MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W GDANSKU
POMORANIA ANTIQUA
T. X X I V
Redaktor Henryk Paner
Komitet redakcyjny
Leszek Kajzer, Lech Leciejewicz, Henryk Paner, Mirostaw Fudzinski
Sktad komputerowy Joanna Ossowska
Korekta
Anna Ciemiiiska, Joanna Maslowska, Halina Przybylska
TJumaczenia w j^zyku angielskim Tomasz Borkowski oraz
Katarzyna Slusarska (K.S.), Krzysztof Tomasz Witczak (KT.W.), Maciej Majewski (M.M.), Ewa Jozefowicz (E.J.), Vladimir Kulakov (V.K.)
Material ilustracyjny
A. Abramov, M. Baran, D. Bienias, E. Bledowska, J. Buszmann, K. Decz> riski, P. Dintar, M. Fudzinski, J. Gackovvski, L. Gackowski, M. Goscinimski, D. Grupa, P. Gurtow ski, A. Janow ski, B. J^drv chowska,
M. i P. Kalka, J. K^delska, D. Klajbor-Wieczorkowska, B. Knapp, E. Kozlowska, T. Kozlowski, H. Kroczjriska, A. Kurpiewski, K. Kurzvk, A. Lewandowska, J. Ludwiriska, M. Maciejewski, M. Majewski, D. Makowiecki, W. Malkowski, M. Mierzejewski, K. Od>a, M. Olszewska, M. Olszta-Bloch,
A. Ostasz, E. Pawlak, L. Przevvlocki, M. Prz\, A. Rembisz-Lubiejewska,
A. Ruta, A. Siwiak, W. Siwiak, K. Smetana, W. Sosnowski, J. Struve, E. Szewcz\, K. Slusarska, S. Wadyl, M. Weinkauf, F. Wi^cek, E. Wtorkiewicz-Marosik, D. Zak-Boryszko
Projekt graficzny okladki Elzbieta Erzepki, Bogdan J. Kowalewski
wg projektu Wojciecha Jakubowskiego
INSrmjOA KULTURY
SAMORZADU WOJEWODZTWA POMORSKIECO
Adres Redakcji
Muzeum Archeologiczne w Gdansku ul. Mariacka 25/26, 80-958 Gdansk www.archeologia.pi, e-mail: mag@archeologia.pl
tel. 58 322 21 00, fax 58 322 21 11
© Copyright Muzeum Archeologiczne w Gdansku 2015 Gdansk, Poland
„Pomorania Antiqua", torn XXIV, 2015 Muzeum Archeologiczne w Gdansku
PL ISSN 0556-0691
DAWID GRUPA, MALGORZATA GRUPA
VANITAS, Z K R ^ G U B A D A N N A D SMIERCIA I PRZEMIJANIEM
W trakcie badan prowadzonych na „placu parafialnym" w Plonkowie' w 2006 roku w grobach zlokalizowanych w obr?bie reliktow kosciola znaleziono bardzo in-teresuj^ce wyposazenie grobowe. Do najciekawszych i zarazem najbardziej intrygu-j^cych znalezisk nalezal pacior wykonany z kosci zwierz^cej, ktorego powierzchnia
nie jest polichromowana, wys. 2,2 cm, szer. 2,7 cm (rye. 1). Takie unikatowe przed-mioty l^czono zazwyczaj z rozahcem, czasami w pol^czeniu z mosi^znym krzyzy-kiem, ktorego byl nieodl^cznym elementem.
Pacior przedstawia zl^czone ze sobq^ tylnymi cz?sciami (potylicami) twarz Chry-stusa i czaszk?, tej samej wielkosci (wyk. 5/06, w S-W cz?sci kosciola). Pomi?dzy nimi znajduje si? otwor o nieregulamym owalu, przez ktory mogly przechodzic kon-cowki sznura od koronki.
