View of Солженицын: мыслитель, историк, художник. Западная критика 1974-2008. Сборник статей, ред. Э.Э.Эриксон, пер. Н. П. Гринцер и др
7
0
0
Pełen tekst
(2) 3+: %+! ', !
(3) , =*$
(4) 3. \$ 1974-2008. Qq
(5) !", ^/. ¤.¤. ¤^`|\q, _/^. !.#. "^`q/^ ` ^, \|?v: wyd.„ ~||`{ #~Q}” 2010, ss.721. Od mierci autora Jednego dnia Iwana Denisowicza mija wanie pi lat, a jego posta nie przestaje inspirowa krytyków, literaturoznawców i badaczy historii Rosji. Cigle take nie milkn spory wokó waciwego znaczenia wieloaspektowej twórczoci Soenicyna dla kultury rosyjskiej. Opinie na ten temat s zwykle silnie spolaryzowane i aby si o tym przekona , wystarczy cho by przejrze wypowiedzi, które ukazay si w ostatnich kilku latach w polskiej prasie codziennej i naukowej3. Warto wic przybliy 3. Zob. T. K l i m o w i c z, Ostatni sprawiedliwy, „Gazeta Wyborcza” 2003, nr 284, s. 16-17; L. K o a k o w s k i, Wielki wiadek komunizmu, „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 182, s. 2; zob. take inne artykuy z tego wydania; L. S u c h a n e k, Aleksander Soenicyn. Dramat w czterech odsonach. Na okoliczno mierci pisarza, „Slavia Orientalis” 2008, nr 4, s. 443-461; J. S m a g a, Aleksander Soenicyn i jego dylematy, „Slavia Orientalis” 2010, nr 1, s. 7-15. ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 61:2013, z. 7.
(6) MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. 223. obszerny tom, wydany w roku 2010, zawierajcy tumaczenia na jzyk rosyjski prac zachodnich naukowców. Ksika Q
(7) 3+: %+! ', !
(8) , =*$
(9) 3. \$ 1974-2008 nie tylko dokumentuje zainteresowania badaczy zachodnich dziaalnoci rosyjskiego prozaika, ale take dowodzi, e badacze ci widz potrzeb zabrania gosu w niesabncych dyskusjach na temat Soenicyna w ojczy nie pisarza. Uznali oni za stosowne przedstawienie odbiorcom rosyjskojzycznym swoich artykuów, napisanych od roku 1974, kiedy Soenicyn znalaz si na Zachodzie, do 2008., czyli roku mierci autora Zagrody Matriony. Pomysodawczyni projektu translatorskiego, jak we wstpie do obszernego tomu przyznaje redaktor Edward Ericson, bya wdowa po pisarzu Natalia Dmitriewna Soenicyna, która od lat niestudzenie pracuje nad popularyzacj spucizny zmarego ma. Idea zrodzia si na konferencji zorganizowanej na Uniwersytecie Illinois w Urbana-Champaign przez wybitnego ameryka skiego znawc twórczoci Soenicyna Richarda Tempesta pod hasem Aleksandr Solzhenitsyn as Writer, Myth-Maker and Public Figure4, która zgromadzia du grup uczonych zachodnich i rosyjskich. Warto wspomnie , e w Rosji obserwowano podówczas wzmoone zainteresowanie dziaalnoci Soenicyna, a jego ksiki byy wielokrotnie wznawiane. Wspólne dyskusje ujawniy jednak, e wród rosyjskich naukowców prace zachodnich slawistów na temat twórczoci pisarza pozostaj prawie zupenie nieznane. Luk t oceniono jako znaczc, gdy wzajemny stosunek Soenicyna i Zachodu stanowi wan cech charakteryzujc postaw pisarza. Naukowcy zachodni dostrzegli take, e ukazanie Soenicyna w kontekcie myli zachodniej w istotny sposób uzupenia studia nad twórczoci pisarza w ogóle. Tego kontekstu w ich opinii zabrako w skoncentrowanych na kwestiach ideologicznych i politycznych badaniach rosyjskich, a poszerzenie perspektywy bada. umoliwioby dostrzeenie nowych aspektów twórczoci noblisty. Od razu take okrelono, jaki wymiar wszechstronnej dziaalnoci autora Czerwonego Koa zasuguje na przyblienie rosyjskiemu odbiorcy, a