Starosta uświacki Jan Piotr Sapieha i jego wojsko a prawosławni moskiewscy

C zasy N ow ożytne tom 11/1997 Periodyk p o św ię c o n y dziejom polskim i p o w sz ec h n y m od XV do XX w ieku

Piotr Florek (Toruń)

Starosta u św iacki Jan Piotr Sapieha i je g o w ojsko a praw osław ni m oskiew scy

J a n P io tr S a p ie h a - h e rb u L is u ro d z ił się w 1569 r. P o c h o d z ił z tzw . linii sie w ie rsk ie j S a p ie h ó w . O j e g o m ło d o śc i n ie w ie m y z b y t w ie le . N ie k tó r z y h is to ry c y u w a ż a li, że Jan P io tr S a p ie h a stu d io w a ł w e W ło s z e c h 1. N ie s te ty n ie je s te ś m y w sta n ie sp ra w d z ić c z y ta k b y ło w rz e c z y w is to śc i. Z n a jb a rd z ie j „ p o d e jr z a n e g o ” w ty m w y p a d k u u n iw e rs y te tu w P a d w ie , z a c h o w a ły się w p ra w d z ie m etry k i p o ls k ic h stu d e n tó w , z a c z y n a ją się je d n a k o n e d o p ie ro od 1592 r., a w ty m c z a s ie S a p ie h a nie stu d io w a ł n a p e w n o 2.

Z a p e w n e k ró tk o p rz e d 1592 r., lub w ty m ż e ro k u Jan P io tr S a p ie h a o ż e n ił s i ę ’. W y b ra n k ą je g o z o s ta ła Z o fia W e jh e ró w n a , c ó rk a E rn e sta , w o je w o d y c h e łm iń s k ie g o i L u d w ik i z M o rtę sk ic h . Z m a łż e ń stw a te g o p rz y s z ło n a św ia t c z te re c h sy n ó w i p ię ć c ó re k . N a jm ło d s z y m , a le n a jb a rd z ie j z n a n y m i sław n y m sy n e m S a p ie h y b y ł P a w e ł Jan , o d 1656 r. h e tm a n w ielk i lite w sk i, a w c z e śn ie j, k o le jn o w o je w o d a w ite b sk i i w ile ń sk i. P a w e ł Ja n - b o h a te r lat n a ja z d u s z w e d z k ie g o ( 1 6 5 5 - 1 6 0 0 ) i b itw y p o d P o ło n k ą , „ u n ie ś m ie rte ln io n y ” z o sta ł, p rz e z H e n ry k a S ie n k ie w ic z a n a k a rta c h „ P o to p u ” .

Ja n P io tr S a p ie h a b y ł d z ie d z ic e m sp o ry c h m a ją tk ó w w w o je w ó d z tw ie tro c k im , z n a jw a ż n ie jsz y m z n ich - L e jp u n a m i, o ra z d w o ró w i p la c ó w w W iln ie i G ro d n ie . W 1606 r. k ró l n a d a ł S a p ie ż e z a za słu g i d la R z e c z y p o s p o lite j, s ta ro stw o u św ia c k ie , w w o je w ó d z tw ie w ite b s k im , d o sy ć z n a c z n e i w ó w c z a s b a rd z o d o c h o d o w e . B y ł to z re s z tą c z a s ro d z e n ia się p o tęg i i z n a c z e n ia ro d u S a p ie h ó w na L itw ie, w k tó ry m to p ro c e s ie g łó w n y u d z ia ł m ia ł stryj J a n a P io tra , k a n c le rz w ielk i i h e tm a n w ie lk i litew sk i, L ew S a p ieh a.

N a s n a jb a rd z ie j je d n a k in te re so w a ć b ę d z ie k a rie ra w o js k o w a Ja n a P io tra S ap ieh y . G d z ie s ta ro s ta u św ia c k i p rz e s z e d ł „ c h rz e s t b o jo w y ” , tru d n o d z iś w s p o s ó b p ew n y u sta lić . W ię k s z o ść h is to ry k ó w u w a ż a ło , iż n a s tą p iło to p o d c z a s e k sp e d y c ji Ja n a Z a m o y s k ie g o d o k ra jó w m u lta ń s k ic h w ro k u 16004. Z c a łą p e w n o ś c ią b y ło to tw ie rd z e n ie b łę d n e , k tó re o b a la ją z n a n e d z iś ź ró d ła 5. M o ż n a p rz y p u s z c z a ć , że p an Jan b y ł w M o łd a w ii, że d o w o d z ił nim Z a m o y sk i, a le m ia ło to m ie js c e c a łe p ię ć lat w cz e śn ie j b o w ro k u 15 9 5 6. W ą tp liw o śc i n ie m am y j u ż ż a d n y c h , g d y c h o d z i o u d z ia ł Ja n a P io tra S a p ie h y w w o jn ie in fla n c k ie j ze S z w e c ją , k tó ra w y b u c h ła w 1600 r. W k w ie tn iu te g o ro k u h e tm a n w ielk i lite w sk i K rz y s z to f R a d z iw iłł „ P io ru n ” w y sła ł „ list p rz y p o w ie d n i” d la S a p ie h y n a z a c ią g c h o rą g w i h u sa rsk ie j i k o z a c k ie j7. J a k o o fic e r p rz e b y ł s ta ro sta u św ia c k i w sz y stk ie k a m p a n ie w In fla n ta c h m ię d z y 1600 a 1605 r. U c z e stn ic z y ł te ż i m ia ł sw ó j p o w a ż n y u d z ia ł w n a jw sp a n ia lsz e j k a m p a n ii w d z ie ja c h s ta ro p o ls k ie j sztuki w o je n n e j - k a m p a n ii 1605 ro k u , k tó re j u k o ro n o w a n ie m b y ło e fe k to w n e z w y c ię stw o w b itw ie p o d K irc h o lm e m , g d z ie Jan P io tr S a p ie h a d o w o d z ił sa m o d z ie ln ie p raw y m sk rz y d łe m a rm ii lite w sk ie j. W b itw ie tej sta ro s ta u św ia c k i z a trz y m a ł g łó w n e n a ta rc ie S z w e d ó w , p o d o so b isty m d o w ó d z tw e m k ró la K a ro la IX . N ie w ą tp liw ie k a m p a n ie z lat 1 6 0 0 -1 6 0 5 , b y ły w s p a n ia łą s z k o łą rz e m io sła w o je n n e g o d la Ja n a P io tra S ap ieh y .

Z d o b y te w te d y d o św ia d c z e n ie z a p ro c e n tu je w p rz y s z ło śc i, g d y n a sz b o h a te r z n a jd z ie się w P a ń stw ie M o sk ie w sk im . D o ść p o w ie d z ie ć , ż e S a p ie h a u c z y ł się w In fla n ta c h o d ta k ic h m istrz ó w j a k „ P io ru n ” K rz y s z to f R a d z iw iłł c z y „ B e lz e b u b ” Jan K a ro l C h o d k ie w ic z . Z a g a d k ą p o z o s ta je p o stę p o w a n ie sta ro sty u św ia c k ie g o w la ta c h w e w n ę trz n y c h w s trz ą s ó w w R z e c z y p o sp o lite j - r. 1606 i r. 1607 — n a z w a n y c h p ó ź n ie j ro k o sz e m Z e b rz y d o w s k ie g o . Jan P io tr S a p ie h a z p o c z ą tk u s k ła n ia ł się p o n o ć ku ro k o sz a n o m , o s ta te c z n ie je d n a k , w e w rz e śn iu 1606 r., p rz y b y ł d o o b o z u k ró la Z y g m u n ta III W azy. W ię k s z o ś ć a u to ró w b y ła z g o d n a , ż e s ta ro sta u św iack i w y sta w ił p rz e c iw ro k o s z a n o m w ła sn y m k o sz te m , d w ie c h o rą g w ie . C z y u trz y m a ł te w o js k a d o ro z s trz y g n ię c ia p od G u z o w e m (5 V III 1607), p e w n o śc i n ie m a. N a w e t o sie m n a sto w ie c z n y b io g r a f S a p ie h y - K. K o g n o w ic k i, z a z w y c z a j m o c n o „ k o lo ry z u ją c y ” w sw o ich są d a c h , p rz y z n a ł, że nie w ia d o m o , c z y c h o rą g w ie S a p ie h y b y ły p od G u z o w e m 8. J e ż e li ta k , to b y ło to o sta tn ie w y s tą p ie n ie sta ro sty u ś w ia c k ie g o j a k o z a w o d o w e g o o fic e ra , w ie rn e g o i lo ja ln e g o w o b e c w ła d c y i p a ń stw a . J u ż w k ró tc e w z ią ł on s te r sw o je g o losu w e w ła sn e ręce.

P o c z ą te k X V II w. to o k re s „ W ie lk ie j S m u ty ” w P a ń stw ie M o s k ie w sk im , k tó rej a p o g e u m p rz y p a d ło n a p o ja w ie n ie się na sc e n ie d z ie jo w e j k o le jn o : D y m itra I o ra z D y m itra II S a m o z w a ń c ó w - p re te n d e n tó w d o k o ro n y c a rs k ie j. Z ty m o s ta tn im sw ój los z w ią z a ł te ż Ja n P io tr S a p ie h a , k tó ry j u ż w II p o ło w ie 1607 r. n a w ią z a ł z nim k o re s p o n d e n c ję . D n ia 6 IX 1607 r. S a p ie h a o trz y m a ł o d p o w ie d ź o d S a m o z w a ń c a : „A te r a z ż ą d a m y W .M . ż e b y śc ie z k u p ą ludzi R y c e rsk ic h n a ro d u P o ls k ie g o d o P ań stw n a sz y c h ja k o n a jp rę d z e j p rz y b y w a li” 9. O s ta te c z n ie a rm ia J a n a P io tra S a p ie h y 2 7 V II 1608 r. p rz e k ro c z y ła g ra n ic ę p o ls k o -m o s k ie w s k ą i sk ie ro w a ła się d o o b o z u S a m o z w a ń c a . C ie k a w y m z a g a d n ie n ie m s ą m o ty w y d z ia ła n ia s ta ro s ty u św ia c k ie g o . Z d a n ia h is to ry k ó w d o d z iś s ą p o d z ie lo n e . W ię k s z o ść są d z iła , iż Ja n P io tr S a p ie h a z n a la z ł się w P a ń stw ie M o s k ie w sk im p o d w p ły w e m i z a n a m o w ą b ra ta stry je c z n e g o , p e łn ią c e g o w ó w c z a s fu n k c ję k a n c le rz a w ie lk ie g o lite w sk ie g o - L w a S a p ie h y o ra z sa m e g o k ró la Z y g m u n ta III. S a p ie h a m ia łb y re a liz o w a ć ta jn e p la n y k ró la w sp ra w ie p rz e c iw d z ia ła n ia e x -r o k o s z a n o m p o ls k im , k tó rz y z n a le ź li się w o b o z ie D y m itra II, o ra z w y p e łn ia ć k o n c e p c je k a n c le rz a , k tó ry o d lat sta ra ł się s k o rz y sta ć z z a m ie s z a n ia w M o s k w ie i o d z y s k a ć d la R z e c z y p o sp o lite j c o n ajm n iej S m o le ń sz c z y z n ę , z d aw n y m i d o b ra m i ro d z in n y m i S a p ie h ó w - J e ln ią i O p a k o w e m 10. W o g ó le o b aj S a p ie h o w ie m ieli z a w s z e d z ia ła ć w p o ro z u m ie n iu w sp ra w a c h m o s k ie w sk ic h . N ie s te ty ź ró d ła n ie p o tw ie r d z a ją tej te z y , a n a w e t je j p r z e c z ą " . Z d a je się, że w sz y stk o b y ło d u ż o p ro stsz e . W p a m ię tn ik u M a s k ie w ic z a c z y ta m y : „ A że b e z w o jsk a n a sz e g o o b e jś ć się n ie m o g ło , z a c ią g a ł M ie c h o w ie c k i, im ien iem c a rsk im [D y m itra II] p is z ą c listy d o k o g o ro z u m ia ł, o b ie c u ją c n a k o ń h u sa rsk i p o z ło ty c h 70, a k o z a c k i 50 [...] P. Ja n S a p ie h a , s ta ro sta u św ia c k i, p o k o n fe d e ra c ji b rz e s k ie j w k ilk a ty s ię c y k o n i ta m ż e się o b ró c ił” 12. W sz y stk o w s k a z u je n a to , ż e S a p ie h a , j a k i w ie lu in n y ch a w a n tu rn ik ó w , c h c ia ł m ie ć p o p ro s tu d o b re z a ję c ie , s k o ro R z e c z y p o s p o lita n ie z a c ią g n ę ła g o n a d a ls z ą s łu ż b ę . S z u k a ł w ię c w śm ia ły m p rz e d s ię w z ię c iu S a m o z w a ń c a , sz c z ę ś c ia i fo rtu n y . K . N ie d z ie ls k i n a z w a ł go n a w e t, c h y b a b a rd z o tra fn ie , ty p e m „ p o ls k ie g o k o n k w is ta d o ra ” b .