Owalna czaszka o wysokim czole posiada o k r ^ l e oczodoly i wyraznie zazna-czone otwory nosowe, zdecydowanie tez s^ zaznazazna-czone kosci policzkowe (jarzmo-we) oraz szeroka (masywna) szcz?ka z widocznymi z?bami (rye. 2). Przedstawiona schematycznie twarz Chrystusa jest p o c i ^ l a , szczupla, w^ska, okolona lagodnie splywaj^^cymi spod ciemiowej korony, dose plasko uformowanymi, puklami wlosow (co szczegolnie wyrazne jest po jej lewej stronie). Wlosy si?gaj^kr6tkiej brody/za-rostu, podkreslaj^cej ostrosc rysow twarzy. Zamkni?te oczy w czytelnie podkreslo-nych oczodoiach, opuszczone k^ciki ust podkreslone w^sami i g}?bokimi bruzdami nosowymi, a takze spokqj rysuj^cy si? na obliczu um?czonego Chrystusa wskazuj^ ze mamy tu wizerunek posmiertny Syna Bozego (rye. 3). Smierc stala si? faktem. Czaszka ten fakt czyni drastycznie oczywistym i nadaje mu uniwersalny wyraz.
Przemijanie, smierc wpisane byly zawsze w zycie czlowieka i w rozny sposob przedstawiane za pomoc^ symboli, nie zawsze do kohca zrozumialych dla
wszyst-Wies Ptonkowo, polozona na trasie Gniewkowo-Zlotniki Kujawskie, nalezy do gminy Rojewo. W sre-dniowieczu teren ten wctiodzii w skiad Ksi?stwa Gniewkowskiego. Obecnie to mala, spokojna wies, ale jej historiajest bardzo interesuj^ca. Pierwszq^parafi? zalozyli tu najprawdopodobniej w I. pol. XIV w. Pomianowie z Ptonkowa, odr^bna gal^z Pomianow ze Sluzewa, jedna z najzamozniejszych i znacz^cych w tym czasie rodzin kujawskich.
92 DAWID GRUPA, MALGORZATA GRUPA
kich czlonkow owczesnych i obecnych spoiecznosci. Najczytelniejsz^ form? miala smierc przedstawiana jako szkielet cztowieka. W XII i XIII wieku nas^pila personi-fikacja smierci, co bylo poklosiem szalej^cych epidemii w Europie. Smierc stala si?/ byla jednym z najpopulamiejszych motywow w sztuce i literaturze sredniowieeza oraz okresu baroku. Dose szeroko omawiano sprawy samego umierania, dotyczylo to „do-brej i zlej" smierci, mamosci swiata, ostrzegano przed roznymi rodzajami grzechow. W sztuce tematyk? t? wzbogacano elementami waUd piekla i nieba o niesmierteln^ dusz? czlowieka, co przejawialo si? cz?sto w tzw. tancach smierci. Z czasem szkielet pomahi tracil swoj^makabryczn^ wymow?, staj^c si? symbolem samego zmariego i po prostu symbolem smiertelnosci (Wlodarski 1987, s. 4-5; Purc-St?pniak 2004, s. 161; Gmpa 2005, s. 28). Sama czaszka czy szkielet mowily o przemijalnosci zycia i nadziei na wiecznosc. Czasami czaszka byla l^^czona z konkretn^^ osob^, tak jakjest to czytelne na zabytku z Muzeum Narodowego w Kopenhadze (Grinder-Hansen 2002, s. 155). Z jednej strony przedstawiona jest twarz arystokraty, szlachcica w sile wiekii, a z dm-giej czaszka. W zbiorach bizuterii tegoz muzeum znajduje si? zlota czaszka doczepio-na do lahcuszka, ktory zakonczony zostal kolkiem. Noszono go doczepio-na ktoryms z palcow (Grinder-Hansen 2002, s. 179). W zbiorach Metopolitan Museum of Art w Nowym Jorku w dziale Sztuka Sredniowieczna znajduje si? takze podobny przyklad w zesta-wieniu glowa m?zczyzny i czaszka. Czaszki wykonane z kosci sloniowej znajduj^^ si? takze w kolekcji muzealnej Fries Museum i Museum Mayer van den Bergh (Koldeweij 2006,8.254,255).