jest nim wiatopogld. W literaturoznawstwie rosyjskim, przez dugie lata zdominowanym podejciem strukturalnym i badaniami nad zawartoci ideow na poziomie fabuy, na pocztku nowego tysiclecia dopiero odkrywano kwestie takie, jak duchowo czy religijno dziea literackiego niezakodowan w poszczególnych elementach struktury, lecz ujawniajc si na przykad na etapie odbioru. Tom zawiera 37 tumacze tekstów zachodnich (przede wszystkim anglojzycznych) slawistów na jzyk rosyjski powiconych kwestiom moralnoci, wartoci i wiatopogldu religijnego w twórczoci Soenicyna. Wród autorów pochodzcych z USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwajcarii i Izraela, znajduj si takie niekwestionowane autorytety zachodniej slawistyki, jak Georges Nivat, Richard Temest, Edward Ericson (Jr.), Michael A. Nicholson, a take historycy (Alain Besançon, Martin Malia, John B. Dunlop, Donald. Treatgold), filozofowie (Raymond-Claude-Ferdinand Aron, Sidney Hook, Claude Lefort ), teolodzy (Olivier-Maurice Clément, Michael Novak, Brendan Purcell), politolodzy (James Pontuso, Nicolai N. Petro) czy dziennikarze (Anne Applebaum), którzy znacznie rozszerzaj zakres metodologiczny proponowanych w tomie bada .. 4. Informacja o tym przedsiwziciu zostaa opublikowana przez pomysodawc w czasopimie "!\?\/ `Q/^vQ~^q\/ \\<^/q`/" 88 (2007), wersja elektroniczna: http://www.nlobooks. ru/sites/default/files/old/nlobooks.ru/rus/magazines/nlo/196/722/750/index.html.
(10) 224. MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. Ksika jest podzielona na cztery czci, odzwierciedlajce gówne, reprezentowane w niej aspekty bada , a mianowicie: [wiatopogl d (
(11)
(12) ), W kontekcie wspóczesnoci (^
(13) ! !
(14) %
(15) !), Punkty wzowe (>
(16) +
(17) ) i Literatura (0*). Taki podzia usprawiedliwia swobodne wykorzystanie rónego typu materiau badawczego, bowiem w trzech pierwszych czciach mogy si znale analizy postawy pisarza oparte zarówno na jego tekstach publicystycznych, jak i naukowych, a take wspomnieniach i wystpieniach publicznych. Zagadnienie to jest wane, bowiem pisarz odwoywa si do rónych form wyrazu i czsto siga po gatunki graniczne, takie na przykad, jak „dochodzenie literackie”, którego przykadem jest synny Archipelag GUag. Ta rónorodno spucizny Soenicyna przysparza nieraz kopotów badaczom dcym do uporzdkowania dzie pisarza, wyznaczenia jakiej dominujcej metody pisarskiej lub wyra nego zakresu gatunkowego. Redaktor recenzowanego tomu dochodzi do wniosku, e podobna sztuczna kategoryzacja w przypadku Soenicyna byaby pozbawiona sensu. Oddzielanie spucizny publicystycznej czy krytycznej od filozoficznej doprowadzi moe tylko do zuboenia bogactwa i spójnoci myli pisarza. Jednoczenie we wstpie do pracy redaktor E. Ericson zaznacza, e proponowane tu ograniczenie perspektywy badawczej do kwestii wiatopogldu, wartoci i moralnoci nie jest zawaniem przesania Soenicyna, lecz wanie nawietla jego znaczenie w sferze dotychczas w ojczy nie pisarza, a i na wiecie, niedocenianej. Prekursorem owego mao docenianego podejcia jest – wedug redaktora – znany prawosawny duchowny Aleksander Szmeman, który ju w latach 70. rozpatrywa twórczo Soenicyna od strony wiatopogldu religijnego. Podejcie Szmemana zakadao analiz nie poszczególnych elementów struktury utworów pisarza, lecz refleksj nad ogólnym przesaniem i postaw autora implikowanego w dziele. Przyjta metoda pozwolia duchownemu