N ie je s t ce le m tej p ra c y o p is z a g a d n ie ń m ilita r n o -p o lity c z n y c h z w ią z a n y c h z d z ia ła ln o ś c ią J a n a P io tra S a p ie h y w o w y m c z a sie . N ie z b ę d n e j e s t je d n a k , c h o ć b y w s k ró c ie , ich p rz y b liż e n ie .

P o p rz e k ro c z e n iu g ra n ic y a rm ia S a p ie h y sk ie ro w a ła się k u o b o z o w i S a m o z w a ń c a w T u s z y n ie , p ró b u ją c p o d ro d z e , b e z s k u te c z n ie z re s z tą , z a ją ć p o p rz e z p e rtra k ta c je S m o le ń sk . S a p ie h a p rz y p ro w a d z ił te ż S a m o z w a ń c o w i M a ry n ę M n isz c h ó w n ę , k tó r ą

z a g a rn ę ły j e g o p o d ja z d y p o u w o ln ie n iu c a ry c y z w ię z ie n ia w ra z z innym i je ń c a m i p o lsk im i p rz e z c a ra W a sy la S z u js k ie g o . S a p ie h a m ia ł te ż u c z e stn ic z y ć w ta jn y m ślu b ie M a ry n y z D y m itre m II (o c z y w is ty m b y ło , że „ o c a la ły ” c a r n ie j e s t ty m , z a k o g o się p o d a w a ł). G d y n a je s ie n i p o w s ta ł w o b o z ie S a m o z w a ń c a p la n w y g ło d z e n ia M o sk w y , S a p ie h a s k ie ro w a ł się n a p ó łn o c , o b ie g ł M o n a s te r T ro ic k o - S ie r g ie je w s k i (T ro ic ę ) i o p a n o w a ł c a łe ta k z w a n e Z a m o sk o w ie - te re n y b a rd z o b o g a te i ży zn e. P o n a d ro k s ta ro s ta u św ia c k i o b le g a ł b e z s k u te c z n ie T ro ic ę i z w a lc z a ł b u n ty p rz e c iw D y m itro w i II, a n a stę p n ie w o jo w a ł z tw o rz ą c y m i się j u ż re g u la rn y m i o d d z ia ła m i ro s y jsk im i S k o p in a S z u js k ie g o i F io d o r a S z e re m ie tie w a . O s ta te c z n ie , n a p o c z ą tk u 1610 r., z m u s z o n y z o s ta ł d o w y c o fa n ia się sp o d M o n a s te ru i d o p o w ro tu d o T u sz y n a . T u z a c z ą ł sk ła n ia ć się ku p o ro z u m ie n iu z k ró le m Z y g m u n te m III, k tó ry o d 1609 r. r o z p o c z ą ł w o jn ę z R o s ją i o b ie g ł tw ie rd z ę S m o le ń sk . G d y p ró b y te z a w io d ły (k ró l n ie c h c ia ł z a p ła c ić z a le g łe g o p rz e z D y m itra II ż o łd u ), sta ro s ta u św ia c k i z n ó w p o łą c z y ł się z S a m o z w a ń c e m i po k lę s c e R o sja n w b itw ie k łu sz y ń sk ie j ru s z y ł p o n o w n ie n a M o sk w ę . T u po d łu g ic h p e rtra k ta c ja c h , k tó re p ro w a d z ił j a k ró w n y z ró w n y m , z h e tm a n e m Ż ó łk ie w sk im , S a p ie h a o s ta te c z n ie o p u ś c ił s p ra w ę S a m o z w a ń c a i z a c z ą ł d z ia ła ć w p o ro z u m ie n iu z h etm an em . G d y sy tu a c ja P o la k ó w w sto lic y , po p o w sta n iu m o sk ie w sk im , s ta ła się k ry ty czn a, Z y g m u n t III z a c e n ę o b ie tn ic y z a p ła ty z a le g łe g o ż o łd u , n a k ło n ił S a p ie h ę , b y te n ru sz y ł n a p o m o c o b lę ż o n y m w M o s k w ie P o lak o m . S a p ie h a ta k te ż u c z y n ił i n a w e t ro z e rw a ł o b lę ż e n ie ro s y js k ie , c h o ć g o c a łk o w ic ie n ie z lik w id o w a ł. J e g o sy tu a c ję k o m p lik o w a ł fak t, ż e k ró l n ie k w a p ił się z w y p e łn ie n ie m p o s ta n o w ie ń u m o w y d o ty c z ą c y c h z a p ła ty ż o łd u . P o w o d o w a ło to n ie z a d o w o le n ie w w o jsk u S a p ie h y , k tó re te n z le d w o śc ią ła g o d z ił. W te d y te ż p o w s ta ła le g e n d a o d o m n ie m a n y c h p la n a c h J a n a P io tra S a p ie h y z a g a rn ię c ia k o ro n y c a rs k ie j d la sie b ie , co tr z e b a c h y b a w ło ż y ć m ię d z y b a jk i14. W k ró tc e z re s z tą S a p ie h a z m a rł. W p o c z ą tk a c h w rz e śn ia 1611 r. sta ro s ta u św ia c k i c ię ż k o z a n ie m ó g ł i p rz e n ió s ł się n a K rem l d o p a ła c u S z u js k ie g o . T u p o k ró tk ie j c h o ro b ie , o g o d z in ie c z w a rte j w n o c y , d n ia 15 IX 1611 r., p rz e k a z a w s z y w c z e śn ie j d o w ó d z tw o n ad w o jsk ie m J ó z e fo w i B u d z ile , c h o rą ż e m u m o z y rsk ie m u . Ś m ie rć ta sp o w o d o w a ła o d s tą p ie n ie z P a ń s tw a M o s k ie w sk ie g o w ię k sz e j c z ę śc i je g o p u łk u , k tó ry w k ra ju z a w ią z a ł k o n fe d e ra c ję d la w y m u sz e n ia na k ró lu z a p ła ty ż o łd u . P o śm ie rc i w o d z a , ż o łn ie rz e d łu g o je s z c z e p rz e trz y m y w a li c ia ło S a p ie h y ja k o „ re lik w ię ” , a n a w e t p rz y ję li j e g o im ię d la n a z w y sw e g o p u łk u - c o b y ło rz a d k o p ra k ty k o w a n e w ta m ty c h c z a sa c h , a c o d o w o d z i, ja k im sz a c u n k ie m i u w ie lb ie n ie m c ie s z y ł się S a p ie h a u sw o ic h ż o łn ie r z y 15.

P rz e jd ź m y te r a z d o z a s a d n ic z e g o te m a tu n in ie js z e g o a rty k u łu , a m ia n o w ic ie do sto su n k u J a n a P io tra S a p ie h y i je g o w o jsk d o m o s k ie w sk ie g o p ra w o s ła w ia i je g o w y z n a w c ó w .

J a k p a m ię ta m y p rz y g o to w a n ia J a n a P io tra S a p ie h y d o w y ru s z e n ia z a r m ią do P a ń s tw a M o s k ie w s k ie g o trw a ły c a ły rok. S w o je w o js k o z a c ią g a ł s ta ro s ta u św iack i g łó w n ie w B rz e ś c iu L ite w sk im . D la nas in te re su ją c e i w a ż n e w y d a je się u sta le n ie p o d z ia łu w y z n a n io w e g o a rm ii S ap ieh y . O n sam b y ł w y z n a n ia k a to lic k ie g o , ch o ć d o p ie ro w p ie rw s z y m p o k o le n iu . J e d y n ą w s k a z ó w k ą n a te m a t sk ła d u w y z n a n io w e g o w o jsk s a p ie ż y ń s k ic h j e s t list S a p ie h y d o k s ię c ia D y m itra T ru b e c k ie g o w o je w o d y k a łu s k ie g o , P ro k o p a L a p u n o w a w o je w o d y ria z a ń sk ie g o i a ta m a n a Iw a n a Z a ru d z k ie g o (p rz y w ó d c ó w p o w s ta n ia a n ty p o ls k ie g o ), n a p is a n y w lutym 1611 r. W liśc ie z n a jd u je m y z d a n ie : „U nas w ry c e rstw ie [arm ii S a p ie h y ] w ię k s z a p o ło w a R u sk ie g o w y z n a n ia ” 16. M o ż n a się z a sta n a w ia ć , c z y S a p ie ż e n ie z a le ż a ło na n a g ię c iu n ie c o p ra w d y p rz e d R o sja n a m i, ale i ta k m u s im y u z n a ć ta k ie tw ie rd z e n ie z a d o w ó d w y s tę p o w a n ia z n a c z n e j liczb y

p ra w o sła w n y c h w sz e re g a c h je g o w o js k (k tó re z a p e w n e w w ię k sz e j sw ej czę śc i p o c h o d z iły z te re n ó w W ie lk ie g o K się s tw a L itew sk ieg o , g d z ie p ra w o sła w ie m ia ło w ielu w y z n a w c ó w ). N ie d o k o ń c a w ia d o m o je d n a k co o z n a c z a o w o „ ru s k ie ” w y z n a n ie . C z ę ść ż o łn ie rz y S a p ie h y m o g ła by ć b o w ie m u n itam i. J e s z c z e w B rz e śc iu L itew sk im c a łe w o js k o z g ro m a d z o n e w k o śc ie le , p rz y s ię g a ło S a p ie ż e p o s łu s z e ń s tw o 17. Z u śm ie c h e m c z y ta się d z iś w y n u rz e n ia K o g n o w ic k ie g o , g d y te n o p is u ją c o w e ś lu b o w a n ie stw ie rd z a ł, ż e s a p ie ż a n ie n ie by li ja k im iś a w a n tu rn ik a m i, ale ry c e rz a m i w ie lk ie g o s e r c a 18.