Uzyskano w ten sposob drastyczne zestawienie wskazuj^ce na krotkotrwalosc zycia i uciech doczesnych. Smierc jest tu granic^ wszystkich rzeczy, ale jest to ro-zumiane w swietle zycia ziemskiego. Natomiast przedstawienie glowy Chrystusa w koronie ciemiowej z jednej strony, a czaszki z drugiej strony, mimo smutku jaki niesie wizemnek, daje nadziej? na zmartwychwstanie. Podobne zestawienie datowane na X V I wiek, ale wykonane z bukszpanu, przedstawia takze glow? Jezusa w koronie ciemiowej (Muzeum Sztuki, San Francisco, dar Albert C. Hooper. 41751). Oma-wiane przyklady wykonane byly przez najwybitniejszych arty stow tamtych czasow, niestety dla nas anonimowych. Praca w kosci, kosci sloniowej czy drewnie to naj-wyzszy stopien umiej?tnosci oddawania szczegolow zwi^zanych z portretowaniem twarzy ludzkich i Jezusa. Sposob ich wykonania wskazuje na duz^^ wartosc artystycz-n^^ kazdego egzemplarza, co przekiadalo si? na wysoki koszt malego dziela sztuki. Im wi?kszy kunszt wykonania i drozszy material, tym wi?kszy prestiz i status spo-leczny wlasciciela, ktorego bylo stac na zamowienie vanitas.
Umieszczanie wizemnku czaszki przy rozancach mialo zapewne przypominac
0 mamosci tego swiata, ale tez l^czone bylo z religijn% medytacj^ nad slowami
Ekle-zjasty, salomonowego kaznodziei: mamosc nad mamosciami, i wszystko mamosc, ktore legly u podstaw idei vanitas (Bialostocki 1961, s. 105).
Niezwykle interesuj^cym zabytkiem jest dziesi^tka paciorkow modlitewnych wy-konanych w kosci sloniowej z zakonczeniem w ksztalcie czaszki we wspomnianym juz
VANITAS, Z KR^GU BADAN N A D SMIERCIA I PRZEMIJANIEM 93
Muzeum w Kopenhadze. Na wszystkich koralikach znajdujq si? twarze kobiet i m?zczyzn pochodzq^cych z najwyzszej warstwy spolecznej. Bye moze sq^to wi-zerunki przedstawia]^ce czlonkow jed-nej rodziny lub przypadkowy zupeinie zestaw twarzy, trudno tu wyrokowac jakie zamowienie zostato zlozone
wy-tworcy tych unikatowych dziet sztuki. W Metropolitan Museum of Art korali-ki rozanca wykonano podobnie z kosci sloniowej jak te z Kopenhagi, jednak do-datkowo zostaly one polqczone okucia-mi wykonanyokucia-mi z pozlacanego srebra. Smiej^ce si? pogodne twarze, uczesa-nie i ubrania swiadczqce o przynalez-nosci do najwyzszego stanu, a u dolu czaszka. Przeslanie jest takie samo jak w poprzednich przypadkach, bogactwo, pi?kno i mlodosc przemija, smierc jest
na zawsze wpisana w zycie czlowieka - pami?taj, ze umrzesz. Koncepcja takich przed-stawien przewija si? w sztukach plastycznych (malarstwo, rzezba) od sredniowieeza po dzien dzisiejszy. Jednak we wczesniejszych okresach, szczegolnie w kontekscie religii chrzescijanskiej, miala moralizatorski wydzwi?k, wzywajqc wiemych do odwrocenia
Rye. 1. Widok czaszki i glowy Chrystusa z boku. Fig. 1. View of skull and head
of Christ from the side.
Rye. 2. Czaszka jako element vanitas. Fig. 2. Skull as a vanitas element.
Rye. 3. Glowa Chrystusa w koronie eierniowej. Fig. 3. Head of Christ in crown of thorns.
94 DAWID GRUPA, MALGORZATA GRUPA
si? od przelotnych, ziemskich uciech, a skupienia si? na zyciu pozagrobowym. W okre-sie gotyckim idea vanitas spleciona byla z ikonografiqw sposob najbardziej czytelny i wyrazisty. Czas powtarzajqcych si? kl?sk zwiqzanych z dzum^ i innymi zarazami prowokowal poetow i artystow do tworczosci zwi^anej ze sprawami smierci i przemi-jania (Bialostocki 1961, s. 105-136). Populame „tance smierci" przez caly czas mialy
przypominac o przemijaniu, o walce dobra ze zlem.
