ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LX, zeszyt 7 – 2012
S
àOWO WSTĉPNE
W roku 2011 minĊáo 140 lat od przyjĞcia na Ğwiat àesi Ukrainki (1871-1913) – wybitnej ukraiĔskiej pisarki, poetki, dramatopisarki, folklorysty i krytyka literackiego. àarysa Kosacz urodziáa siĊ i dorastaáa na ziemiach historycznego Woáynia: pierwsze dwa lata Īycia spĊdziáa w miasteczku Zwiahel, które dziĞ nosi nazwĊ Nowogród WoáyĔski, dzieciĔstwo i máodoĞü mijaáy przyszáej poetce początkowo w àucku, a nastĊpnie w majątku rodzinnym w miejscowoĞci Ko-áodiaĪne, niedaleko Kowla. WáaĞnie dlatego jest kojarzona przede wszystkim z Woáyniem, który sama tak bardzo kochaáa; tutaj przecieĪ ksztaátowaáa siĊ jej ludzka i twórcza natura. PrzyjĊáo siĊ – zresztą bardzo sáusznie – wáaĞnie w tych woáyĔskich krajobrazach, folklorze i mitologii poszukiwaü Ĩródeá obrazów, motywów obecnych w jej twórczoĞci, a takĪe czĊĞci skáadowych jej obrazu Ğwiata. JednakĪe samoidentyfikacja oraz twórczoĞü poetki nigdy nie zamykaáy siĊ w tej jednej, regionalnej, woáyĔskiej toĪsamoĞci, ale obejmowaáy caáą UkrainĊ zarówno w perspektywie przestrzennej, jak i czasowej. Warto nadmieniü, Īe pochodzenie poetki od strony matki związane byáo z Poátawszczyzną, natomiast od strony ojca z Czernihowszczyzną. Historycznie – jak podejrzewają biogra-fowie – wĞród przodków àesi Ukrainki znajduje siĊ m.in. element grecki, wywodzący siĊ od drahomana – táumacza sáuĪącego w rządzie Chmielnickiego; obecny jest równieĪ czynnik poáudniowosáowiaĔski: przodkowie Kosaczów wywodzili siĊ najprawdopodobniej ze szlachty, z Hercegowiny; opuĞcili swoje ziemie w obawie przed tureckimi przeĞladowaniami. Ponadto àesia Ukrainka wraz z rodziną kaĪdą zimĊ spĊdzaáa w Kijowie, biorąc aktywny udziaá w Īyciu kulturalnym stolicy. W Kijowie, na cmentarzu Bajkowym, poetka zostaáa równieĪ pochowana. Kartografia licznych podróĪy àesi Ukrainki: od Hadiacza po Lwów czy Czerniowce, od àucka po OdessĊ czy JaátĊ w szczególny sposób okreĞliáa przestrzeĔ ojczyny poetki ze wschodu na zachód, z póánocy na poáudnie. Wynika stąd, Īe àesia Ukrainka myĞlaáa w kategoriach caáej Ukrainy, nie tylko Woáynia. Byáa Ukrainką.
Pisarka przeĪyáa krótkie, bo zaledwie 42 letnie, jednak intensywne i prze-peánione twórczą pasją Īycie, pomimo choroby, która konsekwentnie niszczyáa jej organizm. Jest rzeczą jasną, Īe osobowoĞü pisarza ksztaátuje siĊ pod wpáywem przede wszystkim talentu, ale mają teĪ znaczenie chociaĪby okolicznoĞci czasu
SàOWO WSTĉPNE
10
i miejsca (obecnoĞü w pewnym miejscu i czasie), koleje losu, charakter czy usposobienie. àesia Ukrainka urodziáa siĊ w pozbawionej nawet wáasnej nazwy kolonii wielkiego imperium, które stopniowo Ğcieraáo te ziemie nie tylko z mapy Europy (krajów i kultur), ale w ogóle Īycia. Potrzeba wewnĊtrzna i obowiązek obrony ojczyzny przed ostatecznym wcháoniĊciem przez Imperium Rosyjskie stanowiáy jeszcze jeden bodziec ksztaátujący osobowoĞü àesi Ukrainki i jej twórczy charakter, wraĪliwy na wszelką niesprawiedliwoĞü i ucisk, nieustĊpliwy i konsekwentny w wyznawaniu najwaĪniejszych wartoĞci ludzkich, które sama niejednokrotnie podkreĞlaáa: „ə ɧɟ ɪɚɡ ɤɚɠɭ. ɓɨ ɜ ɦɟɧɟ ɧɚɬɭɪɚ „ɯɪɨɧɿɱɧɚ”, ɛɨ ɭ ɦɟɧɟ ɜɫɟ ɯɪɨɧɿɱɧɟ: ɿ ɯɜɨɪɨɛɢ, ɿ ɩɨɱɭɜɚɧɧɹ. əɤ ɚɧɟɦɿɹ, ɬɭɛɟɪɤɭɥɶɨɡ, ɿɫɬɟɪɿɹ, ɬɚɤ ɿ ɩɪɢɹɡɧɶ, ɥɸɛɨɜ ɿ ɧɟɧɚɜɢɫɬɶ” (List do Olgi Kobylianskiej, 29-30 ɬɪɚɜɧɹ 1899 //Ɂɿɛɪ. Ɍɜ.: ɍ 12-ɬɢ ɬ. – Ɍ. 10).
