Tom III – 2012
KS. KRZYSZTOF KAUCHA *
EUROPA I EUROPEJSKO<=
W <WIETLE NAUCZANIA JANA PAW>A II
W dobie relatywizmu wkraczajNcego takPe do nauk humanistycznych trzeba podjNU wysiVek okreWlenia znaczeX desygnatów podstawowych pojZU kulturowych. Dotyczy to zwVaszcza pojZU ,,Europa” i ,,europejskoWU” z po-wodu wyjNtkowego znaczenia Europy w dziejach Wwiata, a takPe z racji utraty kulturowej toPsamoWci przez wspóVczesnych jej mieszkaXców przy-pominajNcych wZdrowców bez korzeni i celu, jak napisaV Jan PaweV II w adhortacji Ecclesia in Europa (nr 7). To wVaWnie jego nauczanie jest bród-Vem niniejszego artykuVu, poniewaP bZdNc duchowym przewodnikiem wielu chrzeWcijan i zarazem wybitnym humanistN, byV takPe przewodnikiem Euro-py i Europejczyków, którym przypominaV ich toPsamoWU.
Ten artykuV, z braku miejsca bardzo syntetyczny1, bZdzie skVadaU siZ
z nastZpujNcych punktów: I. PojZcia ,,Europa” i ,,europejskoWU”, II. Geneza Europy i europejskoWci, III. Dzieje Europy – synteza, IV. Elementy europej-skoWci, V. WspóVczesnoWU Europy i europejskoWci oraz VI. PrzyszVoWU Europy i europejskoWci.
I. POJfCIA ,,EUROPA” I ,,EUROPEJSKO<=”
W Wwietle papieskiego nauczania sN one bliskoznaczne, lecz ich de-sygnaty róPniN siZ od siebie. PojZcie ,,Europa” PapieP rozumiaV jako przede
Ks. dr hab. KRZYSZTOF KAUCHA, prof. KUL – kierownik Katedry Eklezjologii Fundamental-nej w Instytucie Teologii FundamentalFundamental-nej KUL, koordynator kierunku mediteranistyka w KUL; adres do korespondencji: Al. RacVawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: kkaucha@kul.pl
1 Szersze opracowanie stanowi moja ksiNPka Wiarygodno12 Ko1cio4a w kontek1cie wyzwa9
wszystkim jej dzieje (nie tylko przeszBoCD, lecz takHe wspóBczesnoCD i przy-szBoCD) tworzone przez osoby i spoBecznoCci zamieszkujNce jej terytorium (niegdyC obejmujNce teH póBnocnN AfrykQ i zachodniN AzjQ) oraz wzajemnie przenikajNce siQ ideowe prNdy epok i konkretne wydarzenia. DokonywaB przy tym personalistyczno-moralnej lektury dziejów skoncentrowanej na czBowieku i tym, co pomaga mu lub uniemoHliwia stawaD siQ bardziej czBowiekiem, bardziej sobN i osobN.
,,EuropejskoCD” zaC to wedBug Jana PawBa II pojQcie ponadhistoryczne i ponadkulturowe (choD jego treCD pochodzi z dziejów i kultury), oznacza-jNce dorobek ludzkoCci tego obszaru, zwBaszcza pozytywny, uniwersalny, CwiadczNcy o rozwoju duchowo-moralnym. EuropejskoCD jest esencjN do-robku dziejowego i kulturowego Europy, jej duszN, wnQtrzem, gBQbiN, ser-cem, korzeniami i toHsamoCciN2. Podczas gdy wedBug jednych na europej-skoCD skBadajN siQ wyBNcznie elementy pozytywne, wedBug innych zaC wy-BNcznie negatywne (np. kolonializm, neokolonializm, pycha Europejczyków), Jan PaweB II traktowaB europejskoCD jako zbiór elementów gBównie pozy-tywnych i kulturotwórczych, negatywne zaC, choD nawet wyraZne i dBugo-trwaBe, jako odejCcie od tych pierwszych. Wprawdzie nie wchodzN one w za-kres tak rozumianego pojQcia europejskoCci (europejskoCci de iure), gdyH sN jego zaprzeczeniem, to jednak stanowiN coC realnego – realne tBo dla euro-pejskoCci (europejskoCD de facto), którego nie moHna nie dostrzegaD.
II. GENEZA EUROPY I EUROPEJSKO_CI
Kiedy wBaCciwie powstaBa Europa i europejskoCD? Podczas gdy dziC jako genezQ Europy wskazuje siQ nowoHytnoCD lub nowoczesnoCD albo oCwie-cenie lub rewolucjQ francuskN, to Jan PaweB II w ,,klasycznym stylu” sytuo-waB jej poczNtki w kulturze greckiej, rzymskiej, celtyckiej, germaaskiej, sBowiaaskiej, ugrofiaskiej, a takHe Hydowskiej i muzuBmaaskiej3.
Czyn-2 Takie rozumienie przewija siQ we wszystkich papieskich wypowiedziach o Europie, których
jest bardzo duHo. Nie liczNc encyklik i adhortacji (w tym Ecclesia in Europa), wprost Europy dotyczyBo 69 listów apostolskich, 80 orQdzi i przesBaa, 131 homilii, 84 katechez w czasie audien-cji generalnych, 41 rozwaHaa na AnioB Paaski oraz 430 przemówiea. Zob. K a u c h a. Wiary-godno45 Ko4cio7a w kontek4cie wyzwa; wspó7czesno4ci europejskiej s. 297-340.
3 J a n P a w e B II. Adhortacja Ecclesia in Europa 19; t e n H e. Zjednoczenie Europy
histo-rycznym wyzwaniem, które naleBy podjC5 (do uczestników 76. Dialogu z Bergedorf) (17 XII 1984). W: Nauczanie Papieskie [dalej skrót: NP]. T. VII, 2:1984. Red. E. Weron, A. Jaroch. Po-znaa: Pallottinum 2002 s. 779-781 nr 3.
nikiem jednak jego zdaniem decydujEcym, par excellence europotwórczym, byMo wejNcie chrzeNcijaPstwa i KoNcioMa na teren dzisiejszej Europy, co – idEc za myNlE PapieTa – moTna okreNliU jako racjV dostatecznE jej zaist-nienia4. Bez tego faktora zbliTenie róTnych kultur i narodów nie utworzyMoby Europy, a nawet utrudniMoby jej powstanie (czy w ogóle byMoby ono moT-liwe?), jeNli zwaTy siV na liczne napiVcia i konflikty w Nwiecie staroTytnym. Znane sE ówczesne próby tworzenia jednolitych struktur, jak np. Imperium Romanum (które wprawdzie byMo podMoTem powstania Europy, lecz jedno-czeNnie ,,wiVziMo” jej poczEtek jako kontynentu wolnoNci i pokoju), które jednak nie powiodMy siV. Czynniki: polityczny, prawny, militarny, a nawet kulturowy – nie staMy siV spoiwem kontynentu i ustEpiMy pod naporem ten-dencji konfliktogennych i odNrodkowych.
Z tego tytuMu Jan PaweM II uwaTaM, Te u poczEtków Europy zadziaMaM fak-tor innej natury, zwiEzany z religiE, niezwykMy, wrVcz nadnaturalny, gdyT pod jego wpMywem kontynent peMen róTnic i napiVU zaczEM z biegiem czasu istnieU jako harmonijna caMoNU i jako taki przetrwaM do dziN. Genezy Europy naleTy zatem szukaU gMVbiej, niT to siV czyni potocznie, i nie tylko w ramach historii Nwieckiej, ale w zbawczej ekonomii BoTej i interwencji Boga, który wyszedM naprzeciw zapotrzebowaniu na EwangeliV i KoNcióM nie tylko wNród mieszkaPców Macedonii (Dz 16, 9)5. NawiEzujEc do ewangelijnej
przypo-wieNci, PapieT porównaM EuropV do nowej ziemi, na której zostaMa zasadzona winnica Boga (Mt 21, 33-41)6; jej rozwój to zarówno dzieje Europy, jak i krystalizowanie siV europejskoNci. Na podstawie tych myNli moTna nawet
4 J a n P a w e M II. Adhortacja Ecclesia in Europa 24, 108; t e n T e. Europa i warto0ci
chrze0cija4skie (przes7anie z okazji 1200. rocznicy koronacji Karola Wielkiego) (14 XII 2000). „L’Osservatore Romano” (wyd. polskie) [dalej skrót: OsRomPol] 22:2001 nr 3 s. 6-7 s. 7; t e n T e. Awiat7o Roku Jubileuszowego na Sakrament Bierzmowania (10 VI 1979, Kraków). NP II, 1:1979 s. 606-611 nr 2; t e n T e. Przyjmijcie Chrystusa do swojego Kycia (na zako4czenie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów po0wiOconego Europie) (23 X 1999). OsRomPol 20:1999 nr 12 s. 48-49; t e n T e. Kryzys Europy jest kryzysem chrze0cija4stwa w Europie (do uczestników V Sympozjum Konferencji Episkopatów Europy) (5 X 1982). NP V, 2:1982 s. 502-506 nr 1-2; t e n T e. Prawo do Kycia a Europa (do uczestników kongresu) (18 XII 1987). OsRomPol 9:1988 nr 2 s. 25 nr 2; t e n T e. JeKeli Europa chce pozostaR sobie wierna (do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europejskiej) (8 X 1988). OsRomPol 9:1988 nr 10-11 s. 5-6 nr 3-5-6; tenTe. Ewangelizacja kultur (do uczestników przedsynodalnego sympozjum ,,Chrze0ci-ja4stwo i kultura w Europie: pamiOR, 0wiadomo0R, wizja”) (31 X 1991). OsRomPol 13:1992 nr 1 s. 58-60 nr 3.
