Nowe Zagłębie Miedziowe ma już 50 lat!

Nowe Zag³êbie Miedziowe ma ju¿ 50 lat!

Wojciech Kaczmarek*, Robert Ro¿ek*

has³em obchodów 50. rocznicy odkrycia najwiêkszego w Europie z³o¿a rud miedzi, które zapocz¹tkowa³o budowê Nowego Zag³êbia Miedziowego na Dolnym Œl¹sku. KGHM Polska MiedŸ SA jest spadkobierc¹ i kontynuato-rem tradycji polskiego górnictwa rud miedzi rozpoczêtej po zakoñczeniu drugiej wojny œwiatowej odbudow¹ zato-pionych i zdewastowanych kopalñ Starego Zag³êbia Mie-dziowego w rejonie Z³otoryi i Boles³awca.

Z³o¿e bogatych rud miedzi na monoklinie przedsudec-kiej stanowi ogromn¹ bazê zasobow¹, której odkrycie zawdziêczamy dr. Janowi Wy¿ykowskiemu. Bez uporu i zaanga¿owania dr. Jana Wy¿ykowskiego i jego zespo³u badawczego, który dokona³ odkrycia 23.03.1957 r., histo-ria regionu legnicko-g³ogowskiego — ale i Dolnego Œl¹ska i Polski — potoczy³aby siê zupe³nie inaczej. Na przestrzeni minionych piêædziesiêciu lat ubogi i zniszczony przez dzia³ania wojenne obszar przeszed³ metamorfozê z rolni-czej, sielskiej krainy, gdzie czas p³yn¹³ powoli, w prê¿ny oœrodek przemys³owy. Miasteczko Lubin licz¹ce po woj-nie kilka tysiêcy mieszkañców sta³o siê siedzib¹ jednej z najwiêkszych firm wydobywczych na œwiecie. Dziœ KGHM Polska MiedŸ SA dostarcza rocznie ponad 500 tys. t miedzi, ponad 1000 t srebra, a ponadto znaczne iloœci z³ota, o³owiu, selenu, niklu, palladu, platyny oraz soli kamiennej. Historia przedsiêbiorstwa to te¿ historia badañ geologicz-nych, udoskonalania techniki górniczej i hutniczej, a przede wszystkim historia ¿ycia wielu ludzi, którzy swoje losy zwi¹zali z tym regionem.

Poszukiwania

Pierwszym krokiem na drodze do odkrycia z³o¿a by³y sugestie prof. J. Zwierzyckiego na temat soli potasowych wyra¿one w pracach z lat 1947 i 1951. Profesor Zwierzyc-ki, pierwszy polski badacz tych terenów, uzasadnia³ koniecznoœæ prowadzenia badañ poszukiwawczych w NE skrzydle bloku przedsudeckiego obecnoœci¹ mi¹¿szych pakietów cechsztyñskich ³upków bitumicznych. Zwierzyc-ki (1951) nie da³ wiary twierdzeniom niemiecZwierzyc-kiego bada-cza Eisentrauta o braku bilansowych rud miedzi w cechsztynie monokliny przedsudeckiej. Pogl¹d ten Eisen-traut wyrazi³ w 1939 r. (vide Zwierzycki, 1951) w pracy poœwieconej szczegó³owemu opisowi cechsztynu okolic Wroc³awia, w której zebra³ i usystematyzowa³ wszystkie dostêpne wówczas informacje geologiczne o obszarze swoich badañ. Naukowiec ten stwierdzi³ w utworach cechsztyñskich obecnoœæ galeny, pirytu, chalkopirytu, sfa-lerytu i chalkozynu, jednak siarczki obecne w tych ska³ach nie nadawa³y siê do eksploatacji ze wzglêdu na nisk¹ zawartoœæ miedzi. Pogl¹dy Eisentrauta potwierdzili Nechaus (1940), Brockamp (1940) i Richter (1941) (vide