J a k p a m ię ta m y d n ia 2 7 V II 1608 r. a rm ia S a p ie h y p rz e k ro c z y ła g ra n ic ę . W d w a dni p ó ź n ie j, w o js k o to p rz y b y ło nad rz e k ę L o śm ia n ę . T u taj ż o łn ie rz e z a w ią z a li k o n fe d e ra c ję i u c h w a lili a rty k u ły , m a ją c e z a p e w n ić ła d i b e z p ie c z e ń stw o w o b o z ie 19. W ta k zw an y m : „ Z w ią z k u w o js k a k o ro n n e g o i lite w sk ie g o p rzy D y m itrz e m n ie m a n y m C aru m o s k ie w s k im ” , k tó ry b y ł ak te m k o n fe d e ra c ji, tw ó rc y je g o p o w ia d a li, że: „ Z a c ią g ten u c z y n ili p rz e c iw k o W a silo w i S z u js k ie m u , na sław ę C a ra J e g o M o śc i, tu d z ie ż p rz y w ie d z e n i ż a le m z u p ad k u i o k ru tn e g o w ię z ie n ia b raci sw ej, w ię c m a jąc p rz e d o c z y m a sp ra w ie d liw o ś ć s k rz y w d z o n e j Ja ś n ie W ie lm o ż n e j M a ry n y M n isz c h o w e j, W ie lk ie j C a ry c y m o sk ie w sk ie j [k tó ra] p rz e z te g o ż W a sila S z u js k ie g o z d ra d liw ie z p a ń s tw a z łu p io n a i d o w ię z ie n ia w z ię ta z o sta ła , [ id ą im na p o m o c ]” . D alej ż o łn ie rz e o ś w ia d c z a li, ż e o b ie c u ją w y trw a ć p rz y D y m itrze d o c a łk o w ite g o z a k o ń c z e n ia w o jn y , o ra z o k re ś la li w a ru n k i u re g u lo w a n ia z a p ła ty ż o łd u p rz e z D y m itra. W a k c ie tym , k tó ry w y ra ż a ł n ie w ą tp liw ie o g ó ln e u c z u c ia i sy m p a tie p a n u ją c e w a rm ii S a p ie h y nie z n a jd z ie m y w ię c ż a d n y c h m o ty w ó w re lig ijn y c h , k tó re m ia ły b y b y ć c e le m w y p ra w y 20. S tą d w o js k o ru s z y ło tr a s ą p rz e z S m o le ń sk , W ia ź m ę i M o ż a jsk d o M o s k w y , z w ie lk ą k a rn o ś c ią , g d z ie p o je d y n c z e a k ty g ra b ie ż y b y ły su ro w o k a ra n e . N a ra z ie , ani w o jsk o S a p ie h y , ani R o sja n ie , nie o d n o sili się d o sie b ie z ja k ą ś s z c z e g ó ln ie w ie lk ą w ro g o śc ią . D o ty c z y ło to ró w n ie ż d u c h o w ie ń s tw a p ra w o sła w n e g o . I ta k , 17 V III 1608 r. S a p ie h a o d w ie d z ił m o n a s te r Ś w iętej P rz e c z y s te j B o g u ro d z ic y , g d z ie ro z m a w ia ł z m n ic h a m i21. D n ia 2 0 V III a rm ia S a p ie h y ro z ło ż y ła się o b o z e m nad A b ra m o w s k ą D e re w n ią , o b o k m o n a s te ru B o łd in -T ro ic k ie g o , p o n o ć b a rd z o b o g a te g o . S a p ie h a z n ó w z ło ż y ł w izy tę m n ic h o m , k tó rz y n a w e t w y szli n a j e g o s p o tk a n ie w ita ją c g o c h le b e m i s o lą 22. W tak iej w rę c z p rz y ja z n e j a tm o sfe rz e a rm ia S a p ie h y o d p o c z y w a ła tr z y d n i, z a n im n ie ru szy ła w d a ls z ą d ro g ę . G d y 2 IX m ija n o M o ż a jsk , m ie sz c z a n ie m o ż a jsc y w itali S a p ie h ę z n ó w c h le b e m i s o lą św ię te g o M ik u ły , p a tro n a tu te js z e j c erk w i, z a co S a p ie h a z re w a n ż o w a ł się o d w ie d z e n ie m ow ej c e rk w i w trz y dni p ó ź n ie j2j. D n ia 11 IX a rm ia S a p ie h y p o łą c z y ła się z w o jsk a m i D y m itra II, s ta c jo n u ją c y m i w T u sz y n ie p o d M o s k w ą , k tó r ą p ró b o w a ły o p a n o w a ć . J a k d o tą d sto s u n e k S a p ie h y i je g o w o jsk do p ra w o sła w n y c h i ich św ięty ch m ie js c b y ł p o p ra w n y lub n a w e t w rę c z p rz y ja z n y . T rz e b a te ż z a u w a ż y ć , ż e d o ty c z y to i d ru g ie j stro n y , k tó ra d o tej p o ry n ie c z y n iła ż a d n y c h w ro g ic h k ro k ó w c z y g e stó w p rz e c iw S a p ie ż e . W k ró tc e sy tu a c ja ta m ia ła się j u ż z m ien ić.

W o w y m c z a sie P o la c y z o to c z e n ia D y m itra II zd ali so b ie sp ra w ę z n ie m o ż liw o śc i z d o b y c ia M o s k w y sz tu rm e m . P o w sta ł w ię c p lan w y g ło d z e n ia s to lic y i z m u s z e n ia je j w ten s p o s ó b d o k a p itu la c ji. Z a m ie rz a n o to u c z y n ić p rz e z o d c ię c ie M o sk w y od je j z a p le c z a . P an Ja n m ia ł w ty m p la n ie s p e łn ić w a ż n ą ro lę - p rz e rw a ć p o łą c z e n ia M o sk w y z p ó łn o c ą , ta k zw an y m Z a m o sk o w ie m . Je d n y m z w a ru n k ó w p o w o d z e n ia n a tym k ie ru n k u b y ło z d o b y c ie M o n a s te ru T r o ic k o - S ie r g ie je w s k ie g o , k tó ry b y ł w ażnym w ę z łe m k o m u n ik a c y jn y m i p o tę ż n ą tw ie rd z ą .

T ro ic a , z o sta ła z a ło ż o n a p rz e z św ię te g o S e rg iu sz a R a d o n e s k ie g o i p rz e ję ła rolę Ł a w ry P e c z e rs k ie j w K ijo w ie , k tó ra p o z o s ta w a ła w g ra n ic a c h L itw y (o d 1569 r.