Najlepszą formą wyraĪenia swoich myĞli i sądów staáa siĊ dla poetki twórczoĞü literacka. Zresztą, byáa to forma najbardziej naturalna ze wzglĊdu na czas i pochodzenie àesi Ukrainki, bo przecieĪ wywodziáa siĊ z rodziny literackiej (jej matka, Olga Drahomanowa-Kosacz, pseudonim Oáena Pcziáka, byáa znaną pisarką i dziaáaczką spoáeczną; wuj – Mychajáo Drahomanow byá opozycyjnym publicystą i literaturoznawcą). Pisarka wkroczyáa do literatury ukraiĔskiej w okresie pojawienia siĊ w Europie nowego Ğwiatopoglądu, stylu i wraĪliwoĞci, którym byá modernizm. Wraz z Olgą Kobylianską, Wasylem Stefanykiem, My-chajáem Kociubynskim, Archypem Tesáenkiem, Stepanem Wasylczenkiem, Markiem Czeremszyną i wieloma innymi pisarzami ukraiĔskimi naleĪaáa go grona prekursorów wczesnego modernizmu ukraiĔskiego. W kulturach skolonizo-wanych, takich jak ukraiĔska, modernizacja oznaczaáa równieĪ antykolonialną, narodową mobilizacjĊ, po to, by dzieáami o wysokiej wartoĞci i jakoĞci arty-stycznej nie tylko zaprzeczaü kolonialną Ğmierü kultury ukraiĔskiej, ale teĪ przywróciü wiarĊ w siebie wĞród spoáeczeĔstwa ukraiĔskiego, przezwyciĊĪyü zagubienie i brak szacunku do siebie.
àesia Ukrainka poprzez swoją twórczoĞü i postawĊ Īyciową reprezentowaáa nowy, ukraiĔski typ osobowoĞci twórczej: kobietĊ wyksztaáconą (znaáa dziesiĊü jĊzyków obcych), AutorkĊ, prezentującą nowy typ myĞlenia, ideologii, stylu (neoromantyzm, neoklasycyzm) i pisarstwa. RozpoczĊáa swoją twórczoĞü od poezji. Wydaáa 3 tomiki wierszy: Na kryáach piseĔ (1893), Dumy i mriji (1899),
Widhuky (1902). Poezja àesi Ukrainki charakteryzuje siĊ delikatnoĞcią,
opty-mizmem, mĊstwem, krzepkim tonem, który kontrastuje z wierszami jej starszych kolegów. Wiersze poetki przepeániają wyraĪenia aforystyczne, filozoficznoĞü i intelektualizm oraz bogata intertekstualnoĞü. Jest w nich wiele Ğwiatáa, sáoĔca, koloru, powietrza, klasycznej, apolliĔskiej harmonii. Autorka próbowaáa swych
SàOWO WSTĉPNE 11 siá równieĪ w poezji epicznej, chodzi tu m.in. o poematy: Robert Brus, korol
szotáandskyj, Wiáa-posestra, Misjaczna áehenda, Dawnia kazka, Izolda Biáoruka.
