The Residences of the Upper Silesia Haute Bourgeoisie: Their Typology and Functional Transformation

(1)

Joanna Majcher

Katedra Geografii M iast i Turyzm u

U niwersytet Łódzki ul. Kopcińskiego 31 90-142 Łódź

REZYDENCJE BURŻUAZJI

GÓRNOŚLĄSKIEJ:

ICH TYPOLOGIA

I PRZEMIANY FUNKCJI

Zarys treści: A rtykuł je st próbą prześledzenia procesu powsta w ania rezydencji burżuazji górnośląskiej na podstawie mate riałów archiwalnych i badań terenowych. Przedstawione zo stało rozm ieszczenie rezydencji na obszarze najwcześniej uprzemysłowionym Górnego Śląska, typologia rezydencji i przemiany funkcjonalne oraz porównanie z podobnym proce sem zachodzącym w Łódzkim Okręgu Przemysłowym.

Słowa kluczowe: założenia rezydencjonalno-parkowe, burżuazja górnośląska, funkcje rezydencji

1. WPROWADZENIE

Górny Śląsk to jeden z tych regionów Polski, które po kilkudziesięcioletnim dążeniu do likwidacji lub ograniczaniu cech wyróżniających grupy regional ne, etniczne czy narodowe, po przemianach spo łeczno-politycznych w 1989 r. najszybciej odnaj dują swoją tożsamość. Górnośląska tożsamość to wartość rodziny, religii i pracy, odmienna obycza jowość, pamięć własnej tradycji, żywotność gwary. Przez swoją odrębność ziemia ta staje się również coraz bardziej atrakcyjna dla osób przybywających tutaj spoza regionu.

Górny Śląsk uchodzi w opinii Polaków z pozo stałych części kraju za obszar nieciekawy, o silnie zdewastowanym, przekształconym środowisku przez działający tu przemysł. A już prawdopodobnie nikt nie postrzega tej części kraju jako teren atrakcyjny turystycznie. Jednak Górny Śląsk to nic tylko prze mysł, to także, czego do niedawna nie dostrzegano, zabytki architektury, w tym okazale rezydencje po- burżuazyjne, stanowiące dziedzictwo kulturowe tej ziemi.

THE RESIDENCES OF THE UPPER

SILESIA HAUTE BOURGEOISIE:

THEIR TYPOLOGY AND

FUNCTIONAL TRANSFORMATION

A bstract: The article is an attem pt to look at how the grand resid en ces o f the Upper S ilesia h a u te bourgeoisie came into existence based on archival materials and field re search. The author presen ts a typology o f th o se residen c e s and their distribution w ithin th e earliest industri alised area o f Upper Silesia, a s w ell a s an a com parison with th e sim ilar p rocess w hich occurred in the Łódź industrial area.

Key w ords: residential and park com plex, Upper Silesia h a u te bourgeoisie, fun ction s of residences

1. INTRODUCTION

After several decades of a tte m p ts to

eradicate or limit regional, ethnic an d

n atio n al features, Upper Silesia (Górny

Śląsk) is one of the regions of Poland

m ost rapidly establishing its identity

following the social an d political changes

of 1989. This identity is b ased on the

values of the family, religion a n d work, as

well a s p artic u la r custom s, continuing

trad itio n s an d regional dialect. Due to its

d istin ct character, it h a s become more

a n d more attractive to people from o u t

side the region.

By Poles from o ther p a rts of the

country, U pper Silesia h a s been consi

dered an uninteresting environment, tra n s

form ed an d

seriously devastated by

in d u stry , a n d few see it as touristically

attractive. However it is n ot all industry,

it also h a s arch itectu ral m o n u m en ts,

including

grand

post-bourgeois

(2)

resi-Przedstawione w artykule wyniki badań zostały opracowane na podstawie materiałów archiwal nych i badań terenowych, wykorzystanych w pracy m agisterskiej.1 Zakres przestrzenny, w jakim ba dano rezydencje burżuazji górnośląskiej, to teren powiatów bytomskiego, katowickiego i tarnogór- skiego w granicach z 1873 r. Badania dotyczyły okresu od końca XVIII w. (początek rewolucji przemysłowej na Górnym Śląsku) do 1998 r.

Celem autora pracy jest odpowiedź na pytania: gdzie powstawały rezydencje burżuazji górnoślą skiej, jaka była ich fizjonomia oraz jakie funkcje pełniły na przestrzeni dwóch wieków. Dokonano również porównania procesu powstawania rezy dencji górnośląskich badanych powiatów, ich cech i typologii z podobnym zjawiskiem zachodzącym w Łódzkim Okręgu Przemysłowym, jako obszarze miejsko-przemysłowym o podobnej genezie.

Materiały archiwalne dotyczące interesującego nas zagadnienia zachowały się jedynie fragmenta rycznie. Ich odszukanie i opracowanie zostało roz poczęte dopiero po 1989 r. Brak jest pełnej inwen taryzacji obiektów rezydencjonalnych na tym tere nie, a także dokumentacji ikonograficznej. Spisy zabytków znajdujące się w posiadaniu Państwowej Służby Ochrony Zabytków i Regionalnej Pracowni Krajoznawczej PTTK nie uwzględniają wszystkich tego typu obiektów, a posiadane informacje są czę sto błędne. Brak jest również opracowań dotyczą cych burżuazji górnośląskiej. Badaniami założeń rezydencjonalnych do tej pory zajmują się krajo znawcy lub pracujący na własną rękę historycy, a także miłośnicy poszczególnych miejscowości lub regionu.

Rezydencje burżuazji górnośląskiej nie docze kały się dotąd syntetycznych opracowań o charak terze naukowym.

2 . WARUNKI PRZYRODNICZE

DAWNYCH POWIATÓW BYTOMSKIEGO, KATOWICKIEGO I TARNOGÓRSKIEGO

O atrakcyjności obszaru dla wypoczynku, a co za tym idzie także dla lokalizacji rezydencji o charak terze wypoczynkowym, decydują głównie warunki naturalne: ukształtowanie powierzchni, występo wanie sieci rzecznej, jezior czy stawów, a także pokrycie szatą roślinną. Te trzy elementy środowi ska przyrodniczego w okresie od końca XVIII w. do czasów dzisiejszych, szczególnie na obszarze

dences, which c o n trib u te to th e Upper

Silesian c u ltu ra l heritage and which u n til

n ot so long ago rem ained unnoticed.

The re su lts p resen ted here are based

on the archival m aterials an d field

research u se d in a m a s te r’s th e s is 1.

The are a exam ined covers the Bytom,

Katowice an d Tarnow skie Góry D istricts

(Powiat), w ithin th e borders set in 1873,

in the period betw een th e end of the

18th C (the beginning of th e in d u strial

revolution in Upper Silesia) and 1998.

The aim is to answ er q u estio n s on the

location, the ap p earan ce an d changing

functions of th e resid en ces over two

centuries. The a u th o r also com pares

their location, featu res an d typology to

a sim ilar phenom enon (with

sim ilar

origins) w hich occurred in the Łódź

in d u strial area.

The search for an d w ork on archival

m aterials began only after 1989 b u t

th ese m aterials are fragm entary with

both listing an d iconographie d o cu m en ta

tion incom plete. The lists of m o n u m en ts

m ade by the S tate Service for the P reser

vation of M onum ents (Państw ow a S łu

żba Ochrony Zabytków) or the Regional

Tourist Agency (Regionalna Pracownia.

Krajoznawcza) of PTTK do n ot include all

of them , an d the d a ta available is often

erroneous. There is also no literatu re

ab o u t the Upper Silesia bourgeoisie. Until

now research h a s been carried o ut by

those in tere sted in th e lan d scap e and

history working on th eir own account,

as well as those who have found certain

places or regions in tere stin g an d a ttra c

tive. There h a s been no com prehensive

academ ic research.