Tomaszewski, 1988). Geolodzy niemieccy nie zbadali utworów cechsztyñskich z okolic Lubina, które znajduj¹ siê zaledwie 80 km na NW od obszaru badañ Eisentrauta, ale te¿ nie podali ¿adnych sugestii, co do mo¿liwoœci znale-zienia z³ó¿ rud miedzi w cechsztynie przedsudeckim (Gunia, 1960). Przed Eisentrautem badania geologiczne przedpola Sudetów i cechsztynu dolnoœl¹skiego prowadzi-li (vide Rydzewski, 1996): Roemer (1876), Tietze (1916), Scupin (1902–1931), Berger (1932–1937), Zimmerman (1936). Autorzy ci przedstawili zagadnienia petrografii, tektoniki, stratygrafii i paleogeografii cechsztynu monokli-ny przedsudeckiej i bloku przedsudeckiego.

Niew¹tpliwy wk³ad Zwierzyckiego polega³ na przed-stawieniu naukowych podstaw do podjêcia decyzji o po-szukiwaniach z³ó¿ na monoklinie przedsudeckiej. Prace Zwierzyckiego stanowi³y pierwsz¹ wzmiankê o mo¿liwo-œci wystêpowanie ³upków bitumicznych w sp¹gu cechszty-nu znanych z miedzionoœnoœci w innych obszarach. Pod wp³ywem tych prac A. Graniczny zaplanowa³ wykonanie przez Instytut Geologiczny profilu sejsmicznego Boles³awiec-G³ogów. Zadaniem tego profilu by³o zbadanie zasiêgu i g³êbokoœci wystêpowania utworów cechsztyñ-skich na monoklinie przedsudeckiej i w niecce pó³nocno-sudeckiej. Interpretacje wyników badañ prowadzonych przez Zwierzyckiego oraz niejednoznaczne wyniki uzy-skane z profilu sejsmicznego sk³oni³y Wy¿ykowskiego do zaprojektowania kilku otworów wiertniczych w celu wery-fikacji posiadanych informacji. Wy¿ykowski stworzy³ jed-noczeœnie plan prac poszukiwañ z³o¿a rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej (ryc. 1). Pierwszym zaprojek-towanym wierceniem by³ otwór Gromadka IG-1, jednak wykonanie go zbyt daleko na po³udnie spowodowa³o, i¿ po przewierceniu utworów kenozoicznych (170 m) napotkano ³upki krystaliczne wa³u przedsudeckiego (Wy¿ykowski, 1958). Dwa kolejne wiercenia zaprojektowano wzd³u¿ profilu sejsmicznego G³ogów-Boles³awiec, tym razem wykonano otwory w okolicach G³ogowa. Wiercone w la-tach 1955–1956 otwory w Ruszowicach i w Gaikach ze wzglêdu na niedostateczn¹ g³êbokoœæ (projektowano je na d³ugoœæ oko³o 500 m) nie osi¹gnê³y zamierzonego celu i dotar³y jedynie do utworów pstrego piaskowca (Konstan-tynowicz, red., 1971). Wykonane w tych samych latach, przez przemys³ naftowy, wiercenia we Wschowej oraz w okolicach Ostrzeszowa napotka³y jednak ³upki miedzio-noœne w dolnym cechsztynie, co potwierdza³o s³usznoœæ podjêtych decyzji o poszukiwaniach. W otworze Ostrze-szów na g³êbokoœci oko³o 1683 m stwierdzono ³upek miedzio-noœny mi¹¿szoœci 22 cm i zawartoœci 1,07% Cu, a w otwo-rze Wschowa-1 na g³êbokoœci oko³o 1930 m stwierdzono ³upek o mi¹¿szoœci 17 cm i zawartoœci 1,94% Cu.