5 T e n T e. Encyklika Slavorum Apostoli 8-9; t e n T e. Adhortacja Ecclesia in Europa 45. 6 T e n T e. Homilia AwiadczYc o jedno0ci i wspólnocie Ko0ció7 przyczynia siO do odrodzenia
budowa7 argument europotwórczy na wiarygodnoD7 chrzeDcijaGstwa jako religii nadprzyrodzonej i w najwyKszym stopniu kulturotwórczej7.
III. DZIEJE EUROPY – SYNTEZA
Z braku miejsca nie moKe tu by7 zaprezentowana rekonstrukcja caTej przeszToDci Europy widzianej oczami Jana PawTa II8. Zdecydowanie róKni siV ona od czysto Dwieckich historiografii uwzglVdnianiem silnego wpTywu chrzeDcijaGstwa i KoDcioTa na dzieje, ich moralno-personalistycznZ lekturZ oraz wyprowadzaniem odwaKnych konkluzji natury historiozoficznej.
WedTug PapieKa chrzeDcijaGstwo pozytywnie oddziaTywaTo w dziejach Europy na róKne sfery jej Kycia. ZasTuguje na miano religii Europy i Euro-pejczyków. DziVki niemu dokonywaT siV postVp kulturowy, cywilizacyjny, intelektualny, edukacyjny i ekonomiczny oraz rosTa spójnoD7 spoTeczno--kulturowa. W duKej mierze dziVki niemu Europa wpTynVTa na losy i rozwój Dwiata. KoDcióT przez caTe swe dzieje ksztaTtowaT EuropV i nadawaT jej toK-samoD7 nade wszystko dziVki pochodzZcym z Objawienia BoKego uniwer-salnym prawdom i wartoDciom (o których bVdzie mowa w kolejnym punkcie artykuTu) oraz ludziom, którzy wcielali je w Kycie w róKnych okoliczno-Dciach historycznych.
Europa – wedTug PapieKa – DciDle zwiZzaTa siV z chrzeDcijaGstwem i jest wroDniVta w KoDcióT, a KoDcióT w EuropV. Ona staTa siV pierwszym domem Eklezji Chrystusa i nigdy ciZgToD7 KoDcioTa na Starym Kontynencie nie byTa przerwana. Dlatego PapieK zawsze postrzegaT EuropV w sercu KoDcioTa, a KoDcióT – w sercu Europy9. UczyT, Ke KoDcióT jest dla Europy tym, czym dusza dla ciaTa.
W papieskiej lekturze dziejów Europy znalazTy siV takKe gorzkie sTowa. W jej dziejach, obok wydarzeG godnych podziwu, miaTy teK miejsce wyda-rzenia dramatyczne, jak wojny, przemoc, przeDladowania, dyskryminacje, nVdza, niesprawiedliwoD7. W nauczaniu Jana PawTa II przewija siV myDl, Ke Europa jest odpowiedzialna takKe za wiele zTa w dziejach Dwiata, zTa –
7
K a u c h a. Wiarygodno)* Ko)cio.a s. 53-57.
8
PrzedstawiTem jZ obszerniej w artykule Chrze)cija4stwo a kultura europejska (w )wietle nauczania Jana Paw.a II). ,,Studia Nauk Teologicznych PAN” 5:2010 (Chrze)cija4stwo w dia-logu) s. 25-37.
9
J a n P a w e T II. Przemówienie w czasie publicznego konsystorza (28 VI 1991). OsRomPol 12:1991 nr 6 s. 50-51.
dodajmy – które zrodziDo siF nie z powodu chrzeMcijaNstwa i dziaDalnoMci KoMcioDa, lecz wskutek odejMcia od niego, takRe niekiedy ludzi naleRScych do niego.
Jan PaweD II dostrzegaD w dziejach Europy prawidDowoMU: gdy od-chodziDa od chrzeMcijaNstwa i KoMcioDa, czyniDa to zawsze w imiF rzekomo postFpowych ideologii, które jednak przynosiDy katastrofalne skutki i gigan-tyczne cierpienia. PapieR porównywaD je do zachowaN barbarzyNskich10. Za-dawaD retoryczne pytania: czy potrzeba bardziej wyrazistych dowodów niewiarygodnoMci ideologii odrzucajScych Boga, Chrystusa i Jego KoMcióD niR obozy koncentracyjne, krematoria i guDagi, których liczne Mlady do dziM znajdujS siF w Europie?11.
PapieR nauczaD, Re sprawcami negatywnych zjawisk w jej przeszDoMci byli takRe chrzeMcijanie12. KoMcióD nie tylko w przeszDoMci jaMniaD, lecz takRe byD raniony przez swych synów przez rozbijanie jednoMci, odrzucanie dialogu, nie-ufnoMU i oskarRenia, pychF, wrogoMU, antyMwiadectwa i zgorszenia. Za wszystkie te postawy trzeba przepraszaU i prosiU o przebaczenie13. Jan PaweD II wymieniaD takRe akty przemocy, dyskryminacji, niesprawiedliwoMci oraz podziaDy, które rodziDy siF z postaw dzieci KoMcioDa i raniDy Stary Kontynent. Skutki tych zjawisk sS widoczne do dziM. Eklezja od dwóch tysiFcy lat stawia czoDo po-kusom pDynScym ze Mwiata, lecz zdarzaDo siF, Re ludzie KoMcioDa im ulegali14.
10 J a n P a w e D II. List na 1000-lecie konsekracji biskupiej 4w. Wojciecha (2 IV 1983). NP
VI, 1:1983 s. 418.
11 „To On, Emmanuel, Bóg-z-nami, byD krzyRowany w obozach koncentracyjnych i Dagrach,
ginSD pod gradem bomb i w okopach, cierpiaD wszFdzie tam, gdzie czDowiek, jakikolwiek czDo-wiek, byD poniRany i uciskany, gdzie deptano jego niezbywalnS godnoMU. Chrystus przeszedD drogF krzyRowS wraz z tyloma niewinnymi ofiarami wojen i konfliktów, które wykrwawiDy róRne regiony Europy” [Homilia Chrystus prawdziw= nadziej= cz>owieka i historii (na rozpocz@cie II Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów Po4wi@conego Europie) (1 X 1999). OsRomPol 20:1999 nr 12 s. 22-23 nr 3.
12 J a n P a w e D II. Kulturalna wspólnota kontynentu nie jest zrozumia>a bez
chrze4ci-jaLskiego or@dzia (w czasie Nieszporów Europejskich na Haldenplatz w Wiedniu) (10 IX 1983). NP VI, 2:1983 s. 189-193 nr 3; t e n R e. Przebaczamy i prosimy o przebaczenie (w Dniu Prze-baczenia w 1. Niedziel@ Wielkiego Postu) (12 III 2000). OsRomPol 21:2000 nr 6 s. 41-42 nr 3-4.
13 Jan PaweD II. Kulturalna wspólnota kontynentu nie jest zrozumia>a bez chrze4cijaLskiego
or@dzia (w czasie Nieszporów Europejskich na Haldenplatz w Wiedniu) (10 IX 1983). NP VI, 2:1983 s. 189-193 nr 3; t e n R e. Przebaczamy i prosimy o przebaczenie (w Dniu Przebaczenia w 1. Niedziel@ Wielkiego Postu) (12 III 2000). OsRomPol 21:2000 nr 6 s. 41-42 nr 3-4; t e n R e. List apostolski Tertio millennio adveniente 33-36.
14 T e n R e. Odpowiedzi na pytania dotycz=ce wiary, Ko4cio>a i 4wiata (dialog z m>odzieT=
Jednocze8nie Papie= przywoAywaA postawy wielu papie=y, biskupów, hierar-chów, ksiL=y i 8wieckich, które byAy impulsem odnowy Ko8cioAa i Europy.
NawiPzujPc do znanej z okresu patrystyki metafory, mo=na powiedzieS – za my8lP Jana PawAa II – =e Ko8cióA jest nie tylko AodziP pAynPcP po falach dziejów Europy (co sugerowaAoby wyAPcznie zewnLtrznP wiLX Eklezji i Eu-ropy, niezgodnP z papieskP wizjP), lecz tak=e mapP, latarniP morskP i kom-pasem statku o nazwie „Europa”. Ko8cióA na Starym Kontynencie kierowaA biegiem wydarze\ w tym sensie, =e uksztaAtowaA osobowP to=samo8S rzesz ludzi, pokole\ i narodów, ostrzegaA przed zAem, zakrLtami dziejów, wyzwa-niami, wypracowywaA dobro, wskazywaA rozwiPzania najwa=niejszych prob-lemów oraz AagodziA lLk przed nieznanP przyszAo8ciP. Ko8cióA zatem nie tylko towarzyszyA Europie, lecz wyznaczaA cel jej wLdrówki przez dzieje w stronL zbawczego sensu. Z tego tytuAu historia Europy wchodzi do historii zbawienia.