2 . THE NATURAL ENVIRONMENT

OF THE FORMER DISTRICTS OF BYTOM, KATOWICE AND TARNOWSKIE GÓRY

The recreational attra ctiv e n ess of a given

a rea and, following th a t, its popularity for

establishing recreational residences, is

m ainly determ ined by n a tu ra l conditions:

th e relief, the occurrence of rivers, lakes

or ponds, as well as the vegetation.

(3)

Be-badanych powiatów bytomskiego, katowickiego i tarnogórskiego uległy znacznym przeobrażeniom.

Krajobraz naturalny Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego charakteryzuje duże urozmaicenie pod względem ukształtowania powierzchni. Oma wiany teren znajduje się w granicach dwóch mezo- regionów Wyżyny Śląskiej: północna część na ob szarze Garbu Tarnogórskiego, południowa - Wy żyny Katowickiej. Garb Tarnogórski tworzą zespo ły wzniesień, zbudowanych z wapienia muszlowe- go, poprzedzielane przełomami i dolinami rzeczny mi, dochodzące do wysokości 340-380 m n.p.m. Garb opada ku Wyżynie Katowickiej, na obszarze której od północny znajdują się Płaskowyże: By tomski i Katowicki, rozdzielone obniżeniem Rawy. W ystępują tu izolowane karbońskie wzniesienia dochodzące do 240-260 m n.p.m. Na południu Płaskowyż Katowicki przylega do obszaru zrębo wego, osiągającego wysokości do 350 m (KON DRACKI 2000). Charakterystyczną cechą krajobra zu jest zbliżony do równoleżnikowego przebieg ciągów wzniesień i większości dolin, a także de niwelacje dochodzące do kilkudziesięciu metrów.

Naturalna rzeźba Wyżyny Śląskiej, zwłaszcza obszaru, na którym znajduje się GOP, została sil nie przeobrażona działalnością człowieka, nie tyl ko poprzez eksploatację bogactw mineralnych, ale także przez intensywną zabudowę przemysłową, mieszkaniową i komunikacyjną. Najmniej prze kształcona rzeźba terenu występuje w północnej części badanego obszaru, w powiecie tarnogór- skim.

Przez badany obszar przebiega dział wodny pierwszego rzędu, oddzielający dorzecza Odry i Wisły. Mimo gęstej sieci hydrograficznej teren GOP-u jest słabo uwodniony, co wynika z niewiel kiej długości rzek. Silne spękanie warstw skal nych, jak również eksploatacja górnicza, powodują znaczne w swych rozmiarach zanikanie wód.

Pierwotnie terytorium wschodniej części Gór nego Śląska pokryte było nieprzebytymi puszcza mi, poprzerywanymi rozległymi obszarami bagien i moczarów występujących głównie w dolinach rzecznych i na zatorfionych działach wodnych (RYCHLOWSKI 1967). Mapa Księstwa Śląskiego

Opolskiego z 1736 r., pochodząca z okresu przed

narodzinami przemysłu na Górnym Śląsku, prezen tuje obszar badanych powiatów, jako teren w wię kszej części zalesiony. Jedynie okolice Tarnow skich Gór, Wilkowic, Piekar Śląskich, Radzion kowa, Bytomia oraz otoczenie kilku mniejszych miejscowości pozbawione są szaty leśnej.

tw een th e end of th e 18th C an d th e

p resen t day th ese th ree elem ents, p a rti

cularly in th e se th re e provinces, u n d e r

w ent a m ajor transform ation.

The n a tu ra l lan d scap e of th e Upper

Silesian in d u strial a re a is varied in term s

of relief. It is situ a te d in two m eso-

regions of the Silesian Upland (W yżyna

Śląska): the n o rth e rn p a rt in the area of

the Tarnogórski Ridge (Garb Tarnogórski),

a n d the so u th ern in th e are a of the Kato

wice U pland (W yżyna Katowicka). The

Tarnogórski Ridge c o n sists of groups of

hills m ade of shelly lim estone rising to

3 4 0-380 m above sea level a n d c u t by

ravines an d river valleys. It falls away

tow ards the Katowice U pland in w hose

n o rth e rn are a are th e Bytom an d Katowi

ce p la te a u s (Płakowyż B ytom ski an d Ka

towicki), divided by th e Rawa depression

(Obniżenie Rawy), w here one can find

isolated carboniferous hills a t a height of

240-260 m. To the so u th the Katowice

p lateau lies ag ainst a ho rst area reaching

350 m

(Ko n d r a c k i

2000). A ch aracteristic

feature of the lan d scap e is th e latitu d in al

direction of the hills an d m ost valleys,

as well as su d d en drops in altitu d e of

te n s of m etres.

The n a tu ra l relief of th e Silesian

U pland, especially in th e U pper Silesian

in d u strial

area, h a s been considerably

transform ed by h u m a n activity, n o t only

by exploitation of m ineral reso u rces b u t

by intensive in d u strial, resid en tial and

tra n sp o rt developm ent. The relief th a t

h a s been transform ed le a st is found

in the Tarnow skie Góry D istrict in the

n o rth e rn part. A m ajor w atersh ed ru n s

across the are a sep aratin g the river

b asin s of the Oder a n d th e V istula. How

ever despite the d en se hydrographic n e t

work, the are a is poorly supplied with

w ater due to th e sm all size of the rivers

while severe faulting of the rock layers,

as well as m ining exploitation, c a u se s

considerable loss of w ater.

Primordially the w estern territory of

Upper Silesia w as covered by thick

forests, w ith v ast a re a s of m a rsh e s an d

sw am ps m ainly in the river valleys an d

on the peaty w atersh ed s

(Ry c h ł o w s k i

(4)

Już od połowy XVIII w. nastąpił intensywny wyręb naturalnych lasów górnośląskich, związany z wykorzystaniem drewna w przemyśle, górnic twie, a także jako masowo użytkowane paliwo. Przyczyną stał się także rozwój osadnictwa. W miejscu znacznych obszarów leśnych rozwinęły się tereny miejskie z zabudową mieszkaniową i przemysłową. W XIX w. pierwotna szata roślinna tego obszaru prawie całkowicie została zniszczona. W miejsce wyciętych pierwotnych lasów liścia stych nasadzono w XIX i XX w. szybko rosnące sosny i świerki (CZAJA 1995). Najmniejszym prze obrażeniom uległy tereny leśne zajmujące północ ną część powiatu tarnogórskiego.

Analiza warunków przyrodniczych badanych powiatów, uwzględniająca także ich przemiany związane z industrializacją i rozwojem osadnictwa mieszkaniowego i przemysłowego, wykazuje, że najatrakcyjniejszymi terenami dla osadnictwa re- zydencjonalnego o charakterze wypoczynkowym jest północna część badanego obszaru, objęta gra

nicami powiatu tarnogórskiego.

3 . BURŻUAZJA GÓRNOŚLĄSKA

Narodziny nowej warstwy społecznej to proces wymagający zaistnienia wielu czynników w stosun kach społeczno-gospodarczych państwa. Na Gór nym Śląsku przeważała wielka własność ziemska. Kryzys feudalizmu i nieopłacalność pańszczyzny sprawiły, że junkrzy2 początkowo zmieniali sposób prowadzenia gospodarstw rolnych z feudalnego na kapitalistyczny, a w późniejszym okresie lokowali zyski w przemyśle, głównie wydobywczym i hut niczym, często opierając się na złożach surowców występujących w ich własnych dobrach ziemskich. Kształtowaniu się i umacnianiu nowej warstwy społecznej - burżuazji sprzyjał protekcjonizm władz pruskich (POPIOŁEK 1972). Już w połowie XIX w. warstwa ta w pełni ukształtowała się na Górnym Śląsku. Pionierami kapitalizmu w tym regionie by ła arystokracja i szlachta, posiadająca tytuły ksią żęce, hrabiowskie czy baranowskie, stanowiąca znaczną część burżuazji górnośląskiej (KOŁO DZIEJCZYK 1979). Uwarunkowania historyczne sprawiły, iż wśród przemysłowców dominowa li Niemcy. Z dziesięciu najbogatszych rodzin w Niemczech na przełomie XIX i XX w., aż sie dem mieszkało i prowadziło interesy na Górnym Śląsku (IA R O S 1988).