Jednak najwiĊkszym twórczym osiągniĊciem àesi Ukrainki byáa dramaturgia. Na jej tle poezjĊ moĪna traktowaü jako swego rodzaju laboratorium formowania siĊ i krystalizacji modernistycznego stylu i sposobu myĞlenia pisarki. W ostatnim okresie swego Īycia, mniej wiĊcej od roku 1900, poetka faktycznie zaprzestaáa pisaü wiersze i skoncentrowaáa siĊ na dramaturgii. Tworzyáa w róĪnych formach i gatunkach dramatycznych: etiuda dramatyczna, scena, dialog, poemat drama-tyczny, dramat psychologiczny, dramat – feeria. Są to przede wszystkim utwory poetycko-dramatyczne, tzn. pisane wierszem, aczkolwiek są teĪ dramaty sensu
stricte. SpuĞcizna dramatyczna àesi Ukrainki to dwadzieĞcia ukoĔczonych
utworów, spoĞród których najbardziej znane i popularne to Báakytna trojanda – pierwszy utwór dramatyczny napisany prozą (1896), trylogia na podstawie motywów biblijnych: OderĪyma (1901), Wawilonskyj poáon (1903), Na rujinach (1904), czy – naleĪaáoby powiedzieü – tetralogia, jeĪeli dodaü tu jeszcze utwór Na
poli krowy (1909); Kassandra (1907); W Katakombach (1905); Rufin i Priscilla
(1906-1907), Ajsza i Mochammed (1907); Johanna, Īinka Chusowa (1909);
Osinnia kazka (dramat fantastyczny, 1905); U puszczi (1909); Bojarynia (1910); Lisowa pisnia (1911); Kaminnyj hospodar (1912); Orhija (1913). Autorka nie
ukoĔczyáa utworów: Sapfo, Rodyna BaĪajiw, Bondariwna. Jak moĪna zauwaĪyü juĪ na podstawie samych tytuáów, tematy i motywy dla swej dramaturgii àesia Ukrainka czerpaáa z kultury Ğwiatowej, przede wszystkim europejskiej, m.in. z Pisma ĝwiĊtego (tak Starego, jak i Nowego Testamentu), Bliskiego Wschodu, historii Babilonu i Izraela, staroĪytnej Grecji i Rzymu, Ğredniowiecza europej-skiego, a takĪe Ukrainy i mitologii ukraiĔskiej. Teatr poetycki àesi Ukrainki to przede wszystkim dramaty filozoficzne: dramaty idei, dialogów, a nie dziaáania, które stanowią swego rodzaju spuĞciznĊ zarówno tradycji dramatu antycznego, jak i ówczesnego europejskiego dramatu modernistycznego Ibsena, Maeterlincka, Hauptmanna i innych.
Studia nad twórczoĞcią pisarki w literaturoznawstwie ukraiĔskim mają doĞü dáugą i záoĪoną historiĊ. Za Īycia poetka odczuwaáa brak prawdziwego dialogu z czytelnikiem, uwaĪaáa, Īe jest autorką szanowaną, ale nierozumianą i rzadko czytaną. Prawdziwy rozkwit badaĔ „áeseznawczych” przypada dopiero na lata 20. XX wieku i jest utoĪsamiany ze studiami neoklasyków kijowskich (M. Draj-Chmara, P. Fyáypowycz, M. Zerow), jednak juĪ na początku lat 30. reĪim stalinowski zniszczyá wszystkich najwybitniejszych dziaáaczy kultury ukraiĔskiej tego okresu, w tym 80% pisarzy i literaturoznawców. Po tzw. „rozstrzelanym odrodzeniu” (termin zaproponowany przez Jerzego Giedroyca) osoba i twórczoĞü
SàOWO WSTĉPNE
12
àesi Ukrainki, jak równieĪ inni nie zakazani przez cenzurĊ klasycy literatury ukraiĔskiej byli zaszufladkowani, umieszczeni w wąskich ramach interpretacji „jedynej sáusznej metody – marksizmu-leninizmu”. Poetka byáa postrzegana jako „piewczyni ogni przedĞwitu” (czyli rewolucji bolszewickiej) lub „córka Pro-meteusza” (w tym samym znaczeniu).
Próby stworzenia nowego literaturoznawstwa, otwartego na Ğwiatowe meto-dologie i sposoby interpretacji juĪ w niepodlegáej Ukrainie byáy przewaĪnie zwią-zane z badaniem twórczoĞci àesi Ukrainki z punktu widzenia wáaĞnie tych nowych metod badawczych. Tak siĊ záoĪyáo, Īe wybór padá gáównie na studia ko-biece i Gender Studies, a to – w konsekwencji – wywoáaáo konflikt w Ğrodowisku naukowym dotyczący sposobu interpretacji twórczoĞci poetki. Pojawiaáy siĊ protesty przeciwko kolejnej próbie unifikacji i „zaszufladkowania” twórczoĞci wybitnej pisarki ukraiĔskiej. Stąd teĪ, we wspóáczesnym literaturoznawstwie ukraiĔskim, dyskusje produktywne są bardzo czĊsto dyskusjami na temat osoby i twórczoĞci àesi Ukrainki. Zatem àesia Ukranka powróciáa; jest szanowana i „czytana”, na jej temat niejednokrotnie toczone są spory. Stopniowo nabierają równieĪ wiĊkszego rozmachu badania nad twórczoĞcią poetki w literaturoznaw-stwie zagranicznym, w tym polskim.
PoniĪej zamieszczono materiaáy z seminarium naukowego, poĞwiĊconego 140. rocznicy urodzin àesi Ukrainki, które zostaáo zorganizowane dziĊki wysiákom pracowników Katedry Literatury UkraiĔskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubel-skiego Jana Pawáa II i odbyáo siĊ 15 grudnia 2011 roku. Autorzy zamieszczonych tu prac analizują twórczoĞü pisarki przez pryzmat róĪnych tematów, problemów i róĪnych metodologii, poszerzając tym samym polski dyskurs literaturoznawczy o osobĊ i twórczoĞü àesi Ukrainki.
Prof. Stefania Andrusiw Táumaczenie Marta Kaczmarczyk