IV. ELEMENTY EUROPEJSKO`CI
Papie= Polak uwa=aA, =e przyjLcie chrze8cija\stwa staAo siL poczPtkiem Europy, jej rozwoju i ksztaAtowania to=samo8ci, widocznej zwAaszcza w ros-nPcej jedno8ci oraz spójno8ci kulturowej kontynentu. WedAug niego mo=na 8miaAo mówiS o europejsko8ci jako kategorii ponadhistorycznej i jedno-cze8nie pozytywnej, a nawet pod wieloma wzglLdami wzorcowej. Europa ró=ni siL od pozostaAych kontynentów pewnym rysem, który ogólnie mo=na nazwaS humanistycznym. ByAa dla innych czL8ci globu motorem postLpu15. Ka=dy naród wAPczany do wspólnoty europejskiej i zarazem chrze8cija\skiej otrzymywaA mo=liwo8S osiPgniLcia najwy=szego puAapu rozwoju we wszyst-kich dziedzinach.
W ocenie Jana PawAa II nie tylko swe zaistnienie Europa zawdziLcza Ko8cioAowi, lecz tak=e chrze8cija\skP to=samo8S i jej staAy rozwój. StawiaA on znak równo8ci miLdzy europejsko8ciP a to=samo8ciP chrze8cija\skP. Uza-sadniaA to, wskazujPc liczne czynniki to=samo8ci europejskiej, które okazaAy siL europotwórcze. Nie byAoby Europy – uwa=aA – bez aksjologicznych pod-staw zaczerpniLtych z Objawienia chrze8cija\skiego i konsekwentnie wpro-wadzanych w =ycie przez Ko8cióA i dziLki niemu. Papie= miaA na my8li
15 J a n P a w e A II. Powo#anie ludzkie i chrze1cija3skie narodów kontynentu europejskiego
(Akt europejski wyg#oszony w Santiago de Compostela) (9 XI 1982). NP V, 2:1982 s. 772-775 nr 2-3.
zw9aszcza nast?pujCce elementy: koncepcj? osoby, godnoOP i Owi?toOP cz9o-wieka (warto zapytaP czy spotykane poza EuropC?) zakorzenione w trans-cendentnym wymiarze jego natury, prymat wartoOci duchowo-moralnych, prawa cz9owieka, koncepcj? dobra wspólnego, zasady pomocniczoOci i soli-darnoOci, centralnC rol? rodziny, ochron? godnoOci pracy, ide? demokracji (zbudowanej na podmiotowoOci kaYdej osoby i narodu), koncepcj? autory-tetu paZstwa jako s9ugi dobra wspólnego, postaw? bezinteresownej ofiar-noOci i mi9oOci bli\nich (zw9aszcza najbardziej potrzebujCcych pomocy), wartoOP historii i Owiata jako BoYego stworzenia, kszta9towanie toYsamoOci indywidualnej i wspólnotowej (spo9ecznej, narodowej, ogólnoludzkiej) dzi?-ki wi?zi z osobowym Trójjedynym Bogiem, który wszed9 w ludzkC histori? w celu nawiCzania zbawczego dialogu z cz9owiekiem16.
PapieY mówi9 o wspania9ym dorobku kultury europejskiej inspirowanej chrzeOcijaZstwem (nie tylko zresztC w Oredniowieczu i na poczCtku nowo-YytnoOci) jako narz?dziu i noOniku europejskoOci. Jego zdaniem KoOció9 podniós9 na wyYszy poziom kultur? antycznC, która – mimo jej niewCt-pliwego bogactwa – zapisa9a teY ciemne karty historii. By9y to bowiem czasy niewolnictwa, uzaleYnienia losu cz9owieka od fatum17, demokracji o
ograni-czonym zakresie, bezwzgl?dnej w9adzy Imperium Romanum, pos9ugujCcej si?
16 J a n P a w e 9 II. Encyklika Dominum et Vivificantem 65; t e n Y e. Encyklika Redemptoris
missio 59; t e n Y e. Encyklika Fides et ratio 76; t e n Y e. Ecclesia in Europa 19, 25, 98, 108; t e n Y e. List z okazji Kongresu Kultury Chrze?cija@skiej w Lublinie (5 IX 2000). OsRomPol 21:2000 nr 10 s. 57-58 s. 58; t e n Y e. Warto?ci chrze?cija@skie duchowym fundamentem Europy (przesEanie do uczestników Europejskiego Kongresu Naukowego nt. ,,Ku konstytucji europej-skiej?”) (20 VI 2002). OsRomPol 23:2002 nr 10-11 s. 32-34 nr 3; t e n Y e. UkierunkowaO wysiEek poszukiwania ku prawdziwemu dobru czEowieka (do wykEadowców uniwersyteckich w Uczelni Naj?wiPtszego Serca) (22 V 1983). NP VI, 1:1983 s. 626-630 nr 3; t e n Y e. Zjednoczenie Europy historycznym wyzwaniem, które naleSy podjTO (do uczestników 76. Dialogu z Bergedorf) (17 XII 1984). NP VII, 2:1984 s. 779-781 nr 3; t e n Y e. JeSeli Europa chce pozostaO sobie wierna (do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europejskiej) (8 X 1988). OsRomPol 9:1988 nr 10-11 s. 5-6 nr 3-5-6; t e n Y e. NadszedE czas otwarcia nowego rozdziaEu dziejów chrze?cija@stwa (spotkanie ekumeniczne w Trondheim) (2 VI 1989). OsRomPol 10:1989 nr 5-6 s. 23 nr 6; t e n Y e. Misja uniwersytetu wobec osoby ludzkiej (spotkanie ze ?rodowiskiem uniwersyteckim w Uppsali) (9 VI 1989). OsRomPol 10:1989 nr 9 s. 26-27 nr 4; t e n Y e. Patrzcie z ufno?ciT w przyszEo?O (Msza ?w. w parku Ipari w Gy^r na WPgrzech) (7 IX 1996). OsRomPol 17:1996 nr 11-12 s. 12-14 nr 1; t e n Y e. SEuSyO dobru wspólnemu (do przewodniczTcych parlamentów Unii Europejskiej) (23 IX 2000). OsRomPol 22:2001 nr 1 s. 44-45 nr 3-4; t e n Y e. Rodzina w Europie (do uczestników europejskiego sympozjum nauczycieli akademickich) (25 VI 2004). OsRomPol 25:2004 nr 11-12 s. 20-21 nr 2.
17 T e n Y e. UkierunkowaO wysiEek poszukiwania ku prawdziwemu dobru czEowieka (do
wykEa-dowców uniwersyteckich w Uczelni Naj?wiPtszego Serca) (22 V 1983). NP VI, 1:1983 s. 626-630 nr 3.
si23 militarn3 i przemoc3. Ko?ció2, moBna rzec, zreformowa2 prawo rzymskie oraz system polityczny poprzez przekszta2cenie ich podstaw – odt3d funda-mentem sta2a siL godno?N osoby i narodów. NajwiLksze osi3gniLcia filozofii greckiej i kultury rzymskiej zosta2y rozpowszechnione dziLki uniwersytetom, które by2y zak2adane przez Ko?ció2 i sta2y siL dobrem ogólno?wiatowym. Te same funkcje pe2ni2y ?redniowieczne klasztory, w których ukszta2towa2a siL kultura humanistyczna i chrze?cijaRska, co widaN w jej pomnikach – dzie2ach sztuki. Nie s3 one tylko zabytkami kultury, lecz pomnikami Bywej wiary18.
Takim ?wiadectwem s3 takBe instytucje charytatywne oraz troska o opiekL zdrowotn3, Bycie i godno?N cz2owieka – wed2ug PapieBa Ko?ció2 moBe w dziejach Europy uchodziN za nauczyciela obrony Bycia i praw cz2owieka19.
W ?wietle nauczania Jana Paw2a II widaN, Be nie moBna ograniczaN europotwórczego wp2ywu Ko?cio2a tylko do etapu pocz3tków Europy. Pa-pieB uwaBa2, Be budowanie toBsamo?ci kontynentu przez chrze?cijaRstwo trwa2o nieprzerwanie i dokonywa2o siL za pomoc3 ?rodków stanowi3cych filary Bycia Eklezji. ToBsamo?N by2a zaszczepiana wszystkim pokoleniom Europejczyków, gdyB Ko?ció2 zakorzenia2 siL we wszystkich wymiarach swej powszechno?ci, a mianowicie geograficznym, spo2ecznym i kulturo-wym. Zwiadcz3 o tym istniej3ce na ca2ym kontynencie ?wi3tynie chrze-?cijaRskie, klasztory, sanktuaria maryjne, prowincje ko?cielne, diecezje, parafie, administracja i prawo ko?cielne20. Ko?ció2 utrwala2 toBsamo?N
Euro-py poprzez koncepcjL Bycia chrze?cijaRskiego, a takBe styl Bycia konsekrowa-nego, których pielLgnowanie zaowocowa2o róBnorodno?ci3 charyzmatów i tradycji monastycznych (siLgaj3cych pocz3tku istnienia Ko?cio2a) zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, powstaniem zakonów kontemplacyjnych, apostolskich, misyjnych oraz charytatywnych, stowarzyszeR Bycia apostol-skiego, licznych ruchów ko?cielnych. Tworzy2y je konkretne osoby, a miano-wicie pustelnicy i pustelnice, za2oByciele i za2oBycielki zakonów, zgromadzeR oraz ruchów ko?cielnych, inspiratorzy odnowy Ko?cio2a w róBnych epokach21. 18 J a n P a w e 2 II. Adhortacja Vita consecrata 98; t e n B e. Adhortacja Ecclesia in Europa
58-60.