Kapitalistami o mniejszych zasobach finanso wych i przedsiębiorstwach byli także Polacy,

wy-1967). The m ap of The D uchy of Silesia

an d Opole from 1736, before in d u stry

developed, show s it m ostly forested and

the forest only a b se n t in the vicinity of

Tarnow skie Góry, Wilkowice, Piekary Ślą

skie, Radzionków a n d Bytom, an d a ro u n d

several sm aller places.

Intensive deforestation sta rte d in the

mid- 18th C w ith wood being u se d for

industry, m ining an d as th e everyday

dom estic fuel, as well as for building

settlem ents. In the place of large forests,

u rb a n areas ap p eared w ith residential

an d in d u strial buildings. In th e 19th C the

original vegetation w as alm ost completely

destroyed an d in place of th e deciduous

trees, fast growing coniferous pine and

spruce were p lan ted an d th is continued

into the 20th

C (Cz a j a

1995). The sm all

est changes again occurred in th e forests

covering the n o rth e rn p a rt of Tarnow skie

Góry District.

An analysis of th e n a tu ra l environ

m ent, including its tran sfo rm atio n as

a pro d u ct of in d u strialisatio n an d the

developm ent of resid en tial a n d in d u strial

settlem ents, show s th a t the m ost a ttra c

tive are a for recrea tional residential

settlem en t is th is n o rth e rn part.

3. THE UPPER SILESIAN

H AUTE BOURGEOISIE

The ap p earan ce of a new social class is

a process involving m any factors based

on th e social an d econom ic situ atio n of

a country. In Upper Silesia grand e sta te s

were the p red o m in an t form of property

b u t the crisis of feudalism an d low cost-

effectiveness of serf lab o u r led to the

J u n k e rs 2 m anaging th em in a new way.

First they moved from feudal to capitalist

m ethods, an d later they invested in

industry, m ainly m ining an d m etallurgy,

often relying on the n a tu ra l reso u rces

th a t could be found on th e ir own land.

The sh ap in g a n d stren g th en in g of th is

new class - th e bourgeoisie - w as su p p o r

ted by the protectionism of th e P ru ssia n

au th o rities

(POPIOLEK

1992) an d as early

a s the m id-19th C they h ad reach ed their

full developm ent in U pper Silesia. The

(5)

wodzący się z rodowej szlachty lub rycerstwa, czę

sto od wielu wieków związanej z Górnym Śląskiem.

Niewielką część pośród górnośląskiej burżuazji

stanowili nowobogaccy. Dochodzenie do majątku

odbywało się różnymi drogami: poprzez pracę na

jemną w przedsiębiorstwach potentatów przemysło

wych (tą drogą do kariery doszedł np. Karol Godu

la -

Ka iiw a t

1998) lub poprzez „wżenienie” się

w majątek i przejęcie kapitału wnoszonego w po

sagu przez żonę (np. Franciszek Winckler -

KUZIO- -PODRUCKI

1997).

Na podstawie przeprowadzonych wnikliwych

analiz można scharakteryzować przeciętnego gór

nośląskiego burżua jako Niemca, arystokratę, dys

ponującego majątkiem pochodzącym z wielkiej

własności ziemskiej, umożliwiającym zaangażo

wanie się w rozwój przemysłu.

Do najbogatszych rodów burżuazyjnych zwią

zanych z terenem objętym badaniami zaliczyć na

leży dwie linie rodu Henckel von Donnersmarck

oraz von Tiele-Winckler. Przedsiębiorstwa prowa

dziły tu również inne znaczące rody, jednak nie

posiadały one na terenie badanych powiatów rezy

dencji.

4 . ROZMIESZCZENIE I TYPOLOGIA REZY DENCJI BURŻUAZJI GÓRNOŚLĄSKIEJ

Założenie rezydencjonalno-parkowe to duży obiekt

wolno stojący, o charakterze pałacowo-dworskim,

otoczony obszarem zieleni parkowej lub leśnej

(LISZEW SK I

1987). Na obszarze objętym badania

mi zinwentaryzowano 16 takich obiektów, z czego

pięć założeń obecnie nie istnieje. Analiza roz

mieszczenia rezydencji wykazuje wyraźną tenden

cję do ich koncentracji w powiecie tarnogórskim.

Znajduje się tam 14 obiektów, natomiast w pozo

stałych badanych powiatach po jednej: w powiecie

bytomskim w Miechowicach (obecnie w granicach

administracyjnych Bytomia) i w powiecie katowic

kim w Siemianowicach Śląskich. Zauważalne jest

również równoleżnikowe rozmieszczenie rezyden

cji oraz wzrost ich liczby w kierunku zachodnim.

Teren powiatu tarnogórskiego charakteryzował się

większą atrakcyjnością przyrodniczą występowa

niem dużych obszarów leśnych, urozmaiconej

rzeźby terenu. Ważnym czynnikiem była również

mniejsza koncentracja przemysłu w tym powiecie.

Należy jednak pamiętać, że do połowy XIX w. wa

runki przyrodnicze nie były decydujące przy loka

lizacji rezydencji, większą rolę odgrywały stosunki

własnościowe.

pioneers of capitalism in th is region were

aristo crats an d noblem en w ith th e titles

of princes, co u n ts or b aro n s, who later

cam e to co n stitu te the m ajority of the

Upper Silesian haute bourgeoisie

(Ko ł o d z i e j c z y k

1979). D ue to historical condi

tions, th e in d u stria lists were m ainly

G erm an an d of th e ten w ealth iest fam ilies

in the whole of G erm any a t th e tu rn of

th e 20th C, seven lived a n d ra n b u s i

n e sse s in Upper Silesia

( Ja r o s

1988).

Poles were capitalists as well b u t on

a sm aller scale an d w ith sm aller factories

an d were d e sc e n d a n ts of lesser nobility

who h ad been e sta b lish ed in Upper

Silesia often for cen tu ries. A sm all

n u m b er were nouveaux riches who h ad

achieved w ealth in different ways, either

th ro u g h em ploym ent in factories belong

ing to in d u stria l m ag n ates e.g. The

source of Karol G odula’s w ealth (see

Ka r w a t

1998), or th ro u g h m arriage an d

a dowry e.g. Franciszek W inckler (see

Ku z i o- Po d r u c k i

1997).

Analysis show s th a t an average Upper

Silesian bourgeois can be described as

a G erm an a risto crat who w as enabled

to get involved in the developm ent of

in d u stry th ro u g h th e w ealth of a great

estate. Among the w ealth iest were the

von Tiele-W inckler family an d two diffe

re n t lines of the H enckel von D o n n ers

marck. Enterprises were also ru n by other

im portant families, how ever they did n ot

own residences in th ese provinces.

4. DISTRIBUTION AND TYPOLOGY OF THE RESIDENCES OF THE UPPER SILESIAN

H AUTE B OURGEOISIE

A residential an d p a rk com plex com prises

a large detached building, in a palace-

m anor style, su rro u n d e d by a p a rk or

forest

(LlSZEWSKI

1987). In the a re a u n d e r

stu d y 16 were catalogued, five of which

no longer exist. An an alysis of th eir

d istribution show s a clear concentration

in the Tarnow skie Gory D istrict where

th ere are 14, while th e o ther two d istricts

have only one each: a t Miechowice in the

Bytom D istrict (at p re se n t w ithin the

adm inistrative borders of Bytom) a n d at

(6)

W odniesieniu do lokalizacji rezydencji wzglę dem sieci osadniczej, rozmieszczenie to zależne było od czasu ich powstania. Przed okresem uprze mysłowienia sytuowane były w pobliżu wsi i osad, natomiast w XIX w. zmieniła się tendencja na przeciwną - budowano rezydencje z dala od osad lub w pewnej odległości od nich. Dziewięć z grupy badanych obiektów zostało wzniesionych we wsiach, jedna rezydencja powstała w sąsiedztwie miasta Tarnowskie Góry (w Karłuszowcu), sześć obiektów wybudowano na terenach, gdzie nie wy stępowały osady.