-K o ro n y ). J u ż w te d y b y ła ś w ię to ś c ią p ra w o sła w ia m o s k ie w sk ie g o , p o ró w n y w a ln ą z p o ls k ą C z ę s to c h o w ą . Z r e s z tą d o d n ia d z is ie js z e g o je s t „ b iją c y m s e rc e m d u c h o w e g o o rg a n iz m u R o s ji” 24. S am i R o sja n ie n a z y w a ją T ro ic ę - p ie rw s z y m m o n a s te re m w R o s ji23. A rm ia S a p ie h y ru s z y ła p o d T ro ic ę 2 8 IX 1608 r. J e d n a k c a r m o sk ie w sk i W asyl S z u jsk i d o c e n ił p o w a g ę s y tu a c ji i w y sła ł za S a p ie h ą w sz y stk ie p o s ia d a n e w ó w czas o d d z ia ły . W w ie lk ie j b itw ie p o d w s ią R a c h m a n c e w o (2 X 16 0 8 ) a rm ia S a p ie h y ro z b iła j e je d n a k c a łk o w ic ie 26. D n ia 3 X S a p ie h a sta n ą ł p o d M o n a s te re m T ro ic k im - i u g rz ą z ł tu n a p o n a d ro k , g d y ż b e z p o w o d z e n ia p ró b o w a ł o p a n o w a ć T ro ic ę , a ż d o s ty c z n ia 1610 r. Z a ra z z s a m e g o p o c z ą tk u c h c ia ł S a p ie h a z a w ła d n ą ć T r o ic ą w d ro d z e p o k o jo w e j. W tym ce lu w y sła ł d o m o n a s te ru listy: o so b n o d o w o je w o d y tro ic k ie g o G rz e g o rz a D o łg o ru k ie g o - św ie c k ie g o d o w ó d c y tw ie rd z y i o so b n o d o a rc h im a n d ry ty Io a sa fa (J o z a fa ta ) - d u c h o w e g o z w ie rz c h n ik a k la sz to ru . N a s b a rd z ie j in te re su je list do teg o o s ta tn ie g o : „A ty, św ię ty , sta rsz y m n ich u , a rc h im a n d ry to Io a sa fie - p is a ł S a p ie h a - p rz y p o m n ij d a ry c a ra i w ie lk ie g o k s ię c ia Iw an a W a sy le w ic z a [Iw a n a IV G ro ź n e g o ] całej R u si, j a k ą m iło ś ć i ła s k ę m ia ł d la T ro ic k o - S ie r g ie je w s k ie g o m o n a s te ru , d la w as m n ic h ó w d a ry . A w y m n isi w sz y stk im ty m p o g a rd z iliś c ie , z a p o m n ie liś c ie sy n a je g o c a ra D y m itra Iw a n o w ic z a i k s ię c iu W a sy lo w i S z u jsk ie m u słu ż y c ie i u c z y c ie w T ro ic y w o jsk o i lud c a ły sta ć p rz e c iw c a ro w i D y m itro w i Iw a n o w ic z o w i h a ń b ić g o i m u sz k o d z ić i c a ry c y M a ry n ie i nam . I m y to b ie św ięty a rc h im a n d ry to św ia d k u je m y i p is z e m y sło w o c a rs k ie i z a b ro ń p o p o m i z a k o n n ik o m , ab y nie u czy li ż o łn ie rz y p rz e c iw s ta w ia ć się c a ro w i D y m itro w i, a le m ó d lc ie się z a n ieg o d o B o g a i z a c a ry c ę M a ry n ę . A nam g ró d o tw ó rz c ie b e z ro z le w u k rw i. A je ś li się n ie u k o rz y c ie i g ro d u n am n ie p o d d a c ie , to m y z a ra z z a m e k w e ź m ie m y w a sz i w as z a k o n n ik ó w w sz e c h w y tn ie m y ” 27. J a k w id zim y , S a p ie h a w d o ść p o je d n a w c z y m to n ie z w ra c a ł się d o Io a s a fa , d o p ie ro na k o ń cu listu d o d a ją c z w y c z a jo w e w te g o ty p u k o re s p o n d e n c ji p o g ró ż k i. W y ra ź n ie w id a ć w ię c , że s ta ro s ta u św ia c k i tr a k to w a ł z d o b y c ie T ro ic y , w y łą c z n ie w k a te g o ria c h m ilita r n o - p o lity c z n y c h . Z r e s z tą c h c ia ł te g o d o k o n a ć w im ien iu „ c a ra ” m o s k ie w sk ie g o D y m itra II. Z a u w a ż y ć w y p a d a , iż S a p ie h a słu sz n ie z d a w a ł so b ie s p ra w ę z w p ły w u m n ic h ó w na o b ro ń c ó w , i p o p rz e z n ich s ta ra ł się n a z a ło g ę tw ie rd z y o d d z ia ły w a ć . In aczej sp ra w ę p o tra k to w a li o b ro ń c y m o n a s te ru . O to ich o d p o w ie d ź , j a k ą w y sła li n a rę c e S ap ieh y : „ N ie c h w ie w a sz e c ie m n e w ła d z tw o , d u m n i n a c z e ln ic y S a p ie h a i L iso w sk i [A le k s a n d e r L iso w sk i - p ó ź n ie js z y tw ó rc a „ liso w c z y k ó w ” , w o w y m c z a s ie je d e n z d o w ó d c ó w w a rm ii S a p ie h y ] i c a ła w a s z a d ru ż y n a , że n a p ró ż n o k u sic ie c h rz e ś c ija ń s k ie stad o , p ra w o sła w n y c h c h rz e ś c ija n , b e z b o ż n ic y o h y d n ie z a p u sz c z e n i, w ie d z c ie ja k o i 10—letnie c h rz e ś c ija ń s k ie p a c h o lę ta ś m ie ją się w T ro ic y z w asz e j g łu p o ty i rad. Ja k a k o rz y ść c z ło w ie k o w i p o lu b ić c ie m n o śc i w ie lk ie św ia ta i z a m ie n ić k ła m stw o n a p raw d ę. [...] J a k ż e n am z o s ta w ić w ie c z n ą ś w ię tą p ra w d z iw ą s w o ją p ra w o s ła w n ą c h rz e ś c ija ń s k ą w iarę g re c k ie g o z a k o n u i u p o k o rz y ć się p rz e d n o w y m h e re ty c k im z a k o n e m , k tó ry p rz e k lę ty c z te re m a p o w sz e c h n y m i p a tria rc h a m i? C ó ż te ż n a b ę d z ie m y z o sta w ia ją c n a sz e g o p ra w o s ła w n e g o c a ra i k o rz ą c się p rz e d k łam liw y m w ro g ie m i w am i ła c in ie n ie w ie rn e j, m am y o k a z a ć się Ż y d a m i, a lb o b y ć je s z c z e g o rs i o d n ic h [? ]” 28. J a k ja s n o w id a ć , o b ro ń c y j a k o g łó w n y a rg u m e n t p rz e c iw p o d d a n iu k la s z to ru w y su w ali ró ż n ic e w y z n a n io w e m ię d z y z a ło g ą T ro ic y , a o b le g a ją c y m i tw ie rd z ę . M o ty w re lig ijn y b y ł w isto c ie n a jw a ż n ie jsz y m c z y n n ik ie m k ie ru ją c y m o b ro ń c a m i. H isto ry k ro sy jsk i S. M . S o ło w io w p o d k re ś la ł, że o b ro ń c y u w ażali sie b ie z a o b ro ń c ó w c e rk w i św . S e rg iu sz a , a n a p a s tn ik ó w z a re lig ijn y c h in n o w ie rc ó w , k tó rz y c h c ą z n is z c z y ć c e rk ie w i d u c h o w e s k a rb y w niej się z n a jd u ją c e . N ie sz ło o słu ż e n ie te m u czy in n em u c a ro w i, ale o k w estię

o d d a n ia g ro b u w ie lk ie g o c u d o tw ó rc y n a p o n iż e n ie w ro g o m p ra w o sła w n e j w iary . M ie s z k a ń c y k la s z to ru b ro n ili w ię c p rz e d e w sz y stk im n ie sp ra w y c a ra W a sy la , a le g ro b u św . S e rg iu s z a !29 J a k p is a ł P a lic y n , ś w ia d e k ó w c z e sn y c h w y d a rz e ń , j u ż w d n iu p rz y b y c ia P o la k ó w p o d T ro ic ę , całe d u c h o w ie ń s tw o ze łzam i w o c z a c h p ro s iło św . S e rg iu sz a o ra tu n e k i o b ro n ę . W sz y sc y te ż w tw ie rd z y , o d w o je w o d y p o c z y n a ją c , a na p ro sty m lu d zie k o ń c z ą c , p rz y s ię g a li n a k rz y ż i re lik w ie św . S e rg iu sz a , ż e b ę d ą b ro n ić k la sz to ru d o k o ń c a ’0. O d p ie rw s z e g o d n ia o b lę ż e n ia , w tw ie rd z y m ia ły się z a c z ą ć d z ia ć c u d a za s p r a w ą św , S e rg iu sz a . A. P alicy n pisał: „I w id zi św ia tło [p o p P im in ] ja k b y p o ż a r, razem o g a rn ia ją c y k la s z to r [...] i w id z i nad c e rk w ią ży w e św ia tło , n ad g ło w ą słu p o g n ia a ż do n ie b io s [...] p o m a łu słu p z a c z ą ł się z w ija ć w m ie jsc u j a k o b ło k o g n ia , i w sz e d ł o knem n ad d rz w ia m i w c e rk ie w Ś w iętej T ró jc y ” '’1. Innym razem : „ P s a lm is ta Ilin a rc h [...] w id zi w sw ej celi w c h o d z ą c e g o w ie lk ie g o c u d o tw ó rc ę S e rg iu sz a m ó w ią c e g o m u: „ P o w ie d z , b ra c ie , w o je w o d o m i ż o łn ie rz o m , że d o p iw n e g o d w o ru sztu rm b ę d z ie c ię ż k i, n ie c h nie o s ła b n ą i z n a d z ie ją w y trw a ją ” . P ó źn iej c u d o tw ó rc a c h o d z ił je s z c z e p o tw ie rd z y i k ro p ił j ą w o d ą ś w ię c o n ą j2. Św . S e rg iu sz o b ja w ił się ró w n ie ż sa m e m u a rc h im a n d ry c ie J o a s a fo w i: „ W id z i [Jo asaf] Ś w ię te g o i b ło g o s ła w io n e g o o jc a n a s z e g o S e rg ie ja w ie lk ie g o c u d o tw ó rc ę , s to ją c e g o n a p rz e c iw c u d o w n e g o o b ra z u Ś w iętej T ró jc y i rę c e sw o je w g ó rę p o d n ió s łs z y m o d li się ze łz a m i d o Ś w iętej T ró jc y ” . C u d o tw ó rc a m ia ł ta k p rz e m ó w ić w te d y d o J o a s a fa : „ B ra c ie w sta ń [...] m o d litw y czas! P o k u tu jc ie i m ó d lc ie się a nie u le g n ie c ie w ro g o m ” ” . Ś w ię ty S e rg iu sz m ia ł ró w n ie ż o d d z ia ły w a ć i n a P o la k ó w . O to , p e w n e g o , razu d o T ro ic y z b ie g ł z o b o z u S a p ie h y p ew ien k o z a k , k tó ry o p o w ia d a ł j a k sam S a p ie h a i c a łe je g o w o js k o o b se rw o w a ło c u d o tw ó rc ę , i w z b u rz o n e p rz e z n ie g o w o d y , k tó re m ia ły z a la ć P o la k ó w 34. In n eg o d n ia p o T ro ic y k rą ż y ła o p o w ie ś ć o trz e c h s ta rc a c h , k tó rz y p rz e d a rli się p rz e z lin ie P o la k ó w i ch o ć m ie li ty lk o lich e szk ap y , u m k n ę li p o lsk iej p o g o n i. Z a ra z te ż je d n e m u z m n ic h ó w o b ja w ił się św . S e rg iu sz i ta k rzek ł: „ P o w ie d z b ra c io m i w sz e m w o jo w n ik o m ! C z e m u się m a rtw ią , ż e n ie m o g ą p o sła ć w ie śc i d o M o s k w y ? Ja j u ż p o sła łe m d o M o sk w y [...] trz e c h sw y ch u c z n ió w , [...] W o ry i L itw a w id z ie li ich [...]. P o w ie d z c ie im [P o la k o m ] [...], b ę d z ie o d n as n ad nim i z w y c ię stw o n a s z e ’” '. Innym razem , w je d n e j z c erk w i sły c h a ć b y ło ta je m n ic z e śp ie w y c h ó ra ln e , k tó re n a p rz e m ia n c ic h ły b y z n ó w ro z b rz m ie ć d o n o śn ie ^ 6. O w e o p o w ie śc i o c u d a c h m u s ia ły w sp o s ó b z n a c z ą c y w p ły w a ć na m o ra le o b ro ń c ó w i u tw ie rd z a ć ich w słu s z n o ś c i sp ra w y , z a k tó r ą w a lc z y li. D o d a jm y , ż e m n isi w s p o s ó b z n a c z ą c y p o m a g a li w o b ro n ie k la s z to ru . G d y je d n i o d p ra w ia li n a b o ż e ń stw a z a w a lc z ą c y c h , b ą d ź c h o d z ili z p ro c e s ja m i p o tw ie rd z y i z a p e w n ia li o w sp a rc iu św ię te g o S e rg iu sz a , z a g rz e w a ją c w s z y stk ic h d o w alk i i w y trw a n ia , d ru d z y p rz y g o to w y w a li stra w ę d la w a lc z ą c y c h , a lb o słu ż y li z w o jsk ie m na m u ra c h , a n a w e t p rz e jm o w a li d o w ó d z tw o n a d o d d z ia ła m i. P a m ię ta ć trz e b a , ż e w ielu m n ic h ó w p rz e d w stą p ie n ie m d o k la s z to ru słu ż y ło w w o js k u ’7. N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e to z a s łu g ą z a k o n n ik ó w b y ło p o d trz y m y w a n ie , p rz e z cały o k re s o b lę ż e n ia , w y so k ie g o d u c h a re lig ijn e g o , ja k i p a n o w a ł w śró d o b ro ń c ó w , a k tó ry to fa k t z o s ta ł p o tw ie rd z o n y p rz e z P a lic y n a . D o c h o d z iło d o te g o , iż o b ro ń c y d e c y d o w a li się n a w e t n a s a m o b ó jc z e a ta k i, ja k w te d y , g d y w y sa d z ili p o d k o p p o d tw ie rd z ą 38. W sp o m n ie ć trz e b a , iż o b ro ń c y p o d c z a s c a łe g o o b lę ż e n ia p rz e trz y m a li c o n a jm n ie j trz y w ie lk ie sz tu rm y , o s trz a ł a rty le ry jsk i, g łó d , c h o ro b y , a n a w e t z a ra z ę .

