Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
El ż b iet a So b c z u k
Ro z w ó j p r z e s t r z e n n y Kr a s n e g o s t a w u w ś w i e t l e ź r ó d e ł p i s a n y c h o r a z b a d a ń i n a d z o r ó w a r c h e o l o g i c z n y c h
K rasnystaw położony na niew ielkim w zniesieniu, na lewym brzegu W ieprza, stanow ił od daw na atrakcyjny pod w zględem topograficznym , obronnym i glebow ym teren do rozw oju osadnictw a. Z naleziska archeologicz ne potw ierdzają istnienie ciągłości w zam ieszkiw aniu go przez człow ieka od schyłkow ego paleolitu (X tys. p.n.e.) poprzez kolejne epoki prehistoryczne po czasy now ożyt ne. Skupiska stanow isk obserw ujem y w zdłuż W ieprza.
Dzięki nim oraz pisanym źródłom historycznym , pla nom, zwłaszcza geodezyjnym m ożem y prześledzić dzieje oraz rozwój przestrzenny m iasta. D otychczasow e bada nia archeologiczne przeprow adzono w różnych jeg o czę ściach. Poddano im najw ażniejsze obiekty np. zamek, um ocnienia obronne, częściow o zabudow ania przyryn kow e podczas o d naw iania kam ieniczek. P rzebadania w ym aga hipotetyczna lokalizacja najstarszego grodu wa row nego, usytuow anego w m iejscu pierw otnej przepra wy przez W ieprz, w którym należy dopatryw ać się po czątków K rasnegostaw u, zw anego w cześniej Szczeka- rzowem. Pierw sza w zm ianka o jeg o istnieniu pojaw ia się w kronice hipackiej pod datą 1219. Późniejsze walki polsko-litew skie o Ruś halicko-w łodzim ierską przyczy niły się do podpisania w 1366 r. traktatu w O patow ie, na m ocy którego K azim ierz W ielki otrzym ał w lenno księ stwo chełm sko-bełzkie z należącym doń Szczekarzowem. Temu w ładcy przypisuje się w zniesienie m urow anego zam ku tuż nad W ieprzem , w odległości ok. 700 m na południe od drew nianego ru sk ieg o grodu (dzisiejsza pó łn ocno-w schodnia część m iasta, okolice obecnego am fiteatru; ryc. 1,3). Pow stanie zam ku przyczyniło się zapewne do zm iany m iejsca przepraw y przez rzekę, która odtąd znajdow ała się w jeg o sąsiedztw ie (K. Paw łow ski
1968, s. 8).
H ipotetyczne m iejsce usytuow ania najstarszego gro du w rejonie obecnych ulic K ołow rót i Kacza nie zostało dotychczas przebadane archeologicznie. N iw elacja te renu zalew anego przez rzekę spraw iła, że nastąpiły w nim wielkie przeobrażenia. W zw iązku z tym m iejsce, na którym stał gród obecnie niczym nie wyróżnia się w te renie. Jedna z hipotez głosi, że został zniszczony przez najeźdźców (Tatarów ?), inna że zalany przez Wieprz, w w yniku czego nie pozostał po nim ślad (K. Paw łow ski 1968, s. 6-7). U biegłoroczne nadzory przeprowadzone przy ul. Kaczej (ryc. 3) nie przyniosły w ym iernych efek tów w postaci m ateriału zabytkow ego. Przyczyn tego stanu rzeczy m ożna doszukiw ać się w płytkim i wąskim
w ykopie pod przyłącze kanalizacyjne, w którym pene tracja była utrudniona. Ponadto zaobserw ow ano silne przesiąkanie wód gruntow ych. U chw ycono jed n ak w ar stw ę (kulturow ą ?) czarnej, mokrej i zbitej ziemi, która pojaw iła się na różnych głębokościach: 70 cm, a im da lej od rzeki tym głębiej (do 130 cm). N ad nią w idoczne były kolejne w arstw y w spółcześnie naw iezionego pia sku, ziem i z gruzem a pod n ią calec - mokry, zbity less z dom ieszką zielonkaw ego iłu, a m iejscam i pom arańczo- w o-czerw oną dom ieszką żelazistą.