Wszystkie obiekty połączone były, poprzez sieć dróg bitych, ze sobą oraz z Tarnowskimi Górami i Bytomiem. W pobliżu czterech rezydencji (Nakło SI., Kozłowa Góra, Miechowice, Świerklaniec) przebiegały także linie kolejowe mające połączenie z linią kolejową Wrocław-Kraków.

Analiza rozmieszczenia względem zakładów przemysłowych wykazała, że cztery obiekty (Ka- rłuszowiec, Nakło Śl., Siemianowice Śl., Miecho wice) usytuowane były przy kopalniach lub hutach i powstały zanim uruchomiono te przedsiębiorstwa (rys. I). Natomiast dziewięć rezydencji znajdowa ło się w znacznym oddaleniu od zakładów przemy słowych właścicieli. W okresie industrializacji pod lokalizację rezydencji wybierano tereny atrakcyj niejsze pod względem warunków przyrodniczych, z dala od terenów najsilniej uprzemysłowionych, w pobliżu obszarów leśnych, położone głównie w północnej części badanego obszaru.

Wyraźnie zaznacza się wpływ stosunków spo łeczno-gospodarczych na czas powstawania lub przejmowania przez burżuazję rezydencji. Najwię cej założeń rezydencjonalno-parkowych (9) po wstało lub zostało przejętych przed okresem uprze mysłowienia (przed 1788 r.)3, co jest wynikiem do minacji na badanym obszarze wielkiej własności ziemskiej skupionej w rękach przyszłych przedsta wicieli burżuazji. Charakterystyczne jest także za niechanie wznoszenia nowych rezydencji w pierw szych 20 latach okresu wielkoprzemysłowego (lata

1856-1871), wynikającego z zaangażowania kapi tału w zakładanie kopalń, hut i ich rozbudowę. Ko lejne cztery obiekty powstały po 1871 r., po wy granej przez Prusy wojnie z Francją i związanych z tym pokaźnych kwotach płaconych przez Fran cję. Trzy rezydencje wzniósł wtedy lir. Gwidon Henckel von Donnersmarck, który, co z pewnością nie było bez znaczenia, uczestniczył w prusko- -francuskich rokowaniach pokojowych.

Rezydencje burżuazji górnośląskiej mieszczące się na terenie badanych powiatów są zróżnicowane

Siemianowice Śląskie in the Katowice

D istrict. There is a latitu d in al d istrib u

tion w ith an in crease in th e ir n u m b er

w estw ards. The Tarnow skie Góry D istrict

w as attractive in term s of its n a tu ra l

environm ent with large forested a re a s of

varied relief an d an im p o rtan t factor w as

th e sm aller co n cen tratio n of industry.

One m u st rem em ber, however, th a t un til

th e mid- 19th C n a tu ra l conditions did

not determ ine location b u t econom ic an d

social relations.

When we look a t location in relation to

th e settlem en t netw ork, the p a tte rn

depends on the period of building. Before

in d u strialisatio n they were situ a te d n ear

villages an d h am lets, b u t in the 19th C

th is changed an d they were bu ilt some

distance from settlem en ts an d often far

from them . Nine were b u ilt in villages,

one (in K arłuszowiec) n e a r the town of

Tarnowskie Góry a n d six in a re a s w ithout

settlem ents.

All were interlinked by m ean s of roads,

an d also w ith Tarnow skie Góry and

Bytom, while four (Nakło Śląskie, Kozło

wa Góra, Miechowice, Świerklaniec) were

n e a r railway b ra n c h e s of th e W roclaw-

-K raków line.

Their distrib u tio n in relation to in d u

stry show s th a t four (Karłuszowiec, Nakło

Śląskie, Siemianowice Śląskie, M iecho

wice) were situ a te d n e a r m ines or steel

works, however they h a d been built

before the factories (Fig. 1), while nine

were situ ated a considerable d istan ce

from their ow ner’s factories. In the in d u

strialisation period they were situ a te d in

places attractive in term s of th e n a tu ra l

environm ent, n e a r forests, far from the

m ost in d u strialised a re a s an d m ainly in

the n o rth e rn part.

The influence of social an d econom ic

relations on th e period w hen they were

built, or tak en over, by the bourgeoisie is

clearly visible. Nine were in existence

before the in d u strialisatio n (pre-1788)3,

m anorial e sta te s in the h an d s of the

future bourgeoisie. Another feature is an

absence of new resid en ces in the 20

years of m ost intensive in d u strialisatio n

(1856-1871) because capital was being

invested in m ines an d steel-w orks. The

(7)

Rys. 1. Rozmieszczenie rezydencji burżuazji górnośląskiej w powiatach bytomskim, katowickim i tarnogórskim (w granicach z 1873 r.)

I - zakład przemysłowy; II - rezydencja: a - Donnersmarcków linii siemianowickiej, b - Donner- smarcków linii świerklanieckiej, c - Tiele-Wincklerów, d - innych przemysłowców; e - granica badanego obszaru; f - granice powiatów; g - obszary leśne. 1—16 patrz tab. I (nazwy obiektów).

Miasta - siedziby powiatów: A -B ytom , B -Tarnowskie Góry, C - Katowice ( ź r ó d ł o : badania własne)

Fig. 1. The distribution of the residences ol the Upper Silesia haute bourgeoisie in the Bytom, Katowice and Tarnowskie Góry Districts (within the borders of 1873)

I - factory, II - residence belonging to: a - the von Donnersmarcks (Siemia-nowice line), b - the von Donnersmarcks (Świerklaniec line), c - the von Tiele- Wincklers, d - other industrialists; e - the border of the area under study; f - district borders; g - forested areas; 1-16 see Table I (names of residences). Cities - district capitals: A - Bytom, B - Tarnowskie Góry, C - Katowice

( s o u r c e : author's research)

nie tylko pod względem genezy, ale także fizjono mii (tab. I). Pochodzenie społeczne właścicieli re zydencji determinuje rodzaj obiektów, jakie wzno sili lub na jakie były one przebudowywane. Dwa naście obiektów z 16 występujących na tym tere nie to pałace. Siedziba magnata - burżua pełniła funkcję reprezentacyjną, podkreślała status spo łeczny i bogactwo. Dwa obiekty, znacznie mniej okazałe, to „zameczki myśliwskie” (w Reptach Starych i w Bibieli), służące właścicielom i ich go ściom w czasie polowań, przejażdżek konnych, krótkiego wypoczynku.

next four were built after 1871 following

P ru ssia ’s victory in th e w ar w ith France

an d the considerable re p a ra tio n s the

French were forced to pay. C ount Gwidon

Henckel von D onnersm arck, who had

tak en p a rt in th e F ran co -P ru ssian peace

talks, h a d th ree b u ilt then.

The resid en ces are different n o t only in

th eir origins b u t also th eir ap p earan ce

(Table I) - 12 of th e 16 are palaces.