T ro ic a nie p rz y k u w a ła je d n a k całe j u w ag i J a n a P io tra S a p ie h y . J e g o z a d a n ie m b y ło ta k ż e o p a n o w a n ie d la D y m itra II j a k n a jw ię k s z e g o o b sz a ru Z a m o sk o w ia . J u ż 2 7 X 1608 r. S a p ie h a o trz y m a ł w ia d o m o ś ć , ż e je g o k o z a c y z w y c ię ż y li R o sja n p o d R o sto w em i z d o b y li to m ia sto , p rz y o k a z ji b io rą c d o n ie w o li m e tro p o litę ro s to w s k ie g o F ila re ta

(je d n e g o z n a jw ię k s z y c h w ro g ó w P o la k ó w i o jc a p rz y s z łe g o c a ra M ic h a ła R o m an o w a). R o stó w n a jp ie rw p rz y s ią g ł w ie rn o ś ć D y m itro w i II, p ó ź n ie j z aś g o o d stą p ił. M ia sto d ro g o z a to z a p ła c iło , n ie o s z c z ę d z o n o ró w n ie ż m ie js c k u lto w y c h : „2 3 X [1 6 0 8 ] p rz e s ta ł R o stó w istn ieć i w sz y stk ie b u d o w le o b ró c o n o w p o p ió ł, lic z n e sk a rb y , zło to , sre b ro , d ro g ie k a m ie n ie i p e rły ro z g ra b io n o , a w c e rk w ia c h z e rw a n o w o ta z e św ię ty c h . Ś w ięteg o L e o n tija , k tó ry b y ł z c z y s te g o z ło ta , w aży ł 2 0 0 fu n tó w i le ż a ł w sre b rn e j tru m n ie , ż o łn ie rz e ro z b ili to p o ra m i na c z ę śc i i k aż d y w z ią ł so b ie ty le ile m ó g ł u n ie ś ć ” 39. L os R o sto w a b y ł z a p e w n e p rz e s tro g ą d la innych m iast. P o d ja z d y S a p ie h y z a jm o w a ły b o w ie m k o le jn e m ie js c o w o śc i. N ie k tó re m ia sta sam e p rz y s y ła ły sw o ic h p rz e d s ta w ic ie li d o S a p ie h y , k tó rz y sk ła d a li p rz y s ię g i na w ie rn o ś ć c a ro w i D y m itro w i, p rz e z ta k zw an e „ c a ło w a n ie k rz y ż a ” . W k ró tc e p ra w ie c a ła p ó łn o c n a c z ę ś ć P a ń stw a M o s k ie w sk ie g o s ta n ę ła p o stro n ie D y m itra II, k tó re g o tutaj re p re z e n to w a ł S a p ie h a . W o g ó le w y d a je się, ż e S a p ie h a w ty m c z a s ie w y ró s ł n a je d y n e g o s tró ż a p o rz ą d k u i w y k o n a w c ę p ra w a na ty c h te re n a c h . J u ż n ie c a łe m ia sta , a le n aw et p o je d y n c z e o s o b y , p ro s iły g o o o c h ro n ę , d e k la ro w a ły sw o je w s p a rc ie lub z w ra c a ły się w innych p ry w a tn y c h sp ra w a c h . S iłą rz e c z y S a p ie h a m u s ia ł ró w n ie ż z a in te re s o w a ć się sp ra w a m i K o ś c io ła p ra w o sła w n e g o na ty ch te re n a c h .

Z ra z u p o le g a ło to n a o b ro n ie m ie js c św ię ty c h p rz e d ro z b o ja m i (c o S a p ie h a z p o c z ą tk u sta ra ł się w y p e łn ia ć ), o ra z na p rz y jm o w a n iu o d d u c h o w ie ń stw a p rz y się g i na w ie rn o ś ć D y m itro w i. J u ż 7 X 1608 r. ro z p a trz y ł sta ro s ta u św ia c k i sk a rg ę m ieszczan S ło b o d y A le k sa n d ro w e j n a ro z b ó j je g o p a c h o lik ó w , k tó rz y m ię d z y innym i ro z g ra b ili ta m te js z ą c e rk ie w . W in n y c h z a jś c ia sk a z a n o n a śm ie rć 40. In n y m razem : „ D n ia 3 lis to p a d a p rz y je c h a ło z P e re je sła w ia d o je g o m o ści [J. P. S a p ie h y ] m e tro p o litó w i c z e rń c ó w k ilk a n a śc ie , z a k tó ry m i je g o m o ść list p is a ł d o c a ra [D y m itra II] p rz y c z y n n y ” 41. T o z n o w u su z d a lsk i m o n a s te r p rz y s ła ł d o S a p ie h y list „ c z o ło b itn y ” (czy li w y ra ż a ją c y sw o je p o d d a ń s tw o ), a p o nim ta k iż sam list p rz y s ła ł m o n a s te r ja r o s ła w s k o - s p a s s k ij42. P o d o b n y c h a k tó w p o d d a ń stw a w o b e c D y m itra II S a p ie h a w ty m c z a sie p rz y jm o w a ł w ię c e j. P ew n e te ż je s t, że sta le u trz y m y w a ł on k o n ta k t z d u c h o w ie ń stw e m p ra w o sła w n y m n a o p a n o w a n y c h te re n a c h .

N ie ste ty , je s z c z e p o d k o n ie c te g o ro k u sy tu a c ja na z ie m ia c h p o z o sta ją c y c h p od k o n tr o lą o d d z ia łó w S a m o z w a ń c a z a c z ę ła się g m atw ać . O lb rz y m ie w y d a tk i na b a rd z o w y so k i ż o łd d la P o la k ó w p o w o d o w a ły to , iż D y m itr m u s ia ł n a k ła d a ć c ię ż k ie p o d a tk i na i ta k j u ż z b ie d n ia ły c h sw o ic h p o d d a n y c h . D o sz ły d o te g o n a d u ż y c ia p o b o rc ó w p o d a tk o w y c h , n a s ila ją c e się ro z b o je p o ls k ie j c z e la d z i o b o z o w e j o ra z k o z a k ó w d o ń sk ic h i z a p o ro s k ic h . P rz y k ła d R o sto w a b y ł a ż n a z b y t w id o c z n y . P o d d a n i „ S a m o z w a ń c a ” s z y b k o z ro z u m ie li, ż e je g o p a n o w a n ie n ie b ę d z ie n a le ż a ło d o lek k ich i sta ra li się w ró c ić p o d p a n o w a n ie S z u js k ie g o . N ie c h ę ć ro s y jsk a d o w sz y stk ie g o c o o b c e , z w ła sz c z a do w s p o m a g a ją c y c h D y m itra II P o la k ó w , te ż m u s ia ła m ie ć s w o je n ie b a g a te ln e zn a c z e n ie . Ja s k ra w y m te g o p rz y k ła d e m b y ła sa m a T ro ic a . N a ra z ie j a k o je d y n a p o tra fiła o p rz e ć się P o la k o m , p o d c z a s g d y w sz y stk ie m ia sta Z a m o sk o w ia p o d d a w a ły im się je d n e po d ru g im . P rz y k ła d b ro n ią c e g o się k la s z to ru b y ł z a ra ź liw y , a p ro p a g a n d a w alk i z a ś w ię tą p ra w o s ła w n ą w ia rę , p ły n ą c a z T ro ic y , te ż m u s ia ła z b ie ra ć sw o je ż n iw o . J u ż w lis to p a d z ie 1608 r. z n a c z n a c z ę ść d o p ie ro co o p a n o w a n e g o P a ń stw a M o sk ie w sk ie g o z a c z ę ła o d c h o d z ić o d „ S a m o z w a ń c a ” . O d g ru d n ia 1608 r., p rz e z d łu g ie m ie sią c e 1609 r. p o s z c z e g ó ln e o d d z ia ły S a p ie h y b ę d ą sta ra ły się g a sić o g n is k a b u n tu - n a p ró ż n o . D la p rz y k ła d u sły n n y p ó ź n ie j A le k s a n d e r L iso w sk i, d z ia ła ł w te d y z p u łk ie m 5 0 0 0 k o z a k ó w S a p ie h y , m ię d z y Ja ro s ła w ie m , K o s tro m ą i G a lic z e m . W e w sz y stk ic h ty ch m iastach :

„ W y c ią ł d u ż ą c z ę ść lu d n o śc i, sp a lił z n a c z n ą c z ę ść z a b u d o w y i w z ią ł w ie lk ą z d o b y c z ” 4’. M o ż n a się ty lk o d o m y ś la ć , ż e z p e w n o ś c ią nie o sz c z ę d z a n o i c e rk w i, w k tó ry c h m o ż n a b y ło liczy ć n a b o g a te łu p y . W o jn a tu p ro w a d z o n a z a c z ę ła z re s z tą c o ra z b a rd ziej n a b ie ra ć c h a ra k te ru łu p ie ż c z o -g r a b ie ż c z e g o . C z ę ste p rz e m a rs z e w o jsk i sp o ra s a m o d z ie ln o ś ć p o sz c z e g ó ln y c h o d d z ia łó w p rzy o d d a le n iu o d g łó w n e g o o b o z u S a p ie h y p o d T ro ic ą , m u sia ły z w a ln ia ć h a m u lc e e ty c z n e i sp rz y ja ć g ra b ie ż o m , g w a łto m i w sz e lk im n a d u ż y c io m .

O ty m , że g w a łty nie o m ija ły c erk w i i k le ru p ra w o sła w n e g o , d o w ia d u je m y się z listu w o je w o d ó w s u z d a lsk ic h , F io d o ra P le s z c z e je w a i A n d rz e ja P ro s z o w ie c k ie g o , d o Ja n a P io tra S a p ie h y , w k tó ry m w y ja śn ia li m u p rz y c z y n y b u n tó w w S u z d a lu : „ P a c h o lik o w ie lite w sc y i k o z a c y , sto ją c w S u z d a lu , w d z ie ra ją się, d w o ria n o m i d z ie c io m b o ja rsk im , z a k o n n ik o m i o sia d ły m lu d zio m z n is z c z e n ie i g w a łty w ie lk ie [czy n ią] [...] k la sz to rn e d o b ra o g ra b ili i s p a lili”44. J e s z c z e d o b itn ie j, o g ra b ie ż a c h c e rk w i, d o w ia d u je m y się z listu m ie sz c z a n W y c z e g o d u d o m ie sz c z a n P erm u , w k tó ry m p ro s ili oni o p o m o c w w a lc e z P o la k a m i: „ B o ż o o d s tę p c y L itw ini [...] c e rk w ie B o że n is z c z ą , o b ra z y w y d łu b u ją , u p o s a ż e n ie i o b ic ia z d e jm u ją , p ra w o s ła w n ą w ia rę d e p c z ą , c h rz e ś c ija n m o r d u ją ” 45. Z d z ie n n ik a J a n a P io tra S a p ie h y d o w ia d u je m y się z re s z tą , że j u ż w te d y d u c h o w ie ń stw o p ra w o sła w n e ró w n ie ż „ z m ie n ia ło ” D y m itro w i II: „ D n ia 16 m a rc a [1 6 0 9 ] p rz y je c h a ł a rc h ie p is k o p su z d a lsk i d o je g o m o ści [J. P. S a p ie h y ], k tó re m u c a r [D y m itr II] do sie b ie k a z a ł p rz y je c h a ć , że się n ań z m ia n a p o k a z a ła i m ia ł p o ro z u m ie n ie z S z u js k im ” . P an Jan z re s z tą w sta w ił się za nim d o D y m itra II: „ [J. P. S a p ie h a ] p is a ł list p rz y c z y n n y d o cara, ab y m u w in ę o d p u śc ił, b o n ic nie b y ło p e w n e g o , a b y m iał b y ć z m ie n n ik ie m ” 46.