19 T e n B e. Encyklika Evangelium vitae 87; t e n B e. Funkcja s5downicza Ko:cio;a w s;u<bie
sprawiedliwo:ci i mi;o:ci (do cz;onków :w. Roty Rzymskiej) (17 II 1979). NP II, 1:1979 s. 163-166 nr 1. Zob. K. K a u c h a. Diakonia. W: Leksykon Teologii Fundamentalnej. Red. M. Rusecki, K. Kaucha, I.S. LedwoR, J. Mastej. Lublin–Kraków: Wydawnictwo ,,M” 2002 s. 306-309.
20 J a n P a w e 2 II. Encyklika Redemptoris Mater 28; t e n B e. Razem tworzyH wspólne dobro
Ojczyzny (przemówienie w polskim Parlamencie) (11 VI 1999). OsRomPol 20:1999 nr 8 s. 52-55 nr 6.
21 T e n B e. Encyklika Slavorum Apostoli 13; t e n B e. Encyklika Centesimus annus 57; t e n
Ko8ció< – wed<ug Jana Paw<a II – budowa< europejsko8K jako toMsamo8K Europy dziQki rzeszom 8wiQtych i mQczenników, którzy rozs<awili kontynent na ca<ym 8wiecie. Dla przyk<adu warto – za PapieMem – wspomnieK choKby niektórych z nich, a mianowicie: Benedykta, Cyryla i Metodego, Wojciecha, Anzelma, BonawenturQ, Tomasza z Akwinu, Franciszka z AsyMu, Dominika, Stanis<awa ze Szczepanowa, BrygidQ Szwedzk[, KatarzynQ ze Sieny, Igna-cego LoyolQ, TeresQ z Lisieux, EdytQ Stein, Maksymiliana Kolbego, Fau-stynQ Kowalsk[, MatkQ TeresQ z Kalkuty. Jan Pawe< II mówi< takMe o ano-nimowych 8wiQtych. Ich obecno8K by<a cicha, cechowa<a j[ prostota i skrom-no8K. Pozostaj[ niedoceniani i nieodnotowani w podrQcznikach historii. Tymczasem, zdaniem Jana Paw<a II, to oni – poprzez kszta<towanie siebie – kszta<towali swe 8rodowiska, nadaj[c im chrze8cija^sk[ toMsamo8K22.
Bardzo duMo miejsca PapieM po8wiQci< charakterystyce kultury europej-skiej jako no8nika toMsamo8ci kontynentu. Przypomina< jej licznych genial-nych twórców oraz arcydzie<a o wyj[tkowej warto8ci, reprezentuj[ce wszyst-kie ga<Qzie twórczo8ci. UwaMa<, Me kultura ta oddzia<ywa<a europotwórczo i by<a na wskro8 chrze8cija^ska, gdyM jej rozwój dokonywa< siQ na Wscho-dzie i ZachoWscho-dzie dziQki pragnieniu wyraMania tajemnic wiary chrze8cija^-skiej, np. Wcielenia, Eucharystii, Trójcy +wiQtej, maryjnych, eschatologicz-nych i ineschatologicz-nych23. Zosta<a ona wzniesiona na filarze intelektu, o czym
8wiad-cz[ typowo europejskie fenomeny, jak filozofia, nauki, uniwersytety, szkol-nictwo, postQp techniczny, które oczywi8cie pocz[tkami siQga<y czasów greckich, lecz dziQki chrze8cija^stwu nabra<y swoistego „rozmachu”24.
Ce-chuje j[, zdaniem Jana Paw<a II, humanizm, rozumiany jako koncentracja na cz<owieku, jego Myciu, rozwoju, prawach, geniuszu, ale takMe jego ograni-czeniach oraz sensie egzystencji, który jest zjawiskiem specyficznie europej-skim o chrze8cija^europej-skim w<a8nie pod<oMu25. To samo trzeba powiedzieK o
sil-nym <adunku aksjologiczsil-nym kultury europejskiej, obejmuj[cym obiektywne i uniwersalne warto8ci, takie jak prawda, dobro, piQkno i wiele innych, wszystkim (uroczyste nieszpory z okazji 1000-lecia opactwa Pannonhalma na W:grzech) (6 IX 1996). OsRomPol 17:1996 nr 11-12 s. 10-11 nr 4.
22 J a n P a w e < II. Encyklika Ecclesia in Europa 14.
23 TamMe 47-52; t e n M e. List do artystów (4 IV 1999). OsRomPol 20:1999 nr 5-6 s. 4-11.
Por. R. K n a p i ^ s k i. Sztuka chrzeBcijaCska. W: Leksykon Teologii Fundamentalnej s. 1171-1187.
24 J a n P a w e < II. Encyklika Fides et ratio 42-48.
25 T e n M e. Fw. Stefan zbudowaJ dom dla wszystkich pokoleC W:grów (Msza Bw. na Placu
Bohaterów w Budapeszcie) (20 VIII 1991). OsRomPol 12:1991 nr 9-10 s. 31-33 nr 4; t e n M e. W poszukiwaniu prawdy o czJowieku i Bwiecie (do wykJadowców i studentów Uniwersytetu ,,Roma III”) (31 I 2002). OsRomPol 23:2002 nr 5 s. 44-46 nr 4.
typowo europejskich, jak: wolnoDE, równoDE, pokój, pojednanie, solidarnoDE, pomocniczoDE, miJosierdzie, miJoDE, sprawiedliwoDE, DwiKtoDE. WedJug Pa-piePa rezultatem tej aksjologii jest specyficznie europejski fenomen jednoDci kontynentu, która nie polega na uniformizmie struktur zewnKtrznych, lecz zasadza siK na spójnoDci wnKtrza Europy26.
Poza powyPej scharakteryzowanymi do kategorii europejskoDci moPna zaliczyE inne elementy, które trzeba okreDliE jako wprost antychrzeDci-jaUskie. Jan PaweJ II nie traktowaJ ich jako skJadowych europejskoDci de iure, lecz de facto. UwaPaJ, Pe taki charakter ma przede wszystkim przeciw-stawianie czJowieka Bogu, a co za tym idzie – przeciwprzeciw-stawianie paUstwa, postKpu i nauki religii, praw czJowieka obowiZzkom religijno-moralnym. Chodzi tu o wypaczenie humanizmu w postaci antropocentryzmu, który dalej skutkowaJ indywidualizmem, horyzontalizmem, sceptycyzmem, nihilizmem. Ponadto Europejczyków cechuje skJonnoDE do ulegania naiwnym utopiom (o osiZgniKniu szczKDcia na ziemi, samoczynnym postKpie ludzkoDci, ,,wszech-mogZcym” rozumie i nauce), mitom i szkodliwym ideologiom, totalitaryz-mom oraz nacjonaliztotalitaryz-mom, godzZcym w czJowieka i wolnoDE oraz siKga-jZcym po przemoc w postaci wojen i rewolucji, które sZ usprawiedliwiane historycznZ koniecznoDciZ lub wiKkszym dobrem.
PodsumowujZc ten punkt, trzeba powiedzieE, Pe w oczach PapiePa caJoDE dziejów i bytu Europy jest przesiZkniKta duszZ, kulturZ i jej duchowymi podstawami pochodzZcymi z wiary chrzeDcijaUskiej. Gdy Europa siKgaJa do Objawienia BoPego, zawsze owocowaJo to epokowymi odkryciami oraz arcydzieJami kultury i sztuki o znaczZcym Jadunku treDci humanistycznych i wielkim rozmachu. Niestety w swych dziejach odchodziJa ona od swych korzeni, wskutek czego do europejskoDci wkradaJy siK elementy negatywne.
V. WSPÓbCZESNOcd EUROPY I EUROPEJSKOcCI
Jan PaweJ II obecne stadium kultury europejskiej nazywaJ okresem przejDciowym miKdzy fazZ totalitarnych ideologii a nowZ kulturZ, której zrKby dopiero siK tworzZ i której ksztaJt jest dziD niewiadomZ. Elementy
26 J a n P a w e J II. Sescentesia anniversaria (z okazji 600-lecia Chrztu Litwy) (5 VI 1987).
OsRomPol 8:1987 nr 7 s. 12-13 nr 4; t e n P e. Apel do mieszka@ców Europy (ze szczytu Mont Blanc) (7 IX 1986). OsRomPol 7:1986 nr 9 s. 12 nr 3. Zob. M. R u s e c k i. ChrzeEcija@skie wartoEci podstawF jednoEci Europy. W: ChrzeEcija@stwo a jednoEG Europy. Red. E. Cyran, A. Czaja, P. Gutowski. Lublin: Wydawnictwo KUL 2006 s. 213-240.
kultury o wyd@wiBku pozytywnym nazywaH znakami nadziei, natomiast ne-gatywne – wyzwaniami i im poOwiBcaH najwiBcej uwagi. UwaSaH jednak, Se Europa – mimo przeSywanych obecnie trudnoOci – odgrywa nadal pierwszo-rzBdnV rolB w kulturze Owiatowej, i to nie tylko ze wzglBdu na swV prze-szHoOW, lecz takSe tera@niejszoOW i perspektywy rozwoju27.