The social back g ro u n d of th e ow ners

determ ined th eir form as th e residence of

(8)

Tabela I. Charakterystyka i przemiany własnościowe rezydencji w dawnych powiatach: bytomskim, katowickim i tarnogórskim Lp. Miejscowość Obiekt Czas powstania Czas przejęcia przez burżu- azję Właściciel (burżua) Styl architektoniczny Kubatura (tys. m3) Otoczenie

1. Mlechowice pałac 1812-1817 1832 Tiele-WInckler neogotycki (wieże) 17,3 park, staw, gospodarstwo

2. Siemianowice Śl. pałac 1720 1718 H v D siemianowicka klasycystyczny (wieża) 57,6 park, staw, gospodarstwo

3. Bibie la zamek

myśliwski

1896 1896 H v D siemianowicka - 3,6 las

4. Karluszowiec pałac XVIII w. 1750 H v D siemianowicka klasycystyczny 38,4 park, staw, gospodarstwo

5. Kopanina pałac 1889 1889 H v D świerklaniecka eklektyczny (wieża) 19,2 las, park

6. Kozłowa Góra pałac XVIII w. 1856 H v D świerklaniecka klasycystyczny 5,6 park, gospodarstwo

7. Naklo Śląskie pałac XVI w. 1740 H v D siemianowicka neogotycki (wieże) 19,2 park, staw, gospodarstwo

8. Repty Stare zamek

myśliwski

1824 1824 H v D świerklaniecka - - las

9. Repty Stare pałac 1893-1898 1898 H v D świerklaniecka neorenesansowy 28,3 park

10. Rybna pałac 1796 1856 Koschützkl barok/ klasycyzm 8,1 park, staw, gospodarstwo

11. Świerklaniec zamek ? 1629 H v D świerklaniecka neogotycki (wieże) 24,0 las, park, staw, gospodarstwo

12. Świerklaniec pałac 1871-1873 1873 H v D świerklaniecka neorenesansowy 27,6 las, park, staw, gospodarstwo

13. Stare Tarnowlce zamek XVI w. 1820 H v D świerklaniecka renesansowy (wieża) 19,2 staw, gospodarstwo

14. Wleszowa pałac poi. XVII w. 1839 H v D świerklaniecka - _7,2 _gospodarstwo

15. Wilkowice pałac poi. XVIII w. I poł. XVIII w. Larysz barokowy 8,1 park, staw, gospodarstwo

16. Zbrosławice pałac 1756 1756 Larysz / H v D ? barokowy 20,4 gospodarstwo

H v D siemianowicka - Henckel von Donnermarck, linia siemianowicka; H v D świerklaniecka - Henckel von Donnermarck, linia świerklaniecka.

Table I. Features of the residences and changes of ownership in the former Bytom, Katowice and Tarnowskie Gory Districts

No. Location Type of

residence Year of construction Year of over taking by bourgeoisie Owner Architectural style Cubic metres Surroundings

1. Miechowice palace 1812-1817 1832 Tlele-Winckler Neo-gothic (town) 17.3 park, pond, farm

2. Siemianowice Śl. palace 1720 1718 H v D siemianowicka Classical (town) 57.6 park, pond, farm

3. Bibiela hunters

lodges

1896 1896 H v D siemianowicka - 3.6 forest

4. Karluszowiec palace XVIIIC. 1750 H v D siemianowicka Neo-classical 38.4 park, pond, farm

5. Kopanina palace 1889 1889 H v D świerklaniecka Eclectic (town) 19.2 forest, park

6. Kozłowa Góra palace XVIIIC. 1856 H v D świerklaniecka Neo-classical 5.6 park, farm

7. Naklo Śląskie palace XV IC. 1740 H v D siemianowicka Neo-gothic (town) 19.2 park, pond, farm

8. Repty Stare hunters

lodges

1824 1824 H v D świerklaniecka - - forest

9. Repty Stare palace 1893-1898 1898 H v D świerklaniecka Neo-renaissance 28.3 park

10. Rybna palace 1796 1856 Koschützki Baroque/ Classical 8.1 park, pond, farm

11. Świerklaniec zamek ? ₁₆₂₉ _{H v D świerklaniecka} _{Neo-gothic (town)} _24.0 _{forest, park, pond, farm}

12. Świerklaniec palace 1871-1873 1873 H v D świerklaniecka Neo-renaissance 27.6 forest, park, pond, farm

13. Stare Tarnowlce zamek XV IC . 1820 H v D świerklaniecka Neo-renaissance 19.2 pond, farm

14. Wieszowa palace half of XVIIC. 1839 H v D świerklaniecka - 7.2 farm

15. Wilkowice palace half of XVIII C. I half of

XVIII w.

Larysz Baroque 8.1 park, pond, farm

16. Zbrosławice palace 1756 1756 Larysz / H v D ? Baroque 20.4 farm

H v D siemianowicka - Henckel von Donnermarck (Siemianowice line), H v D świerklaniecka - Henckel von Donnermarck (Świerklaniec line).

(9)

Kolejne dwa obiekty - to zamki (w Tarnowicaeh Starych i w Swierklańcu), przejęte przez miejscową burżuazję.

Charakterystyczną cechą omawianych rezyden cji jest występowanie w nich wież (w dziewięciu obiektach). Ten element architektury stanowił re likt minionej epoki feudalnej, której sięgały korze nie rodów przemysłowców górnośląskich. Wieża była symbolem władzy, wysokiej pozycji spolecz- nej.

a m agnate played a rep resen tatio n al role

dem o n stratin g social s ta tu s a n d w ealth.

Two, considerably less grand, are ‘h u n te r’s

lodges’ (in Repty Stare and Bibiela), which

accom m odated th eir ow ners a n d g u ests

d uring h u n ts, h o rse riding excursions

an d sh o rt holidays. A nother two are

castles w hich h a d been ta k e n over an d

transform ed (in Tarnowice S tare an d

Św ierklaniec).

Fot. 1. Świerklaniec - pałac.

Widok od strony po łudniowo-wschodniej, stan z 1940 r. (fot. ze zbiorów J. Kaike) Photo 1. Swierkianiec - the palace. The view from the south-east

in 1940 (photo by J. Kalke)

Fot. 2. Pałac w Miechowicach, stan z 1870 r. (fot. J. Bonczol)

Photo 2. The palace in Miechowice, 1870 (photo by J. Bonczol)

(10)

Założenia rezydencjonalno-parkowe utrzymane były w stylu epok, w jakich je wznoszono lub w ja kich nastąpiła przebudowa obiektu (tab. I).

Różne były sposoby dojścia do posiadania re zydencji. Ponad połowa rezydencji (dziewięć) zo stała wzniesiona w miejscu dawnego założenia lub była gruntownie przebudowana po zakupie niu lub po dojściu przez jej właściciela do for tuny. Ale też nie mala liczba, bo siedem obiek tów, została wzniesiona na „surowym korzeniu”. Wielkość rezydencji, która wahała się od około 20 tys. mJ do ok. 40 tys. m3 (rezydencja w Karłu- szowcu) i 58 tys. m3 (w Siemianowicach Śl.) daje wyobrażenie o zamożności zamieszkującej badany obszar Górnego Śląska burżuazji.

Otoczenie przyrodnicze rezydencji burżuazyj- nych powiatów bytomskiego, katowickiego i tarno- górskiego było bardzo urozmaicone. Budowle zabyt kowe tworzą nierozerwalną całość kompozycyjną z otaczającymi je parkami. Czternaście z szesnastu badanych obiektów znajdowało się wśród lasów lub parków. Przy rezydencjach zakładano zwie rzyńce (dwa - Bibiela, Repty Stare), bażanciarnie lub danielce (trzy - Kozłowa Góra, Siemianowice SI., Świerklaniec). W kompozycji założeń pałaco- wo-parkowych występowały również elementy wodne w postaci stawów, rzek, strumieni, kanałów czy fontann. Założenia parkowe były przeważnie duże (kilka do kilkunastu hektarów) lub bardzo du że - dwa parki o powierzchni 170 i 200 ha (odpo wiednio w Świerklańcu i Reptach Starych). Przy większości rezydencji (13) prowadzono gospodar stwa rolne, przede wszystkim zaopatrujące miesz kańców rezydencji.

Fizjonomia parków rezydencjonalnych jest bardzo urozmaicona obiektami architektury ogro dowej, różnorodnymi kompozycjami roślinnymi - drzew, krzewów i kwiatów oraz założeniami wodnymi, integrującymi te elementy. Ze względu na niepowtarzalne walory przyrodnicze, wartość historyczną i zabytkową oraz różnorodność form architektonicznych, dwa z omawianych założeń parkowych (w Reptach i w Świerklańcu) zostały uzna- ne za zabytek kultury i znalazły się pod opie ką wojewódzkiego konserwatora zabytków.