W badaniach archeologicznych czasami znajdowane sq. czaszki wykonane z pol-szlachetnych kamieni czy kosci, s^ one jednak dose ubogie artystycznie w stosunku do wyzej omowionych, ale niosq^to samo przeslanie. Czaszk? w bardzo uproszczonej formic znaleziono przy rozancu w Strzelnie, w krypcie pod prezbiterium (Smetana 2009, s. 49-51)1
Informacje na temat umieszczania czaszek przy rozancach znajdujemy w Inwen-tarzu posmiertnym Elzbiety Topolskiej shiz^cej u Agnieszki Paplewej z 1629 roku:
...pacierze wisniewe, czerwone, kosciane, wielkie, o k r ^ l e , przy nich trupia glowka; drugie takiz farby rzezane, pobrukane, w ktorych dziesi^tki pizmowe, przy nich metallum mosi?zne; trzecie rzezane, biale, zohawe, przy nich mosi?zne metallum; czwarte modre z trupi^glowk^ z krzyzykiem srebrnym pozlocistym i z agnusikiem malym... (Inwentarze mieszczanskie 1961, s. 449).
Trudno jest okreslic z jakiego tworzywa zostaly owe czaszki wykonane i jakie posiadaly walory arty sty czne, jednak informacja ta mowi, ze nawet nizsze grupy spo-leczne mialy roznorodne rozahce, a przy nich wizerunek czaszki.
W testamencie Dymitra Wejhera, kasztelana gdanskiego, spisanego w Koscie-rzynie, 1 VIII 1628 roku wsrod bizuterii widnieje zapis: ...czaszka ziota wielka 200
czerwonych... (Kowalkowski, Nowosad 2013, s. 142). Trudno jest w tym przypadku
okreslic jak^ funkcj? spelniala, ale wydaje si?, ze przez okreslenie wielka, nie mozna jej przypisac do rozancow czy noszenia jej na lahcuszku przy palcu, ale raczej jako
element wyposazenia domu.
Zmarli nalez^cy do elity plonkowskiej wyposazani byli w wiele luksusowych to-warow, a takze w monety. Kobiety otrzymywaly roznego rodzaju kolie ze szklanych koralikow w granatowym, zielonym lub bialym kolorze. Sznury z bialych, nieprze-zroczystych koralikow mialy imitowac kolie wykonane z perel. W X V I i X V I I wieku polskie szlachcianki i arystokratki cz?sto portretowane byly w takich koliach. Na-wet na portretach trumiennych i epitafijnych z X V I I i XVIII wieku czytelne sqtego typu ozdoby szyi. N a portrecie Damy w sukni szaroniebieskiej p?dzla Jana Triciusa z 2. potowy X V I I wieku perly ozdabiajq smukiq szyj? mlodej szlachcianki (Gdzie
^ Najcz^sciej, niestetx, takie zab\tki mozna znaiezc w ofercie europejskich domow aukcyjn\ch. W trakcie poszukivvania materialow do art> kulu autorz\a podobne natrafili vv Holandii i Danii. B\ to zab\tki o duzo nizsz\ch vvalorach art\st>czn\ch, ale o cechach XVI i XVII-wieczn\ch obiektow.
VANITAS. Z KR^GU B A D A N N A D SMIERCIA I PRZEMIJANIEM 95
Wschod 1993, rye. 185). Perly noszono niezaleznie od wieku. Starsza od poprzedniej Teresa Woroniecka (Mozdzynska-Nowotka 2002, s. 100), zona Michala Woronieckie-go ma na szyi takze koli? z perel. Zast?pujqc perly szklanymi koralikami oszcz?dzano na kosztach ubioru grobowego, ale chowano zmarlq_ kobiet? ubran^ zgodnie z trendami mody obowiqzujqcymi w XVII i XVIII wieku. Kolie perel noszone byly do sukien krojonych w stylu zachodnim z bardzo gl?bokim dekoltem. Suknie te ozdabiano za-zwyczaj bogato kolorowymi wst^zkami i drogimi kamieniami (Grupa 2005, s. 99). W Plonkowie szklanymi i wykonanymi z kamieni polszlachetnych koralikami ozda-biano takze cz?sci odziezy i pasy.