nazwa Soenicyna pisarzem chrzecija skim, mimo e podówczas na Zachodzie kwestia religijnoci autora Archipelagu GUag nie bya nieznana, i nie wzbudzaa wikszego zainteresowania (s. 9). Nowatorstwo ojca Szmemana Ericson ukazuje w swoim tekcie przewodnim na tle krótkiej historii bada nad twórczoci Soenicyna na Zachodzie oraz skomplikowanych wzajemnych relacji Soenicyna i zachodnich krgów opiniotwórczych. Redaktor podkrela w ten sposób, e podejcie wiatopogldowo-moralne, reprezentowane przez autora Zagrody Matriony, nie byo dla Zachodu atrakcyjne, ani wygodne, gdy liczni krytycy, literaturoznawcy, historycy, politolodzy i inne osobistoci kultury zainteresowane kwestiami rosyjskimi najchtniej widziayby w Soenicyne jedynie demaskatora przestpczego reimu sowieckiego. W zwizku z tym prace zebrane w danym tomie, jak podkrela Ericson, nie nale do najbardziej popularnych i reprezentatywnych dla Zachodnich bada. nad fenomenem Soenicyna, lecz odzwierciedlaj pewien wany nurt, który z biegiem lat powinien by rozwijany. Kada z przedstawionych czci recenzowanego tomu zaopatrzona jest w oddzielne wprowadzenie wyjaniajce kryteria wyboru zawartych w niej artykuów. Ericson zapowiada take kierunki rozmyla prezentowanych dalej autorów i ujawnia komplementarno wielu proponowanych podej . Trzeba przyzna , e szeroko spojrzenia, przy zasadniczej jednorodnoci badanego tematu jest niewtpliw zalet zbioru. Rozdzia nazwany [wiatopogl d otwiera artyku Q
(18) 3+ –%+! ', z 2006, to znaczy nalecy do najnowszych prac reprezentowanych w zbiorze. Autor tekstu, Daniel Mahoney podejmuje problem, który wywouje od pewnego czasu oywione.
(19) MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. 225. dyskusje w gronie znawców twórczoci Soenicyna, a który dotyczy sprawy okrelenia charakteru jego dziaalnoci. Zachodnia opinia publiczna widziaaby bowiem w Soenicynie wpywowego dziaacza politycznego lub aktywist w typie wspóczesnych bojowników o rónorakie prawa, zaangaowanego w sprawy publiczne. Soenicyn czu si za zawsze przede wszystkim pisarzem i swoj pozycj, zdefiniowan ju w wystpieniu noblowskim, utrzymywa we wszystkich pó niejszych wystpieniach. Rozwaania Mahoney koncentruj si wanie wokó tej pierwszej twórczej deklaracji autora Czerwonego Koa. Wedug badacza bowiem wykad noblowski w sposób najbardziej peny i spójny wyraa pogldy Soenicyna na twórczo artystyczn. Autor artykuu podkrela, i status twórcy literatury w Rosji zawsze mocno róni si od zachodnich wyobrae o roli sztuki i twórcy w yciu spoecznym. Otó pisarstwo jest w Rosji swego rodzaju misj i pisarz musi by wiadomy spoecznej i politycznej odpowiedzialnoci, jaka spoczywa na kadym artycie. Mahoney stwierdza przy tym, e Soenicyn zdecydowanie dystansuje si od nurtów modernistycznych i postmodernistycznych, akcentujcych wyjtkow rol osobowoci artysty. Badacz lokuje autora Oddziau chorych na raka w gronie realistów, którzy wierz w „obiektywn natur Realnoci” (s. 33). Soenicyn wic jest przekonany o moliwoci ogarnicia rozumem porzdku wiata, lecz wie take, e wiat ten nie zaley od ludzkiej woli. Mahoney wyodrbnia kilka konsekwencji tak sformuowanego wiatopogldu pisarza, a wic na przykad przekonanie, e „pikno zbawi wiat”, denie do poczenia punktów widzenia rónych narodów czy walk o prawd w yciu spoecznym. Mahoney konkluduje, e Soenicyn w peni moe by nazwany mylicielem i to mylicielem konserwatyst, który kontynuuje