Odkrycie

Na podstawie danych geologicznych uzyskanych z wier-ceñ w Gromadce, Gaikach, Ruszowicach i Wschowej zaprojektowano kolejny otwór w linii przekroju sejsmicz-*KGHM Polska MiedŸ SA O/ZG Rudna, ul. D¹browskiego

50, 59-100 Polkowice; W.Kaczmarek@kghm.pl; R.Ro¿ek@ kghm.pl

Ryc. 2. Karta otworu wiertniczego Sieroszowice S-1 (Rydzewski, 1996)

nego G³ogów-Boles³awiec. Tym razem wiercono w okoli-cach wsi Sieroszowice, w odleg³oœci 5,4 km na SW od poprzedniego wiercenia w Gaikach. Wysi³ek w³o¿ony przez Wy¿ykowskiego w projektowanie prac wiertniczych i przekonywanie decydentów o sensie prowadzenia poszu-kiwañ zosta³ nagrodzony 23.03.1957 r., kiedy w otworze Sieroszowice IG-1 (nazwanym póŸniej S-1; ryc. 2) nawier-cono na g³êbokoœci 655,951–658,700 m warstwê margla miedzionoœnego mi¹¿szoœci 225 cm i zawartoœci 1,40% Cu (Wy¿ykowski, 1958).

W sierpniu 1957 r. nawiercono tê sam¹ warstwê w Lu-binie (otwór S-19), w odleg³oœci 22 km na SE od otworu w Sieroszowicach. Rozmiary z³o¿a by³y wiêc ogromne, co wydatnie zwiêkszy³o tempo prac wiertniczych ukierun-kowanych na udokumentowanie odkrytego z³o¿a.

Ponadczasowe odkrycie zosta³o potwierdzone w trak-cie nastêpnych lat. Wyniki uzyskane z odwiertów w okoli-cach Lubina, KoŸlic, Dzikowa i Jêdrzychówka wskazywa³y na s³usznoœæ koncepcji wszystkich badaczy przekonanych o sensie prowadzenia prac poszukiwaw-czych. Odkrycie z³o¿a zawdziêczamy ciê¿kiej pracy Jana Wy¿ykowskiego (ryc. 3), cz³onkom Jego zespo³u oraz wie-lu osobom bior¹cym udzia³ w pracach geologicznych. Nie mo¿na pomin¹æ niebagatelnego wysi³ku w pracach poszu-kiwawczo-rozpoznawczych geologów z Instytutu Geolo-gicznego, Uniwersytetu Wroc³awskiego, Przemys³u Naftowego i Instytutu Metali Nie¿elaznych w osobach:

J. Zwierzyckiego, A. Tokarskiego, R. Krajewskiego, A. Granicznego, F. Ekierta, E. Wutzena, R. Osiki, J. Jórczaka, E. Konstantynowicza, A. Rydzewskiego, J.B. Tomaszewkiego, W. Salskiego i wielu innych. Odkrycie z³o¿a miedzi by³o niew¹tpliwie najwiê-kszym osi¹gniêciem polskiej myœli geologicznej w ubieg³ym stuleciu.

Rozpoznanie

W latach piêædziesi¹tych XX w. rozpoczêto pla-nowe rozwiercanie obszaru z³o¿a, najpierw w siatce 3´3 km, zagêszczanej do siatki 1,5´1,5 km, a lokal-nie nawet do 1,1´1,1 km. Obszar objêty pracami rozpoznawczymi obejmowa³ teren o rozmiarach 30´15 km. Na podstawie danych geologicznych z 24 otworów wiertniczych (11 wykonanych przez Insty-tut Geologiczny w Warszawie i 13 wykonanych przez Ministerstwo Przemys³u Ciê¿kiego) Instytut Geologiczny w Warszawie w 1959 r. sporz¹dzi³ pierwsz¹ Dokumentacjê Geologiczn¹ Z³o¿a Rud Miedzi „Sieroszowice – Lubin” w kategorii C2

(Kijewski, red., 2005 — ryc. 4). Wszystkimi pracami poszukiwawczo-rozpoznawczymi kierowa³ J. Wy¿y-kowski (Tomaszewski, 1988).

Od 1.01.1960 r. inwestorem i koordynatorem prac badawczych zostaj¹ Zjednoczenie Górniczo--Hutnicze Metali Nie¿elaznych w Katowicach oraz nowo utworzone Zak³ady Górnicze Lubin w budo-wie, przekszta³cone w 1961 r. w Kombinat Górni-czo-Hutniczy Miedzi w Lubinie. Wykonawc¹ prac wiertniczych s¹ Przedsiêbiorstwa Geologiczne z War-szawy, Wroc³awia i Katowic (Salski, 1965; Konstan-tynowicz, red., 1971).