Porównując cechy oraz proces powstawania re zydencji burżuazji łódzkiej i górnośląskiej, mimo podobnej genezy obu obszarów miejsko-przemy- słowych, zauważalne są zasadnicze różnice.

P ie rw sz a z nich d o ty c zy czasu p o w stan ia lub p rz e jm o w a n ia rez y d en cji. W Ł o d zi za m o m en t ro z p o c z ę cia k a riery p rzem y sło w ej m iasta m ożna uznać ro k 1820 (PYTLAS 1994), n ato m ia st na G

ór-A ch aracteristic featu re are th e tow ers

p re se n t in nine of them . This a rch itec

tu ra l elem ent w as a relic of th e bygone

feudal epoch in w hich th e fam ilies were

rooted, the tower being a symbol of power

an d high

social

s ta tu s .

The

p ark s

m atched the style of th e tim e w hen the

residences were b u ilt or reb u ilt (Table I).

The residences cam e into existence

in different ways. Over h alf (nine) were

on th e site of original buildings b u t

thoroughly reb u ilt after p u rc h a se , or later

on after th eir ow ners h a d come into suff

icient w ealth. However, quite a large

n u m b er (seven) were bu ilt from scratch.

Their size varied from 20,000 m 3 to a b o u t

40,000 m 3 (the residence in Karluszo-

wiec) an d as m u ch a s 58,000 m 3 in Sie

mianowice Śląskie, giving an idea of their

ow ner’s wealth.

The n a tu ra l environm ent in th ese

d istricts w as extrem ely varied. The b u il

dings an d th eir su rro u n d in g p a rk s con

stitu te a com positional unity, an d 14 of

the 16 u n d e r stu d y were sited among

parks or forests. Zoological g ard en s (two

- Bibiela, Repty Stare), p h e a s a n trie s an d

deer p ark s (three - Kozłowa Góra, Siem ia

nowice Śląskie, Świerklaniec) were set

up n e a r them . Their spatial com position

included w ater in th e form of ponds,

rivers, stream s, can als or fountains. Park

com plexes were u su ally large (several

hectares) or vast - two parks covered 170

an d 200 h a (in Św ierklaniec a n d Repty

Stare respectively). In m ost (thirteen)

farm s were ru n m ainly to provide food for

the in h ab itan ts.

The ap p earan ce of the p a rk s is varied,

w ith garden arch itectu re, p la n t com posi

tions of trees, b u s h e s an d flowers, as well

as w ater in stallatio n s w hich in teg rated all

th ese elem ents. B ecause of th eir u n iq u e

n a tu ra l a sse ts, historical value an d the

variety of a rch itectu ral forms, two of the

p ark s (in Repty a n d Świerklaniec) are

considered

c u ltu ra l

m o n u m e n ts

and

u n d e r the protection of th e Województwo

C onservation of M onum ents (Wojewódzki

Konserwator Zabytków ).

While com paring th e fe atu res a n d the

developm ent of th e palaces of th e Łódź

an d Upper Silesian hautes bourgeoisies

(11)

nym Śląsku okres ten rozpoczął się kilkadziesiąt lat wcześniej. Stąd też i okres dojścia do wielkich fortun, a więc i wznoszenia rezydencji, jest przesu nięty w czasie. W Łodzi wznoszono rezydencje od końca lat siedemdziesiątych XIX w., natomiast na Górnym Śląsku wiele rezydencji należało ju ż do kapitalistów w początkach rozwoju przemysłu, przed końcem XVIII w. Wynika to także z odmiennego pochodzenia burżuazji łódzkiej i górnośląskiej.

Proces powstawania rezydencji w strefie pod miejskiej Łodzi osiąga kulminację po I wojnie światowej, podczas gdy na terenie Górnego Śląska kończy się na przełomie XIX i XX w.

Obiekty wznoszone przez burżuazję łódzką by ły o wiele skromniejsze i mniejsze niż rezydencje górnośląskie. Najokazalszy obiekt łódzki, pałac Izraela Kalmana Poznańskiego, posiada kubaturę 28 tys. m \ natomiast największe założenia górno śląskie są kilkakrotnie większe, a kubaturę około 20 tys. m3 posiada osiem rezydencji.

Podobnie przedstawiają się różnice dotyczące rodzaju obiektów, związane z pochodzeniem spo łecznym burżuazji łódzkiej i górnośląskiej. W Ło dzi w strefie podmiejskiej założeniami rezydencjo- nalnymi były obiekty mniejsze: dwory, wille, domy podmiejskie, a tylko w trzech (na 35) przypadkach pałace (STEJSKAŁ 1992). Na badanym terenie Gór nego Śląska aż 75% obiektów to pałace lub pałacy ki, a pozostały odsetek to dawne zamki obronne i zameczki myśliwskie.

Odmienne były również motywacje lokalizacji obiektów rezydencjonalnych. Burżuazja łódzka w pierwszym okresie wznosiła pałace w pobliżu własnych fabryk, a dopiero w końcu XIX w. budo wała rezydencje wypoczynkowe poza miastem, w majątkach ziemskich, będące przeważnie rezy dencjami letnimi (PYTLAS 1994). Na Górnym Ślą sku natomiast, podobnie jak to miało miejsce w wielkokapitalistycznym świecie, główne siedzi by rodów burżuazyjnych znajdowały się z dala od hut i kopalń. Były rezydencjami wykorzystywany mi przez cały rok. Było to możliwe dzięki rozwi niętemu systemowi kierowania przedsiębiorstwami przez burżuazję górnośląską.

one can notice considerable differences

despite the sim ilar origins of b o th th e se

u rb a n -in d u s tria l areas.

The first co n cern s th e d ate of building

or taking over of a residence. The in d u

strial career of Łódź began in 1820

(Py t l a s

1994) while in U pper Silesia it

h ad sta rte d som e d ecad es earlier hence

the period needed to acquire sufficient

w ealth is different. In Łódź they first

ap p eared in the

1870’s alth o u g h in

U pper Silesia m any h a d already belonged

to cap italists a t th e en d of th e 18th C.

In Łódź th e process cam e to an end

after World W ar I, while in U pper Silesia

it h a d finished a t the tu rn of th e 2 0 th C.

Those bu ilt by th e Łódź bourgeoisie were

m u ch sm aller a n d m ore m odest th a n

those in U pper Silesia. Israel Kalman

Poznanski’s palace, the grandest in Łódź,

is 28,000 m 3, while the eight largest in

Upper Silesia are m u c h bigger, u p to

20,000 m 3 greater.

The differences are connected with

the social b ackground of th e two bour

geoisies. In the su b -u rb an zone of Łódź,

the residences were m an o rs, villas and

country h o u ses, a n d only in th re e cases

(out of 35) were they palaces

(St e j s k a l

1992). In U pper Silesia a s m any as 75%

were palaces, large or sm all, a n d the re st

were form er castles or h u n te r ’s lodges.

The motives b eh in d the choice of loca

tion also differed. The Łódź bourgeoisie

first h a d th eir p alaces b u ilt n e a r th eir

own factories, a n d only a t th e end of the

19th C did they move o u tsid e th e city to

th eir e sta te s, a n d th ese were m ostly

sum m er residences

(PYTLAS

1994). In Upper

Silesia, as in th e re st of th e cap italist

world, the m ain resid en ces were situ a te d

far from steel-w orks an d m ines an d

were u se d all year ro u n d , possible due to

a well-developed system of com pany

m anagem ent.

5. PRZEMIANY FUNKCJONALNE REZYDEN CJI BURŻUAZJI GÓRNOŚLĄSKIEJ Przemiany funkcjonalne to proces ciągły, zacho dzący pod wpływem wielu czynników. Na zmianę sposobu wykorzystania rezydencji wpływają

zmie-5. FUNCTIONAL TRANSFORMATIONS OF THE UPPER SILESIA RESIDENCES

Functional tra n sfo rm atio n s are a con

tin u o u s process an d take place due to

n u m ero u s factors, so th e u se to w hich

(12)

niające się w przeciągu dziesięcioleci warunki ekonomiczne, polityczne i społeczne.