tradycje filozofów antycznych i chrzecija skich. Badacz ameryka ski potwierdza swoje analizy wystpienia noblowskiego take interpretacjami wyimków z twórczoci literackiej pisarza. W sumie autor artykuu dowodzi, e wszelkie inne wypowiedzi, w tym polityczne, Soenicyna s tylko pochodn jego osadzonego na zasadach chrzecija skich wiatopogldu, w którym najwaniejsz rol odgrywa kwestia poszukiwania prawdy i denie do moralnego samodoskonalenia. Pomys wydzielenia rozdziau II W kontekcie wspóczesnoci, jak we wstpie do niego przyznaje redaktor tomu, zrodzi si ju po zako czeniu kompletowania materiaów do czci powiconej wiatopogldowi autora Oddziau chorych na raka. Okazao si bowiem, e dorobek mylowy Soenicyna mona ukaza w relacji do rónorakich prdów i idei wspóczesnoci, i taki kierunek bada wydaje si bardzo obiecujcy. W zwizku z tym powsta rozdzia przedstawiajcy pogldy Soenicyna na szerszym tle ideowym naszych czasów. Znajduj si tu wic artykuy powicone odniesieniom, Soenicyn – Sartre, Soenicyn – Sacharow czy Soenicyn – Hawel. Warto zwróci take uwag na prac Donalda Treadgolda Intelektualni poprzednicy Soenicyna ( * '+ $/! Q
(20) 3+), w której autor Okruchów jest ukazany jako spadkobierca zaangaowanej spoecznie inteligencji przeomu XIX i XX wieku. Treadgold przychyla si do wyraonej przez Maxa Haywarda opinii, e zbiór Spod zwalisk kontynuuje lini takich kardynalnych publikacji, jak Drogowskazy czy Z gbokoci. Jednak badacz ameryka ski siga dalej w histori inteligencji rosyjskiej i jej rozwaa nad Rosj, poczynajc od anonimowej spucizny literackiej Starej Rusi, a ko czc na twórcach wieku XX. W pracy Treadgolda zostaj zarysowane gówne tematy, które przez wieki.
(21) 226. MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. nurtoway Rosjan mylcych o swojej ojczy nie, jak na przykad stosunek do Zachodu, wyalienowanie inteligencji z ycia narodu, granice wolnoci i wadzy, religijno ludu itp., które zostay poruszone w zbiorze Spod zwalisk i w indywidualnej twórczoci Soenicyna. Badacz ameryka ski zaznacza take, e niezwykle trudno wskaza bezporednich poprzedników ideowych Soenicyna, gdy pisarz wychowany w duchu sowieckiej nauki dugo nie mia dostpu do koronnych tekstów dawnych intelektualistów rosyjskich i do wielu wniosków, jawnie korespondujcych z wczeniejszymi ideami, doszed sam. Wczenie do tomu rozdziau Punkty wzowe jest w jakim sensie efektem praktycznego zastosowania oryginalnej soenicynowskiej metody opisu historycznego w odniesieniu do jego wasnej przeszoci. Autor Czerwonego Koa wypracowa bowiem wasny sposób dotarcia do istoty procesu dziejowego, polegajcy na wyznaczaniu wanie „punktów wzowych”, które nastpnie byy szczegóowo opisywane. Redaktor tomu, stawiajc sobie za cel ukazanie ewolucji pogldów Soenicyna, wybra wic równie dwa momenty, które wedug niego zawayy na dalszych losach pisarza i kierunkach jego rozwaa . Takim punktem zwrotnym jest wedug Ericsona synne wystpienie na Uniwersytecie Harwarda oraz wydanie Archipelagu GUag. Te dwa wydarzenia zostay szczegóowo przedstawione przez rónych autorów w dziewiciu artykuach. Zasadnicz i bardzo cenn poznawczo cech tego rozdziau jest komplementarno przedstawionych opinii, omówie i komentarzy, któr szczególnie wyra nie zauway mona w artykuach Sidney’a Hooka, Michaela Novaka i Alaina Besançona, powiconych tzw. mowie harwardzkiej. S. Hook w pracy O zachodnim rozumieniu wolnoci (` $
(22) %
(23) % !