Przy wielu ludzkich szczqtkach, szczegolnie w obr?bie reliktow kosciola, zna-leziono roznego rodzaju dewocjonalia - rozahce, medaliki z roznymi wyobrazenia-mi swi?tych (sw. Benedykt, sw. Ignacy Loyola, Matka Boska Cz?stochowska, Jezus Chrystus), krzyzyki, krucyfiksy, jedwabne szkaplerze.
Jednak czaszka z glowq Chrystusa nalezy do unikatowych znalezisk, ktore w ba-daniach archeologicznych nalez^_ do rzadkosci.
Adres autorow: r v , - . dr hab. Malgorzata Grupa
• mgr Dawid Grupa Instytut Archeologii
Uniwersytetu Mikolaja Kopemika " : ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruh
BlBLIOGRAFIA
Bialostocki J.
1961 Vanitas. Zdziejow obrazowania idei,, mamosci" i„przemijania " wpoezjiisztuce,
Teoria i tworczosc. O tradycji i inwencji w teorii sztuki i ikonografii, Poznan.
Gdzie Wschod
1993 Gdzie Wschod spotyka Zachod. For tret osobistosci dawnej Rzeczypospolitej 15
76-1763, Katalog: Muzeum Narodowe w Warszawie,WaTszzv/a.
Grinder-Hansen P.
2001 Danmarsk Middelaider og Rencesance,Koper)haga. . Grupa M .
2005 Ubior mieszczan i szlachty z XVI-XVIII wieku z kosciola p.w. Wniebowziqcia
Najswiqtszej Marii Fanny w Toruniu, Torun.
Inwentarze mieszczanskie
1961 Inwentarze mieszczanskie z lat 1528-1635 z ksiqg miejskich Foznania, wyd. S. Nawrocki, J. Wislocki, Poznan.
96 DAWID GRUPA, MALGORZATA GRUPA Koldeweij A. M .
2001 Geloof & Geluk. Sieraad en devotie in middeleeuws Vlaandere, Nijmegen. Kowalkowski J., Nowosad W.
2013 Testamenty szlachty Prus KrolewskichzXVIIwieku, Warszawa. --^ Mozdzynska-NowotkaM. ' ' * ' '
2002 Omodachistrojach, Wroclaw 2002. - . ' " Purc-St?pniak B.
2004 Kula jako symbol vanitas. Z krqgu badan nad malarstwem XVII wieku, Gdansk. Smetana A.
2009 Dewocjonalia chrzescijanskie ze Strzelna, maszynopis pracy magisterskiej w ar-chiwum U M K w Toruniu.
WlodarskiM.
1987 Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Krakow.
DAWID G R U P A , M A L G O R Z A T A G R U P A
VANITAS, A RESEARCH ON DEATH AND VANISHING
S U M M A R Y
Culture and art from the Middle Ages were strongly associated with the Christian religion. This was mainly due to the possibility of transmission of moral and ethical message of the Holy Writ to wide range of illiterate audience. Death and redemp-tion played a very important role in everyday life of Christians. The concept of'good death' was not only associated with the very moment of death, but also with daily life, significantly influenced by decent behaviour. Paintings, sculptures, but also decorative elements of clothing and accessories, e.g. rosaries and pendants were meant to remind constantly the transience of life and the need for faith in God in order to secure the immortal soul in Paradise and redemption of sins committed in life. Representations of vanitas showed the relationship between life and death. They also recalled moral values from sacred texts and precepts from the Scriptures, in accordance with which a good Christian, who wanted to receive the remission of sins after death, should have lived. Vanitas often had form of rosary beads or were a decoration emphasizing the piety of its owner. The manner of their manufacturing indicates great artistic value of each specimen, which caused high cost of small work of art. The greater craftsmanship the greater prestige and social status of the owner, who could afford to order vanitas made of wood, bone, precious stones or ivory.