O p ó r ro s y jsk i ró s ł s ta le i w o js k a S a p ie h y p o d k o n ie c 1609 r. m u s ia ły p rz e jść do d z ia ła ń j u ż w y ra ź n ie d e fe n s y w n y c h - g łó w n ie z a s p r a w ą re g u la rn e j j u ż a rm ii S k o p in a S z u js k ie g o . T o w ła śn ie ta a rm ia w sty c z n iu 1610 r. z m u s iła S a p ie h ę d o z d ję c ia o b lę ż e n ia T ro ic y . S ta ro sta u św iack i w y c o fa ł się d o D y m itro w a, a n a s tę p n ie d o T u sz y n a p o d M o sk w ą . S k o ń c z y ł się w ó w c z a s p ie rw s z y e ta p m o sk ie w sk ie j p rz y g o d y J a n a P io tra S a p ie h y . E ta p n ie b y w a le ak ty w n ej d z ia ła ln o ś c i i w ielk ich su k c e s ó w m ilita rn y c h , i p o lity c z n y c h . S am i R o sja n ie p rz y z n a li p ó ź n ie j, ż e to S a p ie h a w 1 6 0 9 r. d ź w ig a ł na sw y ch b a rk a c h ca ły c ię ż a r w a lk i „ tu s z y ń c ó w ” - (ta k n a z y w a n o P o la k ó w słu ż ą c y c h u D y m itra II)47.

P ie rw s z a p o ło w a 1610 r. to o k re s la w iro w a n ia S a p ie h y w tr ó jk ą c ie p o lity c z n y m , k tó ry tw o rz y li: Z y g m u n t III W a z a , o d d z ia ły „ tu s z y ń c z y k ó w ” i D y m itr II „ S a m o z w a n ie c ” . O s ta te c z n ie w m aju 1610 r. S a p ie h a p o p a rł D y m itra II i n a w e t w c z e rw c u te g o ro k u , po n ie sz c z ę śliw e j śm ie rc i h e tm a n a „ tu s z y ń c ó w ” k s ię c ia R o m a n a R ó ż y ń sk ie g o , w o js k o w ie rn e D y m itro w i, w y b ra ło g o sw ym h e tm a n e m 48. N a w ie ść o b itw ie p o d K łu szy n em , g d z ie w o js k a k ró le w s k ie ro z b iły o d d z ia ły S z u js k ie g o , S a p ie h a w ra z z D y m itre m II ru szy li (1 0 V II 1610 r.) z o b o z u n ad U g r ą w k ie ru n k u M o sk w y . Po d ro d z e m ija n o m o n a s te r św . P a fn u c e g o w B o ro w sk u . W o b a w ie p rz e d z a ję c ie m go p rz e z w o js k a k ró le w s k ie , p o sta n o w io n o z a ją ć k la sz to r. In n y m , n ie m n iej w ażn y m c z y n n ik ie m , b y ła z a p e w n e sła w a i z n a c z e n ie m o n a s te ru , j a k i to , ż e b y ł on s iln ą tw ie rd z ą , k tó r ą o b a w ia n o się z o sta w ić n a ty ła c h sw ych w o jsk . K la sz to r te n z d o b y ł so b ie ro z g ło s, g d y n a ro d z in y p rz y s z łe g o c a ra Iw an a G ro ź n e g o w 1530 r. p rz y p isa n o m o d litw o m tu te js z e g o św ię to b liw e g o m n ic h a P a rfe n iu sz a (P a fn u c e g o B o ro w sk ie g o ), k tó re g o te ż o k rz y k n ię to c u d o tw ó rc ą 49. P rzy z d o b y w a n iu B o ro w sk a a rm ia S a p ie h y w y k a z a ła n ie z w y k łe o k ru c ie ń stw o . Z a c y tu jm y w ty m m ie jsc u o p is z d o b y c ia tej tw ie rd z y , p ió ra J a n a H ry d z ic z a - p is a rz a w k a n c e la rii litew sk iej, z k tó re g o p rz y o k a z ji d o w ie m y

się ja k z a c z ę ła w y g lą d a ć ó w c z e s n a w o jn a: „ 1 6 [lip c a 1610 r.] p rz y s z ła d o s ta te c z n a w ia d o m o ś ć , ż e J.M . P an sta ro s ta u św iack i z P an em K a łu sk im [D y m itre m II] sam y m i z w o jsk ie m sw o im id ą ku sto lic y . B y ł w B o ro w sk u , g d z ie iż tr a fił na lu d zie u p o rn e , sto ją c p rz e z k ilk a dni i p ró b u ją c w s z e la k ic h s p o s o b ó w p rz y w ie ś ć ich d o p o d d a n ia się n ie m ó g ł [...] J.M . P an sta ro s ta p o d a ł to a b y w o je w o d a w y s z e d ł d o J.M . Z w ło c z y li. A ten w o je w o d a , sam k n ia ź M ic h a jło W o łk o ń s k i, u k a z a w sz y się z a w o ła ł: " p o m ie ra ć ". O c h o tn ik u sa rz z s ia d ł z k o n i, p o sz li n a w a łn o śc ią , ch c ie li się p o d d a ć (a c z te n trw a ł w u p o rz e ) a le j u ż tru d n o b y ło h a m o w a ć , d o b y to nie b e z s z k o d y i z n a c z n e j, je d n a k z a w ło m ie n ie m się n a sz y m n ie p rz y sz li o b lę ż n ic y d o p o p ra w y , w y sie c z o n o b e z re sp e k tu o s ó b lat i p łc i, ja k o w ię c fu ria u m ie. O b ro n io n y je d n a k c u d o tw ó rc a sam P a c h n ą c y [re lik w ie św . P a fn u c e g o ]. W o je w o d a k n ia ź W o łk o ń sk i M ic h a jło w c erk w i p o le g ł, o k ry ty tru p a m i, m ało p o jm a n o , b o n ie ż y w io n o ” 50. S am k la s z to r s p ło n ą ł c a łk o w ic ie w trz y dni p ó ź n ie j N ie b y w a łe o k ru c ie ń s tw o ż o łn ie rz y p o tw ie r d z ił ró w n ie ż h e tm a n S ta n isła w Ż ó łk ie w sk i: „ W p a d li nasi w m o n a s ty r c z e rń c e i c a ły g m in w y sie k li, m o n a s te r i c e rk ie w s p lą d ro w a li” 51. W y d a rz e n ie to w y trą c iło z ró w n o w a g i Ż ó łk ie w s k ie g o , k tó ry liczy ł na sz y b k ie p o ro z u m ie n ie z b o ja ra m i m o sk ie w sk im i i z d o b y c ie k o ro n y ca rsk ie j d la k ró le w ic z a W ła d y s ła w a - p o ty m ja k b o ja rz y z rz u c ili z tro n u W a sy la S z u js k ie g o . T e g o ty p u w y d a rz e n ie o b n iż a ło z a ś k re d y t z a u fa n ia d o P o la k ó w i je g o sa m e g o . Z d o b y c ie B o ro w sk a b a rd z o z a s z k o d z iło sam e m u D y m itro w i. W ie ść o ty m k rw a w y m w y d a rz e n iu s z y b k o ro z p rz e s trz e n ia ła się p o k ra ju o b n iż a ją c a k c je „ S a m o z w a ń c a ” 52. Z p e w n o ś c ią a ta k te n n ie w p ły n ą ł d o d a tn io na o b ra z Ja n a P io tra S a p ie h y w śró d R o sja n , k tó rz y c o ra z c z ę śc ie j z a c z n ą g o w ra z z j e g o ż o łn ie rz a m i p o s trz e g a ć ja k o ra b u s ia i n isz c z y c ie la , g a rd z ą c e g o św ię to śc ia m i p ra w o sła w ia .

I ta k , g d y w e w rz e śn iu 1610 r. S a p ie h a o sta te c z n ie p o rz u c ił sp ra w ę „ S a m o z w a ń c a ” i p o ro z u m ia ł się z Ż ó łk ie w sk im c o d o w sp ó ln e g o d z ia ła n ia , b o ja rz y m o sk ie w sc y , k tó rz y w s ie rp n iu zaw a rli u k ła d z h e tm a n e m k o ro n n y m (o d d a ją c y k o ro n ę c a r s k ą k ró le w ic z o w i W ła d y s ła w o w i), z a ż a d n e sk a rb y n ie ch c ie li się z g o d z ić , a b y p u łk i S a p ie h y ru szy ły na leże z im o w e d o Z iem i R ia z a ń s k ie j, m ało z n is z c z o n e j, d o k tó re j c h c ia ł się u d a ć S a p ie h a . O sta te c z n ie S a p ie h a o d s z e d ł na S ie w ie rsz c z y z n ę , ab y o d z y s k iw a ć za m k i d o tą d w ie rn e „ S a m o z w a ń c o w i” . G d y w g ru d n iu te g o ro k u z g in ą ł D y m itr, S a p ie h a b ły s k a w ic z n ie ru s z y ł d o K ału g i, k tó ra b y ła b a z ą te g o o sta tn ie g o . A le i K a łu g a n ie m ia ła o c h o ty o tw ie ra ć m u b ra m , m im o ż e o p o w ie d z ia ła się te r a z p o stro n ie k ró le w ic z a W ła d y sła w a , k tó re g o o fic ja ln ie re p re z e n to w a ł S a p ie h a . T y m c z a s e m w P a ń stw ie M o sk ie w sk im w y d a rz e n ia z a c z ę ły się to c z y ć w s p o s ó b c o ra z b a rd z ie j n ie k o rz y stn y d la P o lak ó w . G d y D y m itr II S a m o z w a n ie c z o s ta ł z a m o rd o w a n y , z n ik n ę ła o s ta tn ia p rz e s z k o d a h a m u ją c a w y b u c h ru c h u a n ty p o lsk ie g o . N a c z e le tzw . I o p o łc z e n ia (r o z p o c z ę te g o w sty czn iu

1611 r.) sta n ą ł b o ja r P ro k o p L ap u n o w , a m o ra ln e g o w s p a rc ia u d z ie la ł m u p o k ry jo m u sa m p a tria rc h a H e rm o g e n e s , p rz e b y w a ją c y w z a ję te j p rz e z P o la k ó w M o sk w ie . W k ró tc e p o w sta n ie ro z s z e rz y ło się i na s a m ą sto lic ę c aró w , a z a ło g a p o ls k a na K rem lu z o sta ła o b lę ż o n a .