Przed przyst¹pieniem do dokumentowania z³o¿a w kategorii C1obszar z³o¿owy podzielono na trzy rejony:

Lubin, Polkowice i Sieroszowice, a dok³adne dokumen-towanie rozpoczêto od czêœci SE obszaru. Rejon Lubi-na, obejmuj¹cy 96 km2

, udokumentowano w kat. C2i C1

w 1959 r. Rejon Polkowic o powierzchni 70,6 km2

w kat. C2

i C1udokumentowano w latach 1961–1963. Rejon

Siero-szowic o powierzchni 53,9 km2

udokumentowano w 1962 r. Ogó³em do 1.01.1968 r. w obszarze z³o¿owym Lubin–Sie-roszowice wykonano 312 otworów wiertniczych o ³¹cz-nym metra¿u 241 248 mb. Tempo prac wiertniczych w pierw-szym etapie rozpoznania z³o¿a by³o zawrotne (Dubiñski, 1988).

Prace rozpoznawczo-wiertnicze straci³y nieco na impe-cie na prze³omie roku 1969 i 1970, a mimo to w roku 1976 z³o¿e rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej zosta³o okonturowane i udokumentowane w kat. C1do g³êbokoœci

zalegania 1200 m (Kaczmarek & Ro¿ek, 2006).

W latach 1977–1991 prowadzono jeszcze prace rozpo-znawcze z³o¿a w interwale zalegania warstw cechsztynu na g³êbokoœci 1200–1500 m. Udokumentowano wtedy w kat. C2z³o¿a: Bytom Odrzañski, G³ogów i Retków-Œcinawa.

Jednoczeœnie prowadzono prace poszukiwawcze w in-nych rejonach perspektywiczin-nych, m.in. w rejonie Wroc³awia, w peryklinie ¯ar, niecce pó³nocnosudeckiej, w zachodniej czêœci monokliny przedsudeckiej i w rejonie Ko¿uchowa.

Ryc. 3. Jan Wy¿ykowski przegl¹da próbki z rdzeni wiertniczych

Dotychczasowy stan rozpoznania cechsztyñskiej serii miedzionoœnej obszaru przedsudeckiego zawdziêczamy systematycznym, wieloletnim badaniom. W latach 1951–1991 wykonano ponad 1200 wierceñ i na podstawie informacji geologicznych z tych otworów sporz¹dzono dokumentacje geologiczne i oszacowano

zasoby z³ó¿ miedzi, unikalnych w skali œwia-towej (Preidl & Rydzewski, 1996).

Eksploatacja

Pozytywne wyniki poszukiwañ i znaczna wielkoœæ rozpoznanego z³o¿a spowodowa³y szybkie podjêcie decyzji o budowie kombina-tu. W dniu 28.12.1959 r. minister Przemys³u Ciê¿kiego F. Wanio³ka podpisa³ decyzjê o po-wo³aniu z dniem 1.01.1960 r. przedsiêbiorstwa pañstwowego Zak³ady Górnicze Lubin w

bu-dowie. Nastêpn¹ decyzj¹ ministra by³o prze-kszta³cenie z dniem 1.05.1961 r. ZG Lubin w Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi w budo-wie z siedzib¹ w Lubinie, a z dniem 1.01.1969 r. nazwê zmieniono na Kombinat Górniczo-Hut-niczy Miedzi. Plany górniczego zagospodaro-wania z³o¿a zak³ada³y budowê czterech zespolonych kopalñ, zak³adów wzbogacania rud, rozbudowê huty w Legnicy i budowê nowych hut w okolicach G³ogowa (B³¹dek i in., 2005).