W tym punkcie zostanie ukazany ogólny ksztaHt wspóHczesnej kultury europejskiej oraz najwaSniejsze procesy i tendencje bBdVce wyzwaniami dla Europy i europejskoOci.
Za ogólne wyzwanie we wspóHczesnej kulturze europejskiej PapieS uwaSaH kulturowy kryzys wspóHczesnej Europy spowodowany zawirowaniami wokóH prawdy o czHowieku i bHBdami antropologicznymi, który skutkuje ideowV pustkV, utratV toSsamoOci i zagubieniem duchowo-moralnym wskutek nastBpu-jVcych prVdów: naturalizmu, horyzontalizmu, agnostycyzmu, sceptycyzmu, relatywizmu, subiektywizmu, indywidualizmu, sekularyzacji, laicyzacji, dechry-stianizacji, empiryzmu, materializmu, konsumizmu, ekonomizmu, hedonizmu i liberalizmu. WedHug PapieSa w Europie dziO przeciwstawia siB naturB kulturze, a takSe kulturB wierze (gHównie chrzeOcija\skiej), za co odpowiedzialne sV uto-pijne programy antropocentryzmu, autosoteriologii i autokreacjonizmu. W kon-sekwencji obecna kultura pretenduje do miana „kultury Omierci”.
Znajduje siB ona w stanie kryzysu i jest coraz bardziej przeciwna Ewangelii28, zrywajVc z niV wiB@. LekcewaSy ludzkie Sycie, a nawet
apro-buje zabijanie najsHabszych, nienarodzonych oraz toleruje zHo w licznych jego przejawach29. Staje siB „antykulturV” i „antycywilizacjV”, niosVcV „znaki
Omierci” i „zagroSenia Sycia” w postaci „mentalnoOci antykoncepcyjnej”
27 J a n P a w e H II. Dziedzictwo nie oznacza martwej przesz1o2ci (do uczestników sympozjum
,,Chrze2cija;skie dziedzictwo kultury europejskiej w 2wiadomo2ci wspó1czesnej”) (21 IV 1986). OsRomPol 7:1986 nr 4 s. 18 nr 4.
28 T e n S e. Wspólne korzenie chrze2cija;skie narodów Europy (do uczestników kolokwium)
(6 XI 1981). NP IV, 2:1981 s. 246-248 nr 3; t e n S e. Dziedzictwo i pos1annictwo (do uczestników Kongresu ,,Kryzys Zachodu i pos1annictwo duchowe Europy”) (12 XI 1981). NP IV, 2:1981 s. 263-265 nr 2-3; t e n S e. Adhortacja Ecclesia in Europa 62, 67; tenSe. Dwiat1o Roku Jubi-leuszowego na Sakrament Bierzmowania (10 VI 1979, Kraków). NP II, 1:1979 s. 606-6117 nr 5.
29 J a n P a w e H II. List apostolski Tertio millennio adveniente 52; t e n S e. Prawo do Nycia
a Europa (do uczestników kongresu) (18 XII 1987). OsRomPol 9:1988 nr 2 s. 25; t e n S e. God-no2P cz1owieka umierajQcego (do uczestników zgromadzenia ogólnego Papieskiej Akademii ,,Pro Vita”) (27 II 1999). OsRomPol 20:1999 nr 4 s. 47-49 nr 2. Zob. T. S t y c z e \. Kim w1a2ciwie jest Jan Pawe1 II? W: Modlitwa w Getsemani wciQN trwa. Red. T. Stycze\, S. Dziwisz. Lublin– Vaduz: Instytut Jana PawHa II KUL 2003 s. 21.
oraz „kultury proaborcyjnej”30. ChociaF Europa w niedawnych swych dzie-jach boleLnie doLwiadczyMa skutków „kultury” Lmierci i nienawiLci, to jed-nak – wedMug PapieFa – obecnie przestaMa byT na nie wraFliwa, gdyF panuje w niej zwyczaj unikania draFliwych tematów (np. aborcji), a zagroFenia Fycia staMy siW subtelne i zostajX subtelnie przemilczane31.
Te papieskie sMowa nawiXzywaMy takFe do innych, sprzWFonych z sobX wyzwaY, a mianowicie: materializmu, naturalizmu i jednowymiarowoLci kultury. Zjawiska te z jednej strony programowo i wbrew pozorom unikajX tematu Lmierci, a z drugiej strony prowadzX do niej, gdyF w europejskiej kulturze narasta lWk przed niX i coraz bardziej powszechny staje siW nihi-lizm32. Ich wyrazem sX – zdaniem PapieFa – przekonania o determinizmach, które negujXc wolnoLT, podwaFajX godnoLT i wartoLT ludzkiego Fycia33. PrzyczynX tego jest przyjWcie przez cywilizacjW europejskX prymatu materii nad duchem. Taka zasada rodzi materializm teoretyczny i praktyczny, czyli konsumpcjonizm, definiujXcy czMowieka wyMXcznie jako homo economicus, homo technicus i homo ludens34. Jan PaweM II wprost okreLlaM wspóMczesnX
kulturW europejskX jako „cywilizacjW materialistycznX”, która mimo huma-nistycznych deklaracji jest coraz mniej ludzka35. MówiM, Fe kultura
pozba-30
Jan PaweM II. Jaka wolno12? Jaka Europa? (podczas Mszy 1w. na lotnisku w<oc<awskiego aeroklubu) (7 VI 1991). OsRomPol 12:1991 nr 6 s. 6-8 nr 4-5.
31
J a n P a w e M II. Ludzkie Aycie nadal jest zagroAone: eutanazja, zabijanie nienarodzonych (Liturgia S<owa w Münster z udzia<em mieszkaGców miasta) (1 V 1987). OsRomPol 8:1987 nr 7 s. 24 nr 5. Zob. A. S z o s t e k. Cz<owiek drogJ Ko1cio<a. G<ówne linie pontyfikatu Jana Paw<a II. „Ethos”. Numer specjalny 2005 (Po poAegnaniu) s. 45-53 zwM. s. 45-46.
32
J a n P a w e M II. Encyklika Dominum et Vivificantem 57; t e n F e. Encyklika Centesimus annus 39; t e n F e. Encyklika Evangelium vitae 10-11, 13; t e n F e. Adhortacja Ecclesia in Europa 95; t e n F e. Ludzkie Aycie nadal jest zagroAone: eutanazja, zabijanie nienarodzonych (Liturgia S<owa w Münster z udzia<em mieszkaGców miasta) (1 V 1987). OsRomPol 8:1987 nr 7 s. 24; t e n F e. Godno12 cz<owieka umierajJcego (do uczestników zgromadzenia ogólnego Papieskiej Akademii ,,Pro Vita”) (27 II 1999). OsRomPol 20:1999 nr 4 s. 47-49 nr 2; t e n F e. List do osób w podesz<ym wieku (1 X 1999). OsRomPol 20:1999 nr 12 s. 4-11 nr 14-16; t e n F e. Trzeba budowa2 ,,cywilizacjV mi<o1ci” (15 XII 1999). OsRomPol 21:2000 nr 3 s. 44-4581 nr 1-2; t e n F e. Medycyna a prawa cz<owieka (jubileusz lekarzy katolickich) (7 VII 2000). OsRomPol 21:2000 nr 9 s. 35-36 nr 3.
33
T e n F e. Encyklika Dominum et Vivificantem 60.
34
T e n F e. Dajmy 1wiadectwo zmartwychwstaniu Chrystusa (na placu przed katedrJ w Tu-rynie) (13 IV 1980). NP III, 1:1980 s. 366-370 nr 2.
35
T e n F e. Encyklika Dives in misericordia 11; t e n F e. Encyklika Dominum et Vivificantem 56; t e n F e. Adhortacja Catechesi tradendae 57; t e n F e. JeAeli cz<owiek jest pytaniem, odpowiedziJ jest Chrystus (spotkanie ze wspólnotJ uniwersyteckJ w Louvain) (20 V 1985). NP VIII, 1:1985 s. 821-825 nr 5-6; t e n F e. \wiat<o Roku Jubileuszowego na Sakrament Bierzmowania (10 VI 1979, Kraków). NP II, 1:1979 s. 606-6118 nr 4; t e n F e. W 1wiat<ach
wiona p=aszczyzny transcendentnej staje siG p=ytka i przestaje byJ kulturM; staje siG „kulturM pozorów”, „bez g=Gbi, bez tajemnicy, bez ducha”36. G=ównM
zatem przyczynM kryzysu kultury europejskiej jest – w [wietle papieskiego nauczania – jej odej[cie od chrze[cija\stwa i dialogu z nim przejawiajMce siG w postaci indyferentyzmu religijnego, sekularyzacji, laicyzacji i dechry-stianizacji.
Do innych cech wspó=czesnej kultury Jan Pawe= II zalicza= gwa=towne przemiany kulturowe i zarazem spo=eczne37, które – trzeba dodaJ – pozostajM
w bezpo[rednim zwiMzku z zawirowaniami wokó= prawdy o cz=owieku i jego powo=aniu. Panuje tea po[piech, zapGdzenie, brakuje pog=Gbionej refleksji. PojawiajM siG nowe modele kulturowe, zrywajMce z przesz=o[ciM i pro-gramowo usuwajMce religijne pod=oae kultury, co sprawia, ae „nowa kultura” staje siG tradentem „spokojnej obojGtno[ci” sytego spo=ecze\stwa38.