(24) q
(25) $+) akcentuje swój ateizm oraz sympatie marksistowskie, którym ulega w modoci. Zrozumiae jest wic, e w wielu miejscach radykalnie krytykuje tezy Soenicyna, przede wszystkim za sprzeciwia si tak wanym kwestiom, jak potrzeba pielgnowania religijnoci indywidualnej i narodowej. Interesujcy jest wic fakt, e bdc wiatopogldowym przeciwnikiem Soenicyna, Hook uwaa autora Czerwonego Koa za jednego z najwaniejszych wspóczesnych filozofów moralnoci i przyznaje mu racj w ogólnej ocenie stanu demokracji zachodniej. W przeciwie stwie do Hooka, M. Novak jest duchownym katolickim, jego artyku O Bogu i czowieku (` ~
(26)
(27) ) odsania saboci rozumowania Soenicyna z punktu widzenia antropologii chrzecija skiej. Warto wic zauway , e pomimo wielu uwag krytycznych, jakie wyraa on pod adresem pisarza, podobnie jak uczony ateista, Novak zgadza si z du czci diagnozy Zachodu przedstawionej przez Soenicyna. A. Besançon, w odrónieniu od wymienionych wyej naukowców, w wielu zasadniczych kwestiach reprezentuje pogldy bardzo bliskie Soenicynowi, lecz ujawnia bdy w konkluzjach autora Archipelagu GUag. W znanym równie w Polsce artykule Soenicyn i Zachód5 Besançon zaznacza, Soenicyn zbyt mao zna cywilizacj zachodni, aby wygasza na przykad tez o upadku mstwa jako cechy spoecznej. Trzeba przyzna , e zestawienie przez redaktora tomu w jednym rozdziale tak rónorodnych i byskotliwych wypowiedzi niezwykle cenionych postaci zachodniej nauki,. 5 A. B e s a n ç o n, Soenicyn i Zachód, „Aneks” 1979, nr 20-22. Omówienie tego artykuu zob. L. S u c h a n e k, Aleksander Soenicyn. Pisarz i publicysta, Kraków 1994, s. 123-124..
(28) MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. 227. dynamizuje skomplikowane filozoficzne dyskusje i znacznie podnosi atrakcyjno tomu z punktu wiedzenia nieobytego z jzykiem filozofów czytelnika. Ostatni obszerny rozdzia recenzowanej publikacji pt. Literatura przedstawia badania nad poszczególnymi utworami noblisty rosyjskiego. Zebrane tu teksty reprezentuj zarówno propozycje metodologiczne, zebrane w podrozdzia pod nazw Wektory badania (^
(29) + !! $
(30) ), jak i przykady konkretnych analiz utworów pod ktem duchowoci, moralnoci czy religijnoci. Trzeba doda , e i tu redaktor zadba o wielogosowo wypowiedzi, gdy waniejszym utworom Soenicyna, jak na przykad Jeden dzie Iwana Denisowicza, W krgu pierwszym i Czerwone Koo, powicono po dwa artykuy. Warto zatrzyma si duej nad tekstem Richarda Tempesta, Brud i zoto. Uwagi o artystycznych chwytach transformacyjnych Soenicyna ('
(31)
(32)
(33) : \%
(34) !