Prace na budowie pierwszej w Nowym Zag³êbiu Miedziowym kopalni Lubin rozpo-czê³y siê w kilka miesiêcy po przed³o¿eniu pierwszej dokumentacji geologicznej z³o¿a. Szyb L-III — pierwszy z szybów miedziowego kombinatu (ryc. 5) — dotar³ do warstwy mie-dzionoœnej ju¿ 20.03.1963 r., po trzech latach g³êbienia w skrajnie trudnych warunkach geolo-gicznych. Równoczeœnie w pionierskich warun-kach prowadzono prace w kolejnych szybach kopalni Lubin i Polkowice. Do dziœ wybudowa-no w Nowym Zag³êbiu 29 szybów, trwaj¹ prace nad g³êbieniem trzydziestego, a na najbli¿sze lata zaplanowano budowê kolejnych szybów w obszarze z³o¿a g³êbokiego. Wraz ze zg³êbie-niem pierwszego szybu przyst¹piono do opraco-wania technologii eksploatacji z³o¿a. Poligonem doœwiadczalnym, niezbêdnym do rozpoznania procesów zachodz¹cych w góro-tworze podczas eksploatacji oraz do wyboru optymalnego systemu eksploatacji, by³a kopal-nia Lubin. Na podstawie rozwi¹zañ analitycz-nych, badañ modelowych i praktycznych wybrano system komorowo-filarowy z obu-dow¹ kotwiow¹, pozwalaj¹cy na pe³n¹ mecha-nizacjê prac ca³ego procesu wybierkowego, zapewniaj¹cy du¿¹ koncentracjê wydobycia, wysok¹ wydajnoœæ i bezpie-czeñstwo pracy (Kijewski, 2005).

Przyjêto, ¿e rozpoczêcie dzia³alnoœci wydobywczej przez poszczególne nowo utworzone zak³ady górnicze Ryc. 4. Strona tytu³owa pierwszej dokumentacji geologicznej z³o¿a

(Rydzewski, 1996)

®

Ryc. 5. Górnicy dr¹¿¹cy szyb L-III z pierwszym

nastêpowa³o z chwil¹ osi¹gniêcia przez nie 25% projekto-wanego poziomu wydobycia. Poszczególne zak³ady gór-nicze rozpoczê³y dzia³alnoœæ w nastêpuj¹cych latach: ZG Lubin w 1968 r.; ZG Polkowice w 1968 r.; ZG Rudna w 1974 r.; ZG Sieroszowice w 1986 r. W styczniu 1996 r. utworzono Oddzia³ Zak³ady Górnicze Polkowice-Sie-roszowice, w wyniku po³¹czenia kopalñ Polkowice i Siero-szowice.

Stan dzisiejszy

Istot¹ zmian¹ w historii firmy by³o przekszta³cenie aktem notarialnym z dnia 9.09.1991 r. przedsiêbiorstwa pañstwowego w spó³kê akcyjn¹ — KGHM Polska MiedŸ SA. Dziœ KGHM Polska MiedŸ SA jest wielk¹ spó³k¹ gie³dow¹ eksploatuj¹c¹ bogate z³o¿e rud miedzi. Obecnie rudy miedzi s¹ eksploatowane w kilku obszarach górni-czych (Lubin, Ma³omice, Rudna, Polkowice, Sieroszowice i G³ogów G³êboki Przemys³owy) przez trzy Oddzia³y — Zak³ady Górnicze: Lubin, Rudna i Polkowice-Sieroszowi-ce. Przedsiêbiorstwo zatrudniaj¹ce obecnie prawie 18 tys. osób, posiada 29 szybów wydobywczych, wentylacyjnych i materia³owo-zjazdowych; zak³ady wzbogacania rud; huty oraz sk³adowisko odpadów. Bazê zasobow¹ stanowi¹ dobrze rozpoznane i udokumentowane stratoidalne rudy miedzi oraz mi¹¿sze pok³ady soli kamiennej.

Perspektywy

W latach dziewiêædziesi¹tych XX w. KGHM Polska MiedŸ SA przeszed³ okres zasadniczych zmian, które stwo-rzy³y podwaliny pod zrównowa¿ony rozwój spó³ki w no-wym tysi¹cleciu. Przedsiêbiorstwo zamierza koncentro-waæ siê na dzia³alnoœci wydobywczej i metalurgicznej mie-dzi i innych metali nie¿elaznych. Baza zasobowa KGHM Polska MiedŸ SA jest sukcesywnie poszerzana o nowe,