Wpraw-dzie eksponowana jest sprawiedliwo[J i równo[J, jednak przeradzajM siG one w bezwzglGdno[J, surowo[J i bezduszno[J z powodu braku mi=o[ci i mi=o-sierdzia39.
Do dominujMcych we wspó=czesnej kulturze europejskich procesów i ten-dencji Papiea zalicza= szeroko rozumiany pluralizm, zagubienie hierarchii warto[ci, czyli kryzys warto[ci, a takae pragmatyzm, utylitaryzm, post-modernizm, liberalizm, hedonizm oraz wspomniany nihilizm40.
Fatimy nowa ewangelizacja Europy (do biskupów portugalskich) (13 V 1991). OsRomPol 12:1991 nr 7 s. 23-25 nr 3; tenae. Godno=> cz?owieka umieraj@cego (do uczestników zgroma-dzenia ogólnego Papieskiej Akademii ,,Pro Vita”) (27 II 1999). OsRomPol 20:1999 nr 4 s. 47-49 nr 2; t e n a e. Swoi Go nie przyjmuj@ (5 I 2003). OsRomPol 24:2003 nr 2 s. 2831 nr 2.
36 J a n P a w e = II. Spotykamy siH dzi= na ruinach wieIy Babel (spotkanie ze =wiatem kultury
i przedstawicielami róInych Ko=cio?ów i wyznaL) (21 IV 1990). OsRomPol 11:1990 nr 5 s. 21-23 nr 9; t e n a e. Co siH stanie z cz?owiekiem? (spotkanie ze =wiatem kultury Malty) (27 V 1990). OsRomPol 11:1990 nr 7-8 s. 20 nr 2-3; t e n a e. DziHkujmy Panu za rok pracy w Jego Ko=ciele (nieszpory na zakoLczenie 1995 r.) (31 XII 1995). OsRomPol 17:1996 nr 2 s. 25-26 nr 4; t e n a e. Dialog chrze=cijaLstwa z kultur@ (spotkanie z przedstawicielami =wiata nauki i kultury S?owenii) (19 V 1996). OsRomPol 17:1996 nr 7-8 s. 16-18 nr 3; t e n a e. WeW swój KrzyI! (spotkanie z m?odzieI@ na placu =w. Jana na Lateranie) (2 IV 1998). OsRomPol 19:1998 nr 5-6 s. 23-24 nr 4; t e n a e. Wiara jest odpowiedzi@ na potrzeby ludzkiego ducha (do uczestników Kongresu Duszpasterzy Akademickich Europy) (1 V 1998). OsRomPol 19:1998 NR 11 s. 45-46 nr 2.
37 T e n a e. Nawrócenie serca warunkiem przywrócenia jedno=ci (Msza =w. w Bazylice =w.
Paw?a za Murami na zakoLczenie Tygodnia Modlitw o Jedno=> Chrze=cijan) (25 I 1992). OsRomPol 13:1992 nr 6 s. 23-24.
38 T e n a e. Dziedzictwo nie oznacza martwej przesz?o=ci (do uczestników sympozjum
,,Chrze-=cijaLskie dziedzictwo kultury europejskiej w =wiadomo=ci wspó?czesnej”) (21 IV 1986). OsRomPol 7:1986 nr 4 s. 18 nr 1.
39 T e n a e. Encyklika Dives in misericordia 12; List apostolski Novo millennio ineunte 46. 40 T e n a e. Adhortacja Ecclesia in Europa 9, 108.
Niezrozumia:y i niebezpieczny jest – w oczach PapieGa – pluralizm de iure, apriorycznie przyznajJcy takJ samJ wartoLM róGnym ideom, postawom czy religiom. Na przyk:ad w dziedzinie aksjologii, która znajduje siQ u pod-staw kultury, autentyczne wartoLci nie tylko sJsiadujJ, lecz sJ zrównywane dziL w Europie z pseudowartoLciami i antywartoLciami41. Podobnie próbuje siQ nadaM równoprawny status Gyciu religijnemu i formom jego negacji czy wypaczonym jego przejawom. Przyk:adem mogJ byM sekty, których dzia-:alnoLM w Europie siQ intensyfikuje42. MoGna zatem powiedzieM, Ge Jan Pawe: II traktowa: kulturowy pluralizm de iure jako synonim wspó:czesnego relatywizmu obecnego w sferze duchowo-moralnej Europy i podnoszonego do rangi g:ównej idei kulturowej, a nawet aksjomatu czy dogmatu. Zdaniem PapieGa tendencja do relatywizowania absolutnego i absolutyzowania rela-tywnego jest dziL bardzo silna, a takGe wspierana przez has:o powszechnej tolerancji i propagowana w imiQ nieskrQpowanej wolnoLci cz:owieka43. Jest wiQc jednym z najpowaGniejszych wspó:czesnych wyzwa[, przybierajJcym kszta:t ideologii („pluralizmu ideologicznego”)44.
Pluralizm de iure jest jednJ z naczelnych idei postmodernizmu, którego obecnoLM w kulturze europejskiej Jan Pawe: II nazywa: „epokJ postmoder-nizmu” oraz „znuGeniem kulturowym”45. Stanowi on wyzwanie ze wzglQdu na tendencjQ do odrzucenia prawdy, a tym samym uniezaleGnienia od niej ludzkiej wolnoLci. „JedynJ absolutnJ prawdJ jest ta, iG nie istniejJ prawdy absolutne”46 – tak krótko PapieG ujmowa: istotQ postmodernistycznego pro-gramu. DrugJ zasadJ postmodernizmu jest negacja innych wartoLci kulturo-wych wypracowanych przez EuropQ, zw:aszcza ich obiektywizmu, uniwer-salnoLci, normatywnoLci, a takGe obiektywnej hierarchii47. Wyzwaniem zrodzonym na kanwie takiej antyaksjologii jest – wed:ug Jana Paw:a II –
41
J a n P a w e : II. Chrze)cija-skie zaanga2owanie )wieckich, zakonników, kap8anów i bis-kupów (spotkanie z Rad> Duszpastersk> i Rad> Kap8a-sk> w Lyonie) (6 X 1986). OsRomPol 7:1986 nr 11-12 s. 24-25 nr 6.
42
T e n G e. Encyklika Redemptoris missio 50.
43
Jan Pawe: II. Encyklika Veritatis splendor 53; t e n G e. Adhortacja Ecclesia in Europa 20, 38; t e n G e. Medytacja o Ko)ciele (do m8odzie2y Taizé) (30 XII 1980). NP III, 2:1980 s. 907-712.
44
T e n G e. Zobowi>zanie wobec prawdy, )wiLto)ci i przyjaMni (do cz8onków w8oskiej Akcji Katolickiej) (30 XII 1978). NP I:1978 s. 207-210.
45
T e n G e. Encyklika Fides et ratio 91.
46
T e n G e. Dziedzictwo i pos8annictwo (do uczestników Kongresu ,,Kryzys Zachodu i pos8an-nictwo duchowe Europy”) (12 XI 1981). NP IV, 2:1981 s. 263-265 nr 3; t e n G e. W naszym dzia8aniu liczymy na pomoc Trójcy RwiLtej (na zako-czenie Nadzwyczajnego Konsystorza) (24 V 2001). OsRomPol 22:2001 nr 7-8 s. 46-47 nr 4.
47
liberalistyczny model antropologiczno-spoHeczny, który na pHaszczyLnie kul-tury absolutyzuje jednostkowP wolnoQR i odrywa jP od prawdy o naturze czHowieka. Taki model myQlenia przekHada siT na egoistyczne wzorce zacho-wania, postawy obojTtnoQci na innych i wybory podporzPdkowane jedynie wHasnej korzyQci, a zatem propaguje pragmatyzm i utylitaryzm. W efekcie prowadzi do zagubienia ludzkiej toWsamoQci, a takWe zaniku wiTzi spoHecz-nych i czynników spoHecznotwórczych, jak np. dobro wspólne48.
Za przejawy kultury hedonistycznej Papie9 uwa9a: „ba:wochwalczy kult instynktu” i luksusu, „mit wiecznej m:odo@ci”, odrzucenie obiektywnych norm moralnych dotyczAcych p:ciowo@ci, lekcewa9enie p:ciowo@ci i god-no@ci cia:a, niewolD zmys:ów i instynktów, jako@ciowA koncepcjD warto@ci 9ycia, brak akceptacji cierpienia i odtrAcanie cierpiAcych, absolutyzacjD wolno@ci od:Aczonej od prawdy, dobra i mi:osierdzia49. Naucza:, 9e w Euro-pie te zjawiska najwyraIniej widoczne sA w metropoliach, gdy9 sA skutkiem urbanizacji. Kszta:tujA one nowe wzorce kulturowe, sA Iród:em nowych idei, stylów 9ycia i zwyczajów, zw:aszcza w @rodowiskach m:odzie9owych50. Obok wzorców godnych zauwa9enia i pochwa:y wystDpujA tak9e negatywne, jak indywidualizm, egoizm, cynizm, obojDtno@N na innych, przestDpczo@N, narkomania, pornografia51.
PodsumowujAc prowadzone tu rozwa9ania, trzeba stwierdziN, 9e papies-ka diagnoza wspapies-kazywa:a przede wszystkim na istotD kryzysu wspó:czesnej Europy i europejsko@ci. Polega ona na porzucaniu swego fundamentu, któ-rym jest chrze@cijaQstwo, i uleganiu horyzontalnej, naturalistycznej wizji @wiata, co w konsekwencji skutkuje bAdI nihilizmem, bAdI utopijnym auto-soteryzmem.
