 3. A — reconstruction of the placoderm fish (order Antiarcha) Bothriolepis
canadensis from the Upper Devonian of Greenland. About half of natural size.
Symbols of the plates: Adl — anterior dorsolateral plate, Mxl — mixilateral pla-te, Lcg — the main lateral dorsal ridge, Pf — pectoral fin. (Stensiö 1948, text–ryc. 38 — modified). B — the specimen OS–223–1: natural mould of the right side of the shoulder girdle of placoderm fish from Antiarcha order. A little bigger in compare to the reconstruction on the A — figure. Marks of symbols are the same like on the A — figure. The scale is by centimetres