O p o z y sk a n ie , fa k ty c z n ie p rz e c ie ż sa m o d z ie ln y c h o d d z ia łó w S a p ie h y , z aczęli z a b ie g a ć i Z y g m u n t III, i p o w s ta ń c y m o sk ie w sc y . C h o d z iło o to , k to za p ła c i p u łk o m S a p ie h y z a le g ły ż o łd . D zięk i k o re s p o n d e n c ji S a p ie h y z p rz y w ó d c a m i p o w sta ń c ó w , o k tó re j j u ż w c z e śn ie j w sp o m in a liśm y w iem y , ja k i b y ł o b ra z w o js k s a p ie ż y ń sk ic h w o c z a c h R o sjan : „ P o w ie d z ia n o nam , że u w as w K a łu d z e n ie k tó rz y h u lta je ro z s ie w a ją p lo tk i, ż e śm y św ię te c e rk w ie n is z c z y li i śp ie w w n ich z a k a z u je m y i k o n ie w nich trz y m a m y , a le te g o w c a ły m ry c e rstw ie n ie u sły sz y sz , to h u lta je w am k ła m ią , s k łó c a ją

w a s z n a m i, u n as w ry c e rstw ie p o ło w a ludzi R u sk ie g o w y z n a n ia , i w ie le z a k a z u je m y i tr o s z c z y m y się m o c n o , a b y św ięty m i c e rk w ia m i z n is z c z e n ia n ie b y ło ” - p is a ł sta ro sta u ś w i a c k i '’. N ie ste ty , S a p ie h a c h y b a tro c h ę k o lo ry z o w a ł, g d y ż in n e ź ró d ła p o tw ie rd z a ją , że w Z ie m i S ie w ie rsk ie j w o js k o je g o p o c z y n a ło so b ie d o ść n ie fra so b liw ie : „ W ie le w S ie w ie rsk ie j k ra in ie m ia st w zięli [...] i w ie le c e rk w i i k la s z to ró w z d o b y li i z n isz c z y li, i s z c z ą tk i c u d o tw ó rc z y c h re lik w ii ro z s ie k li i c u d o tw ó rc z e re lik w ie z b e s z c z e ś c ili, i w w ie lu B o ż y c h c e rk w ia c h k o n ie trz y m a li i w ich w n ę trz u m ie s z k a li” 54. T a k p isali o b le g a ją c y M o sk w ę p o w sta ń c y , w k w ie tn iu 1611 r., d o k a z a ń s k ie g o m e tro p o lity E frem a.

O s ta te c z n ie w m arcu 1611 r. Z y g m u n t III, z a c e n ę o b ie tn ic y z a p ła ty z a le g łe g o ż o łd u , p rz e c ią g n ą ł w o js k a S a p ie h y i je g o sa m e g o na s w o ją stro n ę. W lip cu te g o ro k u , ru szy ł S a p ie h a n a „ c z a tę p o tę ż n ą m ię d z y z a m k i” d la z d o b y c ia z a o p a trz e n ia d la zało g i k re m lo w s k ie j55. S z tu rm e m z d o b y w a ł k o le jn e m ie js c o w o śc i. D n ia 14 V III 1611 r. S a p ie h a p o n a g la n y p rz e z P o la k ó w w M o s k w ie , w ró c ił p o d sto lic ę . W w ielk iej b itw ie o d z y s k a ł w ie le u tra c o n y c h w c z e śn ie j p o z y c ji, p rz e rw a ł ś c isłe o b lę ż e n ie i w p ro w a d z ił w o z y z ż y w n o ś c ią n a K re m l56. N ie ste ty , w k ró tc e d n ia 15 IX 1611 r., Ja n P io tr S a p ie h a zm arł.

Z n a n y j e s t te s ta m e n t sta ro sty u św ia c k ie g o , sp o rz ą d z o n y na d z ie ń p rz e d je g o ś m ie rc ią . W ie le uw agi sta ro s ta u św ia c k i p o św ię c ił w n im d a ro w iz n o m n a rz e c z k o ś c io łó w i c e rk w i. W y z n a c z y ł te ż m ie js c e sw e g o p o c h ó w k u : „ W im ię O jc a i S y n a i D u c h a Ś w ię te g o A m en. Iż na ś w ie c ie n ie m a sz c z ło w ie k o w i nic p e w n ie js z e g o n ad ś m ie rć , a c z a s j e j j e s t n ie w ia d o m y [...] p rz e to j a Jan P io tr S a p ie h a , s ta ro s ta u św iack i [...] te n n in ie js z y te s ta m e n t o s ta te c z n ą s w o ją w o lą z o s ta w u ję [...] N a k o ś c ió ł leg u ję w ło k d w a d z ie ś c ia o sia d ły c h . T a m ż e w L e jp u n a c h , g d z ie p rz o d k o w ie m o i le ż ą n a c e rk ie w d z ie s ię ć w ło k o sia d ły c h , a je ś li by m o g ło by ć sta ra ć się, a b y c e rk ie w z m u ro w a ć i k a p lic z k ę , i ż e b y m p rzy b o k u p rz o d k ó w m o ich le ż a ł i tam m n ie p o ło ż y ć [...]. A je ś li by to n ie m o g ło b y ć, ab y m tam leża ł, p ro p te rs c h iz m a - te d y n ie c h m n ie p o ło ż ą w k o śc ie le , a lb o w k a p lic y sin e p o m p a i b e z ż a d n e g o su m p tu . [...] D z ie s ię c in a z d w o rn y c h p aszn i a b y z e w sz y stk ic h m a ję tn o ś c i m o ic h w e d łu g d a w n e g o fu n d u sz u p rz o d k ó w m o ich o d d a w a n a b y ła na c e rk w ie 57” . T e s ta m e n t ten słu ż y z a d o w ó d , iż S a p ie h a p o s ia d a ł w iele sy m p a tii d la w y z n a n ia p ra w o sła w n e g o . U c z y n ił p rz e c ie ż z n a c z n e z a p is y d la ce rk w i w s w o ic h d o b ra c h , a n a d to w y ra z ił ż y c z e n ie , a b y g o p o c h o w a n o n ie w k o śc ie le , lecz w ła ś n ie w c e rk w i le jp u ń sk ie j, k tó ra n a le ż a ła d o K o śc io ła p ra w o sła w n e g o . W y p a d a w s p o m n ie ć , że o sta tn ia w o la z m a rłe g o z o sta ła sp e łn io n a i p o c h o w a n y z o s ta ł on w c e rk w i w L e jp u n a c h .

S p ró b u jm y na z a k o ń c z e n ie n in ie js z e g o a rty k u łu p o d su m o w a ć s to s u n e k Ja n a P io tra S a p ie h y i je g o w o jsk d o p ra w o sła w n y c h w P a ń stw ie M o sk iew sk im .

P rz e d e w sz y stk im u d e rz a b ra k re lig ijn y c h m o ty w ó w d z ia ła n ia S a p ie h y i o d d z ia łó w sa p ie ż y ń sk ic h . W sz y stk ie p o su n ię c ia , je ś li n a w e t w y m ie rz o n e b y ły w m ie js c a d ro g ie d la p ra w o sła w ia , w y w o ła n e z o sta ły w z g lę d a m i, b ą d ź o c h a ra k te rz e m ilita rn y m , b ą d ź p o lity c z n y m . N ie m a w ięc m o w y o ja k ie jś „ k ru c ja c ie ” S a p ie h y i je g o w o jsk p rz e c iw „ sc h iz m a ty k o m m o s k ie w sk im ” , ja k je s z c z e n ie d a w n o c z ę s to p o s trz e g a n o d z ia ła n ia P o la k ó w p o d c z a s „ W ie lk ie j S m u ty ” . W y d a je się, ż e p o p ro s tu w c z a s ie w alk , w o jsk a S a p ie h y , ani z b y tn io nie tro sz c z y ły się, ani te ż n ie w y k a z y w a ły ja k i e jś n iezw y k łe j n ie n a w iś c i, p rz e c iw m o s k ie w sk ie m u K o śc io ło w i p ra w o sła w n e m u . S am S a p ie h a , j a k o b s e rw o w a liśm y , a co p o tw ie rd z ił je g o te s ta m e n t, b y ł b a rd z o p o z y ty w n ie n a sta w io n y do p ra w o sła w ia . N ie d ziw i to , g d y p a m ię ta m y o p ra w o sła w n y c h p rz o d k a c h sta ro sty u ś w ia c k ie g o , a p rz e d e w sz y stk im o to le ra n c ji re lig ijn e j, k tó ra w ty m c z a sie n ad al

p a n o w a ła w R z e c z y p o s p o lite j (m im o z d a rz a ją c y c h się p rz y k ry c h in cy d en tó w ). C h a ra k te ry sty c z n e s ą sło w a R a fa ła L e sz c z y ń sk ie g o , w o je w o d y b e łs k ie g o , b ra ta c z e s k ie g o , w y p o w ie d z ia n e na w ie ść o k o n w e rsji p rz y ja c ie la s ta ro sty lem b o rsk ie g o , K a sp ra D en h o ffa: „ G ra tu lo w a ć n ie m o g ę, b o b y ś W a sz a M iło ść nie w ie rz y ł [...], n iech te o lo g ia sw ym try b e m id zie, a W a sz a M iło ść b ą d ź ła s k a w i m iłu j m n ie ja k o p rz e d ty m ” - p is a ł 13 II 1625 r.38 S a p ie h a n a le ż a ł p rz e c ie ż d o te g o sa m e g o p o k o le n ia i ty ch sam y ch e lit R z e c z y p o s p o lite j. P a m ię ta m y , że u trz y m y w a ł k o n ta k ty n a w e t z w y ższy m d u c h o w ie ń stw e m m o s k ie w sk im . W je g o p a m ię tn ik u m o ż e m y p rz e c z y ta ć , iż c z ę sto te ż z a m ie s z k iw a ł w k la s z to ra c h p ra w o sła w n y c h . S ta ra ł się ró w n ie ż p o w strz y m a ć ro z b o je d o k o n y w a n e n a św ią ty n ia c h p ra w o sła w n y c h , a ż e w o jn a sta w a ła się c o ra z d z ik s z a i b ru ta ln ie js z a to j u ż in n a sp ra w a . S a p ie h a za p e w n e , p o p ro stu c z ę sto b y ł b e z siln y w o b e c g ra b ie ż y i nie b y ł w sta n ie ich z a sto p o w a ć . S p ó jrz m y te r a z n a j e g o ż o łn ie rz y . P a m ię ta ć trz e b a , ż e c z ę sto by li to lu d zie b a la n s u ją c y n a g ra n ic y , j a k b y śm y to d z iś n a z w a li, „ m a rg in e s u sp o łe c z n e g o ” . Ż o łn ie rz e ci w w ię k sz o ś c i tra k to w a li w o jn ę ja k o s p o s ó b na ż y c ie i m o ż liw o ść z a ro b k u . C z ę s to m ie sią c a m i n ie d o sta w a li ż o łd u , m u sia ło to d o p ro w a d z ić d o m a so w y c h g ra b ie ż y d la z d o b y c ia łu p ó w . P rę d z e j, c z y p ó ź n ie j ich cele m m u s ia ły te ż stać się b o g a te c e rk w ie . Z re s z tą w o jn a ta , w k tó re j „ w sz y sc y w a lc z y li z w s z y s tk im i” , a d z ia ła n ia c z ę s to m iały c h a ra k te r p a rty z a n c k i, s iłą rz e c z y p ro w a d z iła do w y n a tu rz e ń i z a n ik a n ia u w a lc z ą c y c h w sz e lk ic h h a m u lc ó w e ty c z n y c h . P o d k re ś lić je d n a k w y p a d a , że ra b o w a n ie c e rk w i n ie b y ło ch y b a ra c z e j d la w o jsk sa p ie ż y ń sk ic h cele m sa m y m w so b ie , w y n ik a ją c y m z n ie n a w iś c i re lig ijn e j. Ś w ią ty n ie łu p io n o j a k g d y b y „ p rz y o k a z ji” z d o b y w a n ia p o sz c z e g ó ln y c h m iast, z aś n a js ły n n ie js z e a k c je p rz e c iw p ra w o sła w n y m m ie js c o m k u ltu , j a k T ro ic a c z y B o ro w sk b y ły p o w o d o w a n e w z g lę d a m i m i I ita r n o - p o 1 i ty c z n y m i.