coraz g³êbsze obszary z³o¿owe: G³ogów, Bytom Odrzañski, Retków, Gaworzyce, Radwanice. WyraŸny jest postêp w technologii odzyskiwania coraz szerszego spektrum pierwiastków towa-rzysz¹cych rudom miedzi. Wielkie perspektywy wi¹zaæ nale¿y z rozpoznawanym od kilkunastu lat z³o¿em cechsztyñskiej soli kamiennej (ryc. 6). Nie nale¿y wykluczaæ ekspansji firmy na z³o¿a poza granicami kraju. Mimo niepowodzenia pierwszego przedsiêwziêcia zwi¹zanego z zago-spodarowaniem z³o¿a Kimpe w Kongo, strategia firmy zak³ada zakup koncesji na wydobycie kopalin ze z³ó¿ afrykañskich lub po³udniowo-amerykañskich, byæ mo¿e te¿ niemieckich. Autorzy sk³adaj¹ serdeczne podziêkowania panu Andrzejowi Banaszakowi — dyrektorowi Departamentu Gospodarki Zasoba-mi i Ochrony Powierzchni — za wszechstronn¹ pomoc przy zbie-raniu materia³ów, cenne uwagi i korekty tekstu.

Literatura

B£¥DEK W., BRYJA Z. & PADZIORA J. 2005 — Górnictwo rud miedzi i srebra w KGHM Polska MiedŸ S.A. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wroc³awskiej, Konferencje, 43: 9–21. DUBIÑSKI K. 1988 — Rozpoznawanie i dokumentowanie z³o¿a rud miedzi obszaru monokliny przedsudeckiej. Materia³y Konferencji: Wybrane zagadnienia geologii z³ó¿ Polski zachodniej. Wroc³aw: 132–142.

GUNIA T. 1960 — Historia odkrycia rud miedzi na obszarze monokli-ny przedsudeckiej. Rudy i Metale Nie¿elazne, 2: 70–73.

KACZMAREK W. & RO¯EK R. 2006 — Historia poszukiwañ i roz-poznania z³ó¿ rud miedzi na monoklinie przedsudeckiej w okresie powojennym. Pr. Nauk. Inst. Gór. PWroc., 117, Studia i Materia³y, 32: 113–121.

KIJEWSKI P. (red.) 2005 — Kronika Polskiej Miedzi. Wyd. 2 uzup. CBPM Cuprum, Wroc³aw.

KONSTANTYNOWICZ E. (red.) 1971 — Monografia przemys³u mie-dziowego w Polsce. Wyd. Geol., Warszawa.

PREIDL M. & RYDZEWSKI A. 1996 — Poszukiwania w obszarze monokliny przedsudeckiej. [W:] Piestrzyñski A. (red.) Monografia KGHM Polska MiedŸ SA. CBPM Cuprum, Lubin: 122–126.

RYDZEWSKI A. 1996 — Historia odkrycia nowego zag³êbia miedzio-wego. [W:] Piestrzyñski A. (red.) Monografia KGHM Polska MiedŸ SA. CBPM Cuprum, Lubin: 29–36.

SALSKI W. 1965 — Znaczenie gospodarcze oraz perspektywy rozwo-jowe legnicko – g³ogowskiego okrêgu miedziowego. Szkice Legnickie, 2: 34–46.

TOMASZEWSKI J. 1988 — Rozwój pogl¹dów na budowê geolo-giczn¹ brze¿nej czêœci monokliny przedsudeckiej. Acta Univ. Wratisl., 875 Pr. Geol.-Miner., t. 11/1: 135–153.

WY¯YKOWSKI J. 1958 - Poszukiwania rud miedzi na obszarze strefy przedsudeckiej. Prz. Geol., 1: 17–22.

ZWIERZYCKI J. 1947 — Zagadnienie soli potasowych w Polsce. Prz. Gór., 12, 3: 912–926.

ZWIERZYCKI J. 1951 — Sole potasowe na pó³noc od Wroc³awia. Pr. Inst. Geol., 7: 257–295.

¬

Ryc. 6. Wyobisko rozpoznawcze w pok³adzie soli

ka-miennej w O/ZG Polkowice-Sieroszowice. Fot. Archiwum KGHM Polska MiedŸ SA