(35) %+= =*$
(36) 3!+= %= Q
(37) 3+), napisanym specjalnie dla omawianego zbioru. Ameryka ski slawista stawia sobie za cel ukazanie sposobów, „jakimi Soenicyn rozbija oficjalny model literatury radzieckiej, jego interpretacj etyki i estetyki twórczoci artystycznej w pa stwie totalitarnym XX wieku” (s. 300-301). Analizuje wic kilka motywów z Jednego dnia Iwana Denisowicza, Oddziau chorych na raka, W krgu pierwszym oraz figury Lenina i Stalina, zawarte w rónych utworach. Tempest, nawizujc do do znanej w latach 80. tezy, e Soenicyn pod wzgldem doboru rodków artystycznych pozosta w krgu realizmu socjalistycznego, wykazuje, e pisarz swobodnie siga po znane socrealizmowi rozwizania, lecz poddaje je twórczej obróbce. Efektem pracy noblisty nad znanymi chwytami jest wanie transformacja znaczenia skompromitowanych przez oficjaln doktryn motywów i sposobów obrazowania. Sporód analiz literackich warto zwróci jeszcze uwag na tekst znakomitego literaturoznawcy Georgesa Nivata, powicony utworowi W krgu pierwszym. Warto poznawcz tego artykuu podnosi dodatkowo fakt, ze badacz dokona porównania dwóch istniejcych redakcji utworu z roku 1987 i 1993. Nivat wykazuje nie tylko wyra nie rónice w warstwie zdarzeniowej obydwu wersji, ale take sabo uchwytne zmiany tonu czy niuanse, które atwo umykaj nieobytemu czytelnikowi. Artyku jest wic doskonaym wiadectwem uwanego czytania i badawczej pokory, waciwej tylko najbardziej wytrawnym badaczom literatury. Tom zredagowany przez Ericsona odnosi si do niezwykle poruszajcego dzisiejszych rosyjskich badaczy fenomenu Soenicyna pytania, kim waciwie by autor Jednego dnia Iwana Denisowicza: pisarzem, publicyst czy filozofem? Kwestia ta zrodzia gorc dyskusj i ostre spory na konferencji naukowej, zorganizowanej w grudniu 2011 roku przez \> ^~||\\ <v^~/} `>/q` /|vq^v \/q`qv, nt. Twórczo Aleksandra Soenicyna na drodze do „Czerwonego Koa”. Zacite polemiki, mimo duej liczby nieodpartych argumentów, przytaczanych dla udowodnienia ekstremalnie rónych pogldów, jak si naleao spodziewa , nie przyniosy rozstrzygnicia tego palcego problemu. Recenzowan ksik grupa zachodnich badaczy wyrazia w do jasny sposób wspóln odpowied na sformuowane wczeniej pytanie. Soenicyn, jak wyjania sam tytu pozycji, jest mylicielem, historykiem i artyst. Lektura artykuów wchodzcych w skad tomu pozwala za stwierdzi , e adna z przypisanych autorowi Zagrody Matriony ról nie podwaa priorytetu pisarstwa, ale jest jego dopenieniem. Proponowana ksika,.
(38) 228. MATERIAY, RECENZJE, SPRAWOZDANIA, OMÓWIENIA. dziki starannej pracy redaktora, moe by potraktowana jako kompendium zachodnich bada nad duchowoci w utworach Soenicyna. Pozycja jest zaopatrzona w indeks osobowy i dodatkowe komentarze, które, niezalenie od umieszczonych przez autorów przypisów, pozwalaj w wielu przypadkach odtworzy kontekst czasów, w których zostay napisane niektóre artykuy. Dziki temu tom jest równie wiadectwem rozwoju zachodniej refleksji nad dzieami Soenicyna i jako zbiór prac, które ju przeszy weryfikacj czasu, dugo pozostanie aktualny. W sumie wic pozycja warta jest polecenia nie tylko specjalistom zajmujcym si wyznaczonym tu aspektem twórczoci rosyjskiego noblisty, ale wszystkim zainteresowanym histori trudnych stosunków Zachodu i kultury rosyjskiej. Monika Sidor Instytut Filologii Sowiaskiej KUL.
(39)
Powiązane dokumenty