48
J a n P a w e : II. Encyklika Centesimus annus 17; t e n 9 e. Encyklika Evangelium vitae 18-19; t e n 9 e. Przes1anie z okazji V 6wiatowego Kongresu Filozofii Chrze<cija>skiej (1 VIII 1996). OsRomPol 17:1996 nr 9 s. 54-55; t e n 9 e. Eucharystia szko1@ wolno<ci i solidarno<ci miBdzyludzkiej (podczas ,,Statio Orbis” na zako>czenie 46. MiBdzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wroc1awiu) (1 VI 1997). OsRomPol 18:1997 nr 7 s. 13-16 nr 4-5; t e n 9 e. B@dQmy <wiadkami mi1osierdzia (podczas Mszy <w. beatyfikacyjnej w Krakowie) (18 VIII 2002). OsRomPol 23:2002 nr 9 s. 20-22 nr 3-4.
49
T e n 9 e. Adhortacja Vita consecrata 88-95; t e n 9 e. Adhortacja Ecclesia in Europa 88; t e n 9 e. Co siB sta1o z dziedzictwem waszych mBczenników? (naboTe>stwo ekumeniczne w amfi-teatrze Trzech Galli w Lyonie) (4 X 1986). OsRomPol 7:1986 nr 10 s. 19-20 nr 2; t e n 9 e. Swoi Go nie przyjmuj@ (5 I 2003). OsRomPol 24:2003 nr 2 s. 2812 nr 1-3; t e n 9 e. Badania nad genomem ludzkim (do uczestników IV Zgromadzenia Plenarnego Papieskiej Akademii ,,Pro Vi-ta”) (24 II 1998). OsRomPol 19:1998 nr 4 s. 36-37 nr 5.
50
T e n 9 e. Encyklika Redemptoris missio 38.
51
W zwi5zku z tym pal5ce staje siB pytanie o przyszFoGH Europy i euro-pejskoGci.
VI. PRZYSZNOOP EUROPY I EUROPEJSKOOCI
Jan PaweF II patrzyF na przyszFoGH Europy i europejskoGci realistycznie: dostrzegaF w niej i zagroUenia, i szanse. Te ostatnie nazywaF znakami na-dziei52. ZaliczaF do nich intensyfikuj5c5 siB solidarnoGH ogólnoGwiatow5, do
której wF5cza siB takUe Europa, postBp naukowo-techniczny, polepszaj5ce siB warunki bytowe, procesy jednocz5ce kontynent oraz nadzieje pokFadane w mFodym pokoleniu Europejczyków.
MoUna powiedzieH, Ue Jan PaweF II czBsto mówiF o przyszFoGci Europy jako wyzwaniu, i to w trzech znaczeniach. Po pierwsze, przyszFoGH, nieza-leUnie jakiego obszaru czy spoFecznoGci dotyczy, stanowi nade wszystko wyzwanie natury moralnej, gdyU jest uzaleUniona w duUej mierze od wybo-rów ludzi wspóFczesnych, którzy juU dziG mog5 wpFyn5H na ksztaFt Uycia przyszFych pokole\, a mog5 teU im to Uycie uniemoUliwiH. Po drugie, przy-szFoGH Europy byFa w oczach PapieUa wyzwaniem, poniewaU obejmuje moU-liwe do przewidzenia konsekwencje wyzwa\ pojawiaj5cych siB juU dziG w róUnych obszarach wspóFczesnoGci europejskiej: duchowo-moralnym, kulturowo-spoFecznym i polityczno-ekonomicznym. Po trzecie, mówi5c o przyszFoGci Europy jako wyzwaniu, Jan PaweF II miaF na myGli zróUni-cowany stosunek do niej wspóFczesnych Europejczyków i róUne jej wy-obraUenia, które maj5 swoje bardzo konkretne konsekwencje.
JeGli chodzi o pierwsze ze znacze\, to PapieU zwracaF uwagB, Ue za pytaniem o ogólnie rozumian5 przyszFoGH kryj5 siB przede wszystkim pytania moralne. Dlatego naleUy j5 w pierwszym rzBdzie pojmowaH jako wyzwanie natury moralnej. PrzyszFoGH jest powierzona kaUdemu czFowiekowi oraz kaUdej spoFecznoGci jako dar i zadanie. Od wypeFnienia tego zadania zaleUy los nastBpnych pokole\53. Realizuj5c to wezwanie, kaUdy podmiot osobowy aktualizuje siebie, sw5 personalistyczn5 toUsamoGH, zwFaszcza rozumnoGH, wolnoGH i odpowiedzialnoGH. WspóFczeGni Europejczycy – wynika ze sFów
52 J a n P a w e F II. Adhortacja Ecclesia in Europa 7-17 zwF. 11; t e n U e. Encyklika
Cente-simus annus 3.
53 T e n U e. Encyklika Redemptor hominis 1; t e n U e. Encyklika Centesimus annus 3, 37, 60;
t e n U e. Adhortacja Ecclesia in Europa 2, 89, 95; t e n U e. Jak6 przysz9o:; mamy budowa;? (do cz9onków Papieskiej Rady ds. Kultury) (12 I 1990). OsRomPol 11:1990 nr 1 s. 12 nr 7.
Jana Paw:a II – s= nie tylko odpowiedzialni za siebie i dzisiejsz= EuropL, lecz takOe za przysz:e pokolenia i ich dobro, gdyO juO teraz realnie nadaj= kszta:t przysz:oRci, a nawet warunkuj= moOliwoRT jej zaistnienia. W Rwietle papieskiego nauczania przysz:oRT Europy jest wspó:czesnym wyzwaniem par excellence, gdyO obecnie ten kontynent znajduje siL w okresie przej-Rciowym miLdzy totalitarnymi ideologiami a kszta:towaniem swego nowego oblicza54. Jan Pawe: II ostrzega:, Oe jeRli odOyj= dawne ideologie lub pojawi= siL nowe, to wspó:czeRni mieszkaYcy Starego Kontynentu ponios= moraln= odpowiedzialnoRT za cierpienia potomnych55.
JeRli idzie o drugie znaczenie przysz:oRci Europy, czyli jako wyzwanie, to oczywiste jest, Oe aktualne wyzwania duchowo-moralne mog= w zasad-niczy sposób wp:yn=T na przysz:oRT. PapieO zauwaOa: symptomy duchowo--moralnego kryzysu wspó:czesnej Europy. Chodzi:o mu zw:aszcza o kryzys toOsamoRci cz:owieka, z którym :=czy siL b=dZ odrzucenie myRli o sz:oRci, b=dZ lLk przed ni= i ucieczka od niej, zw:aszcza wtedy, gdy przy-t:acza perspektywa Rmierci i absurdalnoRci Oycia. Najbardziej zjawisko to niepokoi:o Jana Paw:a II, gdy obserwowa: je wRród ludzi m:odych, gdyO to od nich bezpoRrednio zaleOy przysz:oRT Europy56. Pragnienie poznania
przy-sz:oRci przez zagubionego cz:owieka kieruje go w stronL – jak twierdzi: Pa-pieO – róOnych form dawnego pogaYstwa, panteizmu, gnozy, mesjanizmu, millenaryzmu, ezoteryzmu, spirytyzmu, zabobonów, praktyk magicznych, zainteresowania filozofiami wschodnimi i New Age oraz propozycjami „duchowych zwodzicieli” i „fa:szywych proroków”57. PapieO argumentowa:,
Oe poniewaO brakuje dziR w Europie odpowiedzi na problemy natury meta-fizycznej, dlatego rzeczywistoRT nie jest ujmowana jako ca:oRT, a w zwi=zku z tym brakuje metafizycznej jej koncepcji. Skutkiem tego jest szerz=cy siL irracjonalizm, liczne niekonsekwencje w myRleniu o przysz:oRci, a takOe mity i utopie.
54 J a n P a w e : II. Jak+ przysz/o12 mamy budowa2? (do cz/onków Papieskiej Rady ds.
Kultury) (12 I 1990). OsRomPol 11:1990 nr 1 s. 12 nr 1-3.
55 T e n O e. List apostolski ,,motu proprio” og/aszaj+cy 1w. BrygidH Szwedzk+, 1w. KatarzynH
ze Sieny i 1w. TeresH BenedyktH od KrzyKa Wspó/patronkami Europy (1 X 1999). OsRomPol 20:1999 nr 12 s. 12-16 nr 10; t e n O e. Zjednoczenie Europy historycznym wyzwaniem, które naleKy podj+2 (do uczestników 76. Dialogu z Bergedorf) (17 XII 1984). NP VII, 2:1984 s. 779-781 nr 2.
56 T e n O e. Trwajcie w wierze, nadziei i mi/o1ci (spotkanie z m/odzieK+ na lotnisku sportowym
w Postojnej w S/owenii) (18 V 1996). OsRomPol 17:1996 nr 7-8 s. 11-13 nr 4-6.