In aczej s p ra w a się m ia ła w p rz y p a d k u R o sjan . W z g lę d y re lig ijn e , p rz e d e w szy stk im ch ę ć o b ro n y w ia ry p ra w o sła w n e j, b y ły je d n y m i z n a jw a ż n ie js z y c h m o ty w ó w w w a lc e z P o la k a m i. N ie w ą tp liw ie re lig ia s p a ja ła ro z b ite p rz e c ie ż w e w n ę trz n ie siły m o sk ie w sk ie . P ra w o sła w ie k o n s o lid o w a ło i je d n o c z y ło R o sja n . W id z ie li o n i, w P o la k a c h „ h e re ty k ó w ” , s ta w ia ją c y c h so b ie z a cel z n is z c z e n ie „ św ię te j w ia ry p ra w o s ła w n e j” . P ro p a g a n d a u k a z u ją c a z a g ro ż e n ie C erk w i z e stro n y „ lite w sk e g o k ró la ” b y ła j e d n ą z n a jw a ż n ie jsz y c h p rz y c z y n w y b u c h u a n ty p o lsk ic h p o w sta ń . M u sim y te ż p a m ię ta ć , ż e w ó w c z e sn y m P a ń stw ie M o s k ie w sk im nie istn ia ła tra d y c ja to le ra n c ji re lig ijn e j. P ra w o sła w ie m o s k ie w sk ie b y ło (i j e s t d o d z is ia j), b a rd z o h e rm e ty c z n e i n ie p rz y c h y ln ie n a sta w io n e d o in n y ch w y z n a ń . K a to lic y z aś nie by li w isto c ie w o g ó le to le ro w a n i w P a ń stw ie M o sk ie w sk im . T y m z w ię k s z ą n ie c h ę c ią o d n o s z o n o się d o p o ls k ic h o d d z ia łó w u b o k u S a m o z w a ń c a II, z w ła s z c z a , ż e ich z a c h o w a n ie d a le k ie b y ło c z ę sto od p o p ra w n o śc i.

PRZYPISY:

1. A. Hirschberg, M aryna M niszchówna, Lwów 1927. s. 80; A. Rachuba, Jan Piotr Sapieha, [w:] Polski Słownik Biograficzny (dalej cyt.: PSB). T. X XX IV, z. 4, W arszawa 1994. s, 624. 2. Archiwum nacji polskiej w Uniwersytecie Padewskim, red. H. Barycz, W rocław 1971, T. I. 3. K. N iesiecki. H erbarz Polski, Lipsk 1839-1844, T. VIII, s. 245.

4. K. K ognowicki. Życia Sapiehów. W ilno 1791. T. II, s. 12; F. Siarczyński, O braz wieku panow ania Zygm unta III, króla polskiego i szwedzkiego czyli obraz stanu narodu i kraju.

Kraków 1855. s. 155.

5. J. P. Sapieha do K. Radziwiłła. 25 VI 1600, z Wilna, AGAD. Dz. V, 13835; także: Archiwum D omu Sapiehów, wyd. A. Prochaska, Lwów 1892, T. I, s. 24.

6. Podobnie uważają: A. Hirschberg, op. cit.. s. 80; oraz: A. Rachuba, op. cit., s. 621. 7. Świadczy o tym list J. P. Sapiehy do K. Radziwiłła, z 24 V 1600. AGAD. Dz. V, 13835. 8. A. Hirschberg, op. cit., s. 81; K. K ognowicki, op. cit., T. II, 33; S. Starowolski, Wojownicy

sarm accy, W arszawa 1978, s. 253.

9. Dymitr II Samozwaniec do J. P. Sapiehy, 6 IX 1607. Starodub Siewierski, Biblioteka Raczyńskich, 16/416.

10. Pogląd ten podzielali prawie wszyscy historycy przedwojennego pokolenia: A. Hirschberg, op. cit., s. 81 i 83; K. Tyszkowski, Wojna o Sm oleńsk, Lwów 1932, s. 8; W. Sobieski. Żółkiew ski na Kremlu, W arszaw a-L ublin-Ł ódż-P oznań-K raków , 1920, s. 8 -1 0 ; oraz w spółcześni historycy: J. Besala, Stanisław Żółkiewski, W arszawa 1988. s. 199 i 216; A. Rachuba, op. cit., s. 621; H. Malewska, Listy staropolskie z epoki Wazów, W arszawa 1977, s.

118.

11. A. Zborow ski do J. P. Sapiehy, z obozu 17 V 1609, [w:] H. Malewska, op. cit., s. 116-117. Z listu jasno wynika, że Sapieha nie byl w tym czasie informowany o planach królewskich. Zob. też: W. Polak, O Krem! i Smoleńszczyznę. Polityka Rzeczypospolitej wobec M oskwy w latach

1607-1612, Toruń 1995, s. 52. 53.

12. S. M askiewicz. Diariusz, [w:] M oskwa w rękach Polaków, Liszki 1995. s. 158.

13. K. Niedzielski. P od Sm oleńskiem i Moskwą lat temu trzysta. Kartka z dziejów 1609-1612,

W arszawa 1911, s. 27.

14. A. Hirschberg, op. cit., s. 261; S. M askiewicz, op. cit., s. 195; K. N iedzielski, op. cit., s. 112; K. Tyszkowski. op. cit., s. 15; W. Sobieski, op. cit., s. 116 i 267.

15. K. Kognowicki, op. cit., s. 308 i 316.

16. Jan Piotr Sapieha do ks. D. Trubeckiego, wojewody P. Lapunowa i 1. Zarudzkiego, luty 1611, [w:] Sobranije Gosudarstwiennych G ram ol i D ogoworow Chraniaszczichsia w

gosudarstw iennom Kolegi łnostrannych Dieł, cz. II i III, Moskwa 1819. nr 237, s. 507 - 509. 17. K. Kognowicki, op. cit.. s. 156

18. Tamże, s. 157.

19. J. P. Sapieha, D ziennik, [w:] M oskwa w rękach Polaków, op. cit., s. 241. 20. K. Kognowicki, op. cit., s. 158-162.

21. J. P. Sapieha, op. cit.. s. 246. 22. Tamże, s. 246

23. Tamże, s. 249.

24. A. Turczyński, Rzeki popiołu. W arszawa 1995, s. 59.

25. S. M. Sołowiow, Soczynienia. kn. 4: łstoria Rossii s drewniejszych wremien, M oskwa 1960, T. V II—VIII. s. 509.

26. J. P. Sapieha, op. cit.. s. 155-156.

27. Skazanije Awraam ija Palicyna., wyd. O. A. Dzierżawin i E. Kolosow. Moskwa, Leningrad, 1955. s. 136.

28. Skazanije, op. cit., s. 137. 29. S. M. Sołowiow. op. cit., s. 510 30. Skazanije, op. cit., s. 134. 31. Tamże, s. 133-134 32. Tamże. s. 142-143. 33. Tam że, s. 147 34. Tamże, s. 149 35. Tamże. s. 184-186. 36. Tamże. s. 171-172.

37. S. M. Sołowiow, op. cit., s. 510

38. A .Hirschberg, op. cit., s. 106; Skazanije, op. cit., s. 138.

39. K. Bussow. Moskowskaja chronika 1584-1613, Leningrad 1961, s. 154. 40. J. P. Sapieha, op. cit., s. 258.

41. Tamże. s. 261.

42. A kty istoriczeskoje sobrannyje i zdannyje Archeograficzeskoju kom m issieju. Petersbure 1841, T. II: 1598-1613. s. 153 i 158-160.

43. K. Bussow, op. cit.. s. 155 44. S. M. Soiowiow, op. cit.. s. 528. 45. Tamże, s. 526.

46. J. P. Sapieha, op. cit., s. 27.

47. S. F. Platonow, O czerki p o istorii sm uty w m oskowskom gosudarstw ie X V 1-X V II w .,

Petersburg 1899, s. 414.

48. K.. Kognowicki. op. cit., s. 307; A. Rachuba, op. cit., s. 622.

49. W. A. Serczyk, Iwan Groźny., W roclaw -W arszaw a-K raków -G dańsk-L ódż, 1986. s. 10. 50. Cyt. za: W. Polak, op. cit., s. 152. Zob. też: W. Polak, Listy Jana Hrydzicza sp o d M oskwy z

1609/1610 r. Nieznane źródło do dziejów interwencji polskiej w Rosji, Sprawozdania Towarzystwa N aukowego w Toruniu, 44, Toruń 1991, s. 44—47.

51. S. Żółkiewski. Początek i progres wojny moskiewskiej, wyd. J. Maciszewski. Warszawa 1966. s. 144.

52. W. Polak, op. cit., s. 152-159.

53. Jan Piotr Sapieha do ks. D. Trubeckiego, woj. P. Lapunowa i I. Zarudzkiego, luty 1611, [w:] Sobranije G osudarstwiennych G ramol i D ogoworow C hraniaszczichsia w gosudarstwiennom Kolegi Inostrannycli Diet. cz. II i III. Moskwa 1819, nr 237, s. 507-509.

54. Tamże, n r 2 5 l . s . 535-537. 55. A. Hirschberg, op. cit., s. 288

56. A. Hirschberg. op. cit.. s. 292-294: K. Bussow, op. cit.. s. 190.

57. Sapiehowie. M ateriały historyczno-genealogiczne i majątkowe, Petersburg 1890, s. 431—436. 58. H. W isner. Najjaśniejsza Rzeczpospolita., W arszawa 1978. s. 145.