Mimo iż rezydencje na badanym terenie po wstawały w różnych okresach, to jednak pierwot nie aż 13 (z 16) z nich pełniło funkcję mieszkalną (tab. II). Były to obiekty reprezentacyjne, będące siedzibami poszczególnych rodów burżuazyjnych. Dwie z nich pełniły funkcje obronne - były to zamki w Świerklańcu i w Tarnowicach Starych, wzniesione (odpowiednio) w XIV i XVI w. Dwa obiekty (pałace w Kozłowej Górze i Karłuszowcu) spełniały po-dwójne funkcje: pierwszy mieszkalną i wypo-czynkową, drugi - mieszkalną i administra- cyjną - mieścił się w niej zarząd dóbr Donners- marcków linii siemianowickiej. Pozostałe trzy re zydencje (w Bibieli, w Reptach Starych i w Nakle SI.) pełniły wyłącznie funkcję wypoczynkową.

Do pierwszej wojny światowej (do 1914 r.) sześć rezydencji zmieniło swoją pierwotną funk cję. Jedna rezydencja, w Kopaninie, zmieniła funk cję na wypoczynkową. Pod koniec XIX w. pałac w Nakle Śląskim stał się rezydencją mieszkalną, natomiast w tym samym czasie rezydencja w Sie mianowicach Śląskich zaczęła pełnić funkcję ad ministracyjną - siedziby dyrekcji zespołu hut. Re zydencja w Karłuszowcu pełniła wyłącznie funk cję administracyjną. Pozostałe dwa obiekty, w Tar nowicach Starych i zamek w Świerklańcu, zmieni ły funkcję z mieszkalnej na administracyjną - wią zało się to z wybudowaniem w drugiej połowie XIX w. założeń rezydencjonalnych o funkcji mieszkalnej w ich pobliżu. Osiem rezydencji nie zmieniło funkcji utrzymując swoje pierwotne prze znaczenie (tab. II).

Okres międzywojenny (do końca II wojny świa towej) to czas wielkich przemian przede wszyst kim politycznych. Wiązało się z tym wytycze nie nowej granicy pomiędzy Rzeszą Niemiecką a Rzeczpospolitą Polską, podzieliła ona badany teren pomiędzy te dwa państwa. Przemiany poli tyczno-gospodarcze, a przede wszystkim administra cyjne nie pozostały bez wpływu na losy górnoślą skiej burżuazji i jej majątków. Jednak okazuje się, że tylko funkcje trzech rezydencji uległy zmianie: w Miechowicach - z funkcji mieszkalnej na funk cję administracyjną - siedzibę spółki; rezydencja w Karłuszowcu - z funkcji administracyjnej, na funkcję oświatową (szkoła żeńska); pałac w Ryb nej - z funkcji mieszkalnej na kulturalno-oświa tow ą (siedziba Związku Strzeleckiego). Jedna re zydencja - zameczek myśliwski w Reptach Sta rych — popadła w ruinę, a do wybuchu drugiej

woj-th e residences were p u t h a s been affected

by ch anges in econom ic, political a n d so

cial conditions over decades.

D espite the fact th a t they were b u ilt at

different periods, 13 of th e 16 prim arily

perform ed a residential function (Table II)

being the hom es of individual haute hour-

geois families. Two of th em h a d h ad

a defensive function - th e castles in

Świerklaniec an d Tarnowice Stare, built

in th e 14th a n d 16th C respectively. Two

(the palaces in Kozłowa G óra a n d Karłu-

szowiec) perform ed double functions: the

first - residential an d recreational, the

other - residential a n d adm inistrative

(m anaging the esta te of th e Siemianowice

line of the von D onnersm arck family).

The rem aining th re e (in Bibiela, Repty

Stare a n d Nakło Śląskie) were exclusively

recreational.

Before World War I (1914) six had

changed th eir original function. One, in

Kopanin, w as now recreational,

the

palace in Nakło Śląskie tow ards the end

of the 19th C h a d becom e residential, w hi

le a t the sam e tim e th a t in Siemianowice

Śląskie developed an adm inistrative fu n c

tion - h o sting the board of directors of

a steel-w orks complex. The residence in

Karłuszowiec h a d becom e solely ad m in i

strative an d the rem aining two, in T ar

nowice S tare an d Św ierklaniec, changed

from residential to adm inistrative because

in the second h alf of the 19th C some

u rb a n ho u sin g w as b u ilt in th eir vicinity.

Eight did n ot change, m ain tain in g th eir

original ch aracter (Table II).

The interw ar period (until th e end of

World War II) w as a tim e of g reat tra n s

form ation, especially from a political

origin. This w as a consequence of the

new border betw een the G erm an Reich

and the Polish Republic dividing Upper

Silesia betw een th ese two co untries. The

political, econom ic an d m ost of all adm i

nistrative tra n sfo rm atio n s affected the

fate of the Upper Silesian bourgeoisie

a n d th eir e sta te s. However, it tu rn s out

th a t only th ree ch an g ed functions: in

Miechowice from resid en tial to adm ini

strative (seat of a com pany), in K arłuszo

wiec from adm ini strative to ed u cational

(school for girls) an d in Rybna from

(13)

Tabela II. Przemiany funkcji rezydencji w dawnych powiatach bytomskim, katowickim i tarnogórskim Table II. Changes of function of the residences in the former Bytom, Katowice and Tarnowskie Góry Districts

Lp. Położenie obiektu

Funkcja

pierwotna przed I wojną światową do końca II wojny światowej w latach 1946-1989 po roku 1989

No Location

Function

original before World War I by the end of World War II 1946-1989 after 1989

3. Bibiela W W W W 0

4. Karluszowiec M A A A 0 0 0

5. Kopanina M W W 0 0

6. Kozłowa Góra M W M W M W -

-7. Naklo Śląskie W W M M M 0 0

8. Repty Stare - zamek/castle W W - -

-9. Repty Stare - pałac/pałace M M M -

-10. Rybna M M Ko Ko W Ko W 11. Świerklaniec - zamek/castle Ob M M A A - -12. Świerklaniec - pałac/palace M M M - -13. Stare Tarnowice Ob M A A A X 14. Wieszowa M ? ? _M _A X 15. Wilkowice M M M M A A 16. Zbrosławice M M M M X

Funkcje: M - mieszkaniowa, A - administracyjna, O - oświatowa, W - wypoczynkowa, Ko - kulturalno-oświatowa, Ob - obronna; x - nie wykorzystana, [-] - nie istnieje, ? - brak danych.

Ź r ó d ł o : Badania własne.

Functions: M - residential, A - administrative, O - educational, W - recreational, Ko - cultural-educational, Ob - defensive; x - unused, [-] - no longer existing, ? - no data.

S o u r c e : Author's research.

ny światowej przestała istnieć. Jedenaście rezyden cji utrzymało swoje wcześniejsze funkcje: trzy - funkcję administracyjną, trzy - funkcję wypo czynkową, przy czym jedna z nich, w Kozłowej Górze, łączyła tę funkcję z funkcją mieszkania ca łorocznego. Pięć rezydencji utrzymało funkcję mieszkalną. Co do jednego założenia - w Wieszo- wej, brak informacji o je j losach.

Druga wojna światowa i działania wojenne nie przyniosły dużych zniszczeń wśród rezydencji ślą skich. Przetrwały one czas wojny i dopiero nadej ście Armii Czerwonej na początku 1945 r. poczy niło ogromne spustoszenie wśród burżuazyjnych obiektów rezydencjonalnych, z których sześć ule gło spaleniu.