57 J a n P a w e : II. Ecclesia in Europa 10; tenOe. OrHdzie z okazji VIII Wwiatowego Dnia
Kryzys moralno-etyczny, cho@ bezpoCrednio dotyczy wspóHczesnoCci, to takJe wpHywa na przyszHoC@, legalizowane bowiem dziC w Europie barba-rzyNskie „prawo”, np. aborcja, eutanazja i eksperymenty na embrionach, juJ teraz pozbawia konkretnych ludzi Jycia, a zatem takJe przyszHoCci. PoniewaJ postSpuje permisywizm moralny i neutralizm moralno-etyczny, dlatego trudno przewidzie@ jakie jeszcze zachowania bSdT legalizowane. JuJ moJna obserwowa@ wahania europejskich prawodawców – zwracaH uwagS PapieJ – co do rozumienia czHowieka i jego godnoCci oraz maHJeNstwa i rodziny; pojawiajT siS takJe propozycje dopuszczenia dzieciobójstwa w przypadku stwierdzenia choroby lub postawienia diagnozy niepeHnospraw-noCci. JeCli te tendencje nie bSdT powstrzymane, to w przyszHoCci dopro-wadzi do upadku kontynentu.
Za PapieJem moJna powtórzy@, Je wspóHczesna kultura Starego Kon-tynentu jest „bez gHSbi, bez tajemnicy, bez ducha” i dlatego teJ bez przy-szHoCci58. WedHug Jana PawHa II kryzys obejmuje podstawy kultury. Filozofia
godzi siS na „koniec metafizyki”, a takJe przestaje ufa@ rozumowi, co w przyszHoCci grozi jej caHkowitym upadkiem. W nauce obserwuje siS postSp techniczny i jednoczesne utrwalanie siS neutralizmu moralno-etycznego, co stawia pod znakiem zapytania kwestiS przetrwania ludzkoCci. Sztuka od-zwierciedla rosnTce rozczarowanie wspóHczesnego czHowieka, przed którym wspóHczesnoC@ roztacza liczne obietnice, ale ich nie speHnia. \rodki maso-wego przekazu Hatwo podlegajT róJnym wpHywom, wiSc w przyszHoCci mogT siS sta@ narzSdziami manipulacji o charakterze wprost ideologicznym.
PapieJ mówiH teJ o dramatycznym zagroJeniu demograficznej ciTgHoCci Europy, innymi sHowy – o „zapaCci demograficznej” i „samobójstwie demo-graficznym”59. Ponadto gHówne filary Jycia spoHecznego, takie jak rodzina
i maHJeNstwo, grupy pokoleniowe i zawodowe, znajdujT siS, jego zdaniem, w zapaCci. BezpoCrednio jest zagroJona przyszHoC@ dzieci poczStych i jesz-cze nienarodzonych, a takJe osób chorych, starszych, niepeHnosprawnych i niesamodzielnych. MoJna zatem przypuszcza@, Je gdy Jan PaweH II mówiH o „kulturze Cmierci”, to miaH na myCli nie tylko przeszHoC@ i tera`niejszoC@, lecz takJe przyszHoC@. „Kultura Cmierci” moJe bowiem prowadzi@ do nieodwracalnych zmian w strukturach spoHecznych, a w konsekwencji do kresu istnienia. PoniewaJ jednak, jak mówiH Jan PaweH II, „zagroJenia Jycia”
58 Jan PaweH II. Ecclesia in Europa 95.
59 Jan PaweH II. Ecclesia in Europa 89, 92-93; tenJe. Evangelium vitae 16-17, 91; tenJe.
Sekularyzacja i ewangelizacja w dzisiejszej Europie (do uczestników VI Sympozjum Biskupów Europejskich) (11 X 1985). NP VIII, 2:1985 s. 464-472 nr 9-10.
i „znaki <mierci” sC dzi< subtelne i subtelnie przemilczane60, to nie sC dzi< w Europie u<wiadamiane ich przyszQe skutki, które de facto mogC oznaczaT samozagQadU rodziny ludzkiej.
Trzecie znaczenie przyszQo<ci Europy jako wyzwania obejmuje – w <wietle my<li PapieYa Polaka – róYne sposoby traktowania przez wspóQ-czesnych mieszka[ców Europy jej przyszQo<ci, a takYe ich o tejYe przy-szQo<ci wyobraYenia. Przy tym warto dodaT, Ye wyobraYenia te majC róYne podstawy ideowe. Stosunek wspóQczesnych Europejczyków do przyszQo<ci ich kontynentu jest, jak siU okazuje, \ródQem powaYnych wyzwa[, które nie pozostajC bez znaczenia dla europejskiej tera\niejszo<ci. Dzi< moYna zauwa-YyT – wedQug Jana PawQa II – bCd\ to caQkowity brak zainteresowania przy-szQo<ciC kontynentu, bCd\ utopijne wyobraYenia o niej (np. Ye bUdzie samo-czynnie ewoluowaQa ku coraz wiUkszemu szczU<ciu ludzko<ci), bCd\ postawy pesymistyczne i nihilistyczne wynikajCce z przekonania o absurdalno<ci istnienia definitywnie ko[czCcego siU <mierciC61. Dominuje dzi< lUk przed
przyszQo<ciC – zauwaYaQ PapieY – który jest silniejszy od jej pragnienia62. W zwiCzku z tym Jan PaweQ II przypominaQ, Ye chrze<cija[stwo dowarto-<ciowuje dzieje i historyczno<T pod kaYdym wzglUdem63, a takYe uwalnia od
irracjonalnych lUków przed przyszQo<ciC, które powodujC, Ye czQowiek skQa-nia siU do pesymistycznej idei uzaleYnieskQa-nia od fatum, <lepego lub zQo<liwego losu. Warto tu przypomnieT wCtek papieskiego nauczania, Ye juY raz, w sta-roYytno<ci, Ko<cióQ uwolniQ mieszka[ców Europy od fatum; jego zatem potencjaQ w tym wzglUdzie zostaQ historycznie potwierdzony. Czy bUdzie on wykorzystany takYe w przyszQo<ci – zaleYy od Europejczyków.
d
W niniejszym artykule przedstawiono Jana PawQa II rozumienie pojUT ,,Europa” i ,,europejsko<T”, a takYe w jego ujUciu genezU Europy i
euro-60 Jan PaweQ II. Evangelium vitae 16-17; tenYe. Ludzkie 3ycie nadal jest zagro3one: eutanazja,
zabijanie nienarodzonych (Liturgia S>owa w Münster z udzia>em mieszkaBców miasta) (1 V 1987). OsRomPol 8:1987 nr 7 s. 24 nr 5.
61 J a n P a w e Q II. Adhortacja Vita consecrata 27; t e n Y e. Fywa wiara, ojczyzna godna
cz>owieka, odwaga jutra (podczas Mszy Hw. w Innsbrucku) (27 VI 1988). OsRomPol 9:1988 nr 8 s. 24-25 nr 11; t e n Y e. Trwajcie w wierze, nadziei i mi>oHci (spotkanie z m>odzie3L na lotnisku sportowym w Postojnej w S>owenii) (18 V 1996). OsRomPol 17:1996 nr 7-8 s. 11-13 nr 4-6.
62 T e n Y e. Adhortacja Ecclesia in Europa 8, 95.
63 T e n Y e. Encyklika Redemptor hominis 1; t e n Y e. Encyklika Fides et ratio 11-12; t e n Y e.
pejsko7ci, dzieje Europy, elementy europejsko7ci, wspóGczesno7H Europy i europejsko7ci oraz ich przyszGo7H.
Z przeprowadzonych analiz wynika, Ke wedGug PapieKa EuropN zrodziGo chrze7cijaOstwo, które uksztaGtowaGo takKe jej toKsamo7H (europejsko7H) o wyjRtkowym w skali 7wiata potencjale kulturotwórczym. Papieska diag-noza nie tylko wydobywaGa aktualne zagroKenia czy wprost odrzucanie tej toKsamo7ci, lecz takKe konsekwencje tych zjawisk.
BIBLIOGRAFIA
J a n P a w e G II: DzieGa zebrane. T. 1-16. Kraków: Wydawnictwo ,,M” 2006-2009.
K a u c h a K.: Wiarygodno7H Ko7cioGa w kontek7cie wyzwaO wspóGczesno7ci europejskiej w 7wietle nauczania Jana PawGa II. Lublin: Wydawnictwo KUL 2008
— Chrze7cijaOstwo a kultura europejska (w 7wietle nauczania Jana PawGa II). ,,Studia Nauk Teologicznych PAN” 5:2010 (Chrze7cijaOstwo w dialogu) s. 23-52.
S o w i O s k i S., Z e n d e r o w s k i R.: Europa drogR Ko7cioGa. Jan PaweG II o Europie i euro-pejsko7ci. WrocGaw–Warszawa–Kraków: Ossolineum 2003.
EUROPE AND ITS ESSENCE
IN THE LIGHT OF JOHN PAUL II’S TEACHING
S u m m a r y
This paper is focused on John Paul II’s understanding of such terms as Europe and its essence, genesis of Europe, its history, contemporaneity and future.
According to John Paul II’s teaching Europe was created by Christianity which shaped also its essence (identity) having unique in the world culture-creative power. The papal diagnosis was not only naming actual dangers and strict rejecting of this identity, but also consequences of these processes.
Summarised and translated by Rev. Krzysztof Kaucha
S"owa kluczowe: Europa, europejsko7H, Jan PaweG II, toKsamo7H, geneza Europy, kultura,
ponadkulturowo7H, chrze7cijaOstwo, warto7ci, humanizm, dzieje, wspóGczesno7H, przyszGo7H.
Key words: Europe, essence of Europe, John Paul II, identity, genesis of Europe, culture, cultural