O w yglądzie zam ku m urow anego inform ują nas źró dła historyczne, ja k ryciny oraz badania archeologiczne przeprow adzone w 1984 i 1985 r. przez P. Borucha oraz w 1998 r. przez St. G ołuba (ryc. 3), które objęły część terenu zajętego przez średniow ieczny zam ek (pozostała jeg o część uległa zniszczeniu podczas budow y am fite
atru w latach 70-tych XX w.). W ich trakcie pozyskano m ateriał zabytkow y w postaci ceram iki datującej najstar szą fazę budow y zam ku na X IV -X V w. (P. B oruch 1984, s. 13) w zniesionego w m iejscu „dużej, w ielokulturow ej osady pradziejow ej zam ieszkiw anej przez różne grupy ludności (m.in. kultury łużyckiej, przew orskiej)” (S. G o łub 1998, s. 4). O sada m usiała być rozległa skoro pod czas ubiegłorocznych nadzorów archeologicznych nad w ykopam i pod instalację gazo w ą (E. Sobczuk 1999) zarejestrow ano na profilu S (odcinek A) w arstw ę kultu row ą czarnej, mokrej i zbitej ziem i, pojaw iającą się na głębokości 70 cm, pozbaw ioną jednakże zabytków ar cheologicznych (ryc. 3). Pod n ią zarysow ała się w arstw a nasypow a w postaci piasku o m iąższości 40 cm i szarej ziem i (30 cm). W dalszej je g o części czytelna była w y łącznie w arstw a szaro-czarnej naw iezionej ziem i, w y korzystyw anej zapew ne pod upraw y ogrodow e przez sąsiadujących z zam kiem augustianów. Calca nie osią gnięto przy w ykopie głębokości 100 cm.
P o w ró ć m y do b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h z 1984 i 1985 r., w trakcie których odkryto pozostałości w ału ziem nego otaczającego zam ek od w schodu, które „zale gały na w arstw ie z X IV -X V w. i przykryte były w arstw ą za w ie ra ją c ą c e ra m ik ę od X V I w. do w sp ó łc z e sn e j” (P. Boruch 1984, s.13). O dsłonięto rów nież fragm enty m uru ogrodzeniow ego zbudow anego z opoki i cegieł łą czonych zapraw ą w apienno-piaskow ą (P. Boruch 1984, s. 14), którego istnienie potw ierdzają źródła historyczne (K. Paw łow ski 1968, s. 61, 69, 87, 91). N ależy więc są dzić, że otoczenie zam ku pierścieniem w ałów i fos oraz
Ryc. 1. Krasnystaw w I poł. XVI w. z zaznaczonymi ważniejszymi obiektami (wg K. Pawłowskiego 1968) i szachownicowym układem ulic (wg P. Hapki 1997). 1 - Zamek, 2 - Katedra, 3 - Kościół Augustianów, 4 - Cerkiew, 5 - Kościół i Szpital Św. Du cha, 6 - Brama Krakowska, 7 - Brama Lubelska, 8 - Brama Chełmska, 9 - Ratusz, 10 - Kościół i Cmentarz Przemienienia Pańskiego, 11 - Szpital Św. Łazarza, 12 - Zespół Jezuicki (obiekty 10-12 powstały w XVII-XVIII w.).
podw ójnym m urem obronnym nastąpiło w 1 poł. XVI w. N atom iast w X V III w. dobudow ano praw dopodobnie górną partię m uru ogrodzeniow ego zam ku, w idocznego na akw areli Z. Vogla p rzedstaw iającej w idok zam ku w 1794 r. (K. Sroczyńska 1980, s. 148-149).
Z am ek od początków sw ojego istnienia był św iad kiem i m iejscem w ielu w ydarzeń, jak ie rozgryw ały się w m ieście. W ielokrotnie był niszczony przez najeźdź ców: Tatarów, Szwedów, Kozaków, ulegał pożarom , po których odbudow yw ano go ze zniszczeń, rem ontow ano, rozbudowywano aby np. przym usow o gościć pretendenta do korony polskiej arcyksięcia M aksym iliana H absbur ga, wziętego do niew oli przez Jana Z am oyskiego po b i
tw ie pod B yczyną w 1588 r. i osadzonego w w ieży zam kow ej, zwanej odtąd M aksym ilianow ską (Br. Ch. 1883, s. 642; K. Paw łow ski 1968, s. 18). W zm ocniono w ów czas jeg o obronność bastionam i, z których głów ny skie row any był na wschód. Z tej bow iem strony dopatryw a no się najw iększego zagrożenia dla m iasta.