Po zakończeniu II wojny światowej nowe grani ce Polski objęły cały Górny Śląsk, ale nastały tak że nowe warunki polityczne, społeczne i ekono miczne. Jeszcze przed końcem drugiej wojny świa towej magnateria przemysłowa opuściła swoje re zydencje, natomiast po wojnie nastąpiła nacjonali zacja prywatnych dotąd majątków. W ten sposób ocalałe 10 rezydencji stało się własnością państwa polskiego.

residential to cu ltu ra l-ed u catio n al (seat

of th e H u n te r’s Union - Z w iązek Strze

lecki). One, a sm all h u n te r ’s lodge in

Repty Stare, h ad becom e ru in e d an d

before World War II broke o u t it h ad

ceased to exist. Eleven m ain tain ed th eir

earlier functions: th ree adm inistrative,

three recreational (one, in Kozłowa Góra,

com bined th is w ith a resid en tial fu n c

tion), five rem ained resid en tial while for

one complex, in Wieszowa, th ere is no

d a ta available.

World War II did n o t bring m u ch d a

mage, the residences survived the w ar

an d only the Red Army arriving a t the

beginning of 1945 b ro u g h t d estru ctio n

w ith six being b u rn t. After th e w ar the

new Polish borders included all of Upper

Silesia, b u t th ere were also new political,

social an d econom ic conditions. Already

before th e w ar h ad ended the in d u strial

m ag n ates h ad left,

th e ir residences

becam e natio n alised an d th e ten surviv

ing th u s becam e state property.

(14)

W okresie od końca II wojny do 1989 r. w czte rech rezydencjach nie zmieniła się funkcja jak ą pełniły, zmienili się natomiast użytkownicy (por. tab. 11, nr 3, 4, 13, 16).

Zmiany funkcji nastąpiły w przypadku sześciu rezydencji. Dwie zaczęły pełnić funkcję oświato wą: w Nakle Śl. - szkoła rolnicza i w Kopaninie - sanatorium, a następnie od 1966 r. dom pomocy społecznej. Również dwie rezydencje zmieniły funkcję na kulturalno-oświatową. W pałacu w Sie mianowicach Śląskich urządzono przedszkole, obiekt był też siedzibą zespołu tanecznego, a w części pełnił również funkcję mieszkalną. Podobna była sytuacja pałacu w Rybnej. Dwie rezydencje: w Wie- szowej i w Wilkowicach stały się własnością PGR-u. Łączyły funkcje mieszkalne (dla pracowni ków PGR-u) i administracyjne - biura gospodarstwa.

Between th e end of World W ar II an d

1989, th e functions of four did not

change, b u t th eir u s e rs did (Cf. Table II,

No 3, 4, 13, 16). A change occurred

in six: two becam e ed ucational, Nakło

Śląskie, a farm ing school, a n d Kopanin,

a san ato riu m (from 1966 a social care

home), two becam e cu ltu ra l-ed u catio n al,

while the palace in Siem ianowice Śląskie

becam e a kin d erg arten , a folk dance club,

an d also residential a s did th e palace in

Rybna. Two, in W ieszowa a n d Wilkowice,

becam e th e property of a state farm

(PGR - Państwowe Gospodarstwo Rolnicze)

com bining a resid en tial function (for the

farm ’s workers) w ith an adm inistrative

one (offices).

Fot. 3. Naklo Śląskie - pałac. Widok od południowego zachodu, stan z 1998 r.

(fot. J. Majcher)

Photo 3. Naklo Śląskie - the palace. The view from the south-west in 1998 (photo by J. Majcher)

W 1989 r. nastąpiły kolejne zmiany ustrojowe. W związku ze zmianami własnościowo-syste- mowymi cztery rezydencje, użytkowane do tej po ry przez PGR-y, zostały przejęte przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, trzy z nich po zostały nie wykorzystane. Tylko jedna rezydencja (w Bibieli) zmieniła funkcję - obiekt zaadaptowa no na dom dla samotnych matek. Cztery obiekty nie były wykorzystane (por. tab. II, nr 2, 13, 14, 16). Natomiast pięć rezydencji nie zmieniło funk cji (por. tab. II, nr 4, 5, 7, 10, 15).

W procesie przemian funkcjonalnych rezyden cji można zauważyć pewne prawidłowości. W dru giej połowie XIX w. następowały przemiany funk cji mieszkalnej w rezydencjach położonych blisko

The m ost recen t change in the political

system cam e in 1989. The four u se d by

state farm s were ta k e n over by th e Farm

Property Agency (Agencja W łasności Rol

nej) of the S tate Treasury (Skarb Państwa),

three of them rem ain u n u s e d w ith only

one (in Bibiela) changing its function (the

building h a s been a d ap ted to become

a single m o th e rs ’ home). Of th e rest, four

are not being u se d (Cf. Table II, No 2, 13,

14, 16) an d five have n o t changed their

functions (Cf. Table II, No 4, 5, 7, 10, 15).

There are certain p a tte rn s in th e

process of functional transform ation. In

the second h alf of th e 19th C th ere w as

(15)

obszarów uprzemysłowionych na administracyj n ą - właściciele opuszczali te obiekty, wokół któ rych środowisko stawało się coraz bardziej uciążli we dla życia i przenosili się do innych rezydencji, także położonych poza obszarem badań. Proces ten nasili! się szczególnie w okresie międzywojennym. Nowo wznoszone obiekty pełniły funkcję wyłącz nie wypoczynkową.

Po II wojnie światowej obiekty znajdujące się w miastach lub ich bliskim sąsiedztwie zostały za adaptowane na szkoły, rezydencje pełniące do

1945 r. funkcję wyłącznie wypoczynkową zostały przejęte przez domy opieki społecznej, a pałace znajdujące się w folwarkach - zostały przejęte przez PGR-y. Otoczenie nadal pełniło funkcję rol niczą.

Widoczny jest brak zainteresowania rezyden cjami po 1989 r. spowodowany trudnością w zna lezieniu nowych użytkowników i pomysłów na ich wykorzystanie - w takiej sytuacji są cztery obiek ty. Sześć przestało istnieć. Jedynie sześć jest nadal użytkowanych (tab. II).

a shift from resid en tial to adm inistrative

in those s itu a te d close to in d u strialised

areas, th eir ow ners moving o u tside the

are a a s the environm ent becam e m ore

an d m ore harm ful. This process becam e

particularly prevalent in th e interw ar

period w hen any newly b u ilt h a d only

a recreational function.

After World War II th o se in cities, or

close to them , were ad ap ted to becom e

schools, th o se w hich u n til 1945 were

only recreational, were ta k e n over by so

cial care hom es, an d those b u ilt on e s ta

tes were tak en over by sta te farm s w ith

the su rro u n d in g are a still u se d for far

ming.

The lack of in te re st since 1989 is

clearly visible, a re su lt of difficulties in

finding new ow ners a n d new ideas on

how to u se th e buildings. F our are in

th is situ atio n , six have ceased to exist

while only a fu rth e r six are still in u se

(Table II).

6 . PODSUMOWANIE

Uwarunkowania historyczne sprawiły, że w mo mencie dotarcia na Górny Śląsk rewolucji przemy słowej, ziemie te w dużej części stanowiły wła sność niemieckiej arystokracji. To właśnie ta gru pa społeczna posiadała odpowiednie zasoby finan sowe do rozpoczęcia działalności przemysłowej.

Na obszarze, gdzie prowadzone były badania, powiatów bytomskiego, katowickiego i tarnogórskie- go w granicach z 1873 r., znajdowało się 16 takich obiektów, z czego, do końca XX w. ocalało 10, a jeden zachowany jest jako trwała ruina. W więk szości powstały one przed okresem industrializacji Górnego Śląska (do 1788 r.) i należały do burżu- azji lub zostały przez nią przejęte w późniejszym okresie.

Rezydencje burżuazji górnośląskiej, to założe nia o ogromnej skali, przeważnie pałace. Wcze śniej były one siedzibami rodów arystokratycz nych, które po zainteresowaniu się działalnością przemysłową przeobraziły się w burżuazję. Zdoby wane olbrzymie kapitały, w dużej mierze przezna czane były na rozbudowywanie i upiększanie rezy dencji, bogato wyposażonych, pełnych przepychu, o wyszukanej architekturze i skomplikowanym rozkładzie wnętrz. Wśród burżuazji górnośląskiej