Zm iany te, zarów no architektoniczne ja k i w syste mie um ocnień obronnych zam ku, dały zaobserw ow ać się we w spom nianych w cześniej badaniach archeologicz nych i m ają odzw ierciedlenie w m ateriale zabytkowym . Ze źródeł pisanych dow iadujem y się częściow o o jego rozplanow aniu, w nętrzach i ich w yposażeniu oraz o zna nych z historii postaciach odw iedzających K rasnystaw
138 El ż b ie t a So b c z u k
Ryc. 2. Plan sytuacyjny części miasta Obwodowego Krasnystaw, 1830 r., AGAD w Warszawie, KRSW, sygn. 3552.
i podejm ow anych na zam ku, ja k m .in. król W ładysław Jagiełło, ostatni król St. A ugust Poniatow ski. D zięki ry cinie Z. Vogla w iem y, ja k w yglądał zam ek na krótko przed upadkiem . Bardzo trudna sytuacja kraju, który zna lazł się pod zaboram i spraw iła, że zabrakło funduszy na jeg o odbudow ę. P ożar m iasta w 1811 r. przesądził o roz
biórce ruin zam ku, zaś pochodzący z niego m ateriał bu dowlany przeznaczono m.in. do odbudow y spalonych do mów. W 1824 r. zam ek ostatecznie przestał istnieć, te ren w yrów nano i w ybudow ano na jeg o fundam entach dwie stajnie dla garnizonu rosyjskiego stacjonującego w budy n k ach klaszto ru au g u stian ó w (K. Paw łow ski 1968, s. 27).
Z zam ku zachow ało się do dzisiaj w M uzeum R egio nalnym w K rasnym staw ie kilka fragm entów nadproży w ydobytych z W ieprza, fragm ent późnogotyckiego por talu w m ontow anego w narożnik pałacyku biskupiego przy kościele św. Franciszka w K rasnym staw ie oraz
nad-proże jednej z bram zam kow ych w ym ontow ane z ruin i w yw iezione przez księżnę Izabelę C zartoryską do Pu ław (P. K ardela 1994, s. 35).
W pobliżu zam ku osiedlali się kupcy i rzem ieślnicy, tw orząc podgrodzie. W jeg o sąsiedztw ie pow stało m ia sto, którem u król W ładysław Jagiełło nadał w 1394 r. praw o m iejskie m agdeburskie. W ydarzenie to zadecy dow ało w dużej m ierze o przyszłości K rasnegostaw u, jeg o randze oraz układzie przestrzennym . N azw a K ra
snystaw pojaw ia się po raz pierw szy w źródłach pisa nych w r. 1410.
D zięki aktowi lokacyjnem u i dogodnem u położeniu na szlaku handlow ym z L ublina na Ruś oraz zw iązanym z tym licznym przyw ilejom królew skim np. ustanow ie nie składu soli w 1518 r., czy przyw ilej zalecający „aby każdy kupiec jad ący z W ołynia i Podola przez Chełm, H orodło i H rubieszów , obierał drogę przez K rasnystaw i zatrzym yw ał się tu przez 4 dni”, zasobność kasy m iej
skiej rosła i m iasto zaczęło dynam icznie rozw ijać się. W zrastała też zam ożność je g o m ieszkańców . Prestiżu m iastu dodało przeniesienie w 1490 r. siedziby bisku pów chełm skich, którzy rezydow ali w K rasnym staw ie do 1826 r., kiedy to w w yniku utw orzenia diecezji lubel- sko-chełm skiej przenieśli się do L ublina (Br. Ch. 1883, s. 642).
D obrze prosperującem u m iastu i jeg o m ieszkańcom n ależało zapew nić b ezp ieczeń stw o , zw łaszcza częste najazdy tatarskie zm usiły do w zm ocnienia jeg o obron ności. Stało się to m ożliw e w 1 poł. XVI w. w w yniku uw olnienia m ieszczan od podatków na rzecz świadczeń na budow ę i reperację system u obronnego. O bw arow a no w ów czas m iasto od zachodu i północy m urem obron nym i fosą, m ury zaś opatrzono kilkom a basztam i oraz bram am i: od zachodu krakow ską, od północy — lubel ską, od w schodu — chełm ską, zaś od południa i od w scho du otoczono praw dopodobnie system em ziem nych um oc nień, palisady, przy jedno czesn y m w ykorzystaniu topo grafii stanow iska, ja k usytuow anie na w zniesieniu, roz legła dolina W ieprza i staw (ryc. 1). Trudno natom iast powiązać system obronny m iasta i zamku, który m iał w ła sne obw arow ania. W odróżnieniu od płd-zach i płn-zach. części um ocnień obronnych, o których traktuje odrębny artykuł w tym tom ie (S. G ołub, T. D zieńkow ski 2000), a także płn-w sch. obw arow ania zam ku, znajom ość tej części um ocnień opieram y w yłącznie na źródłach histo rycznych, m .in. planach m iasta. Przeprow adzone nad zory nad w ykopam i pod instalacje w odociągow e przy ul. Partyzantów (S. G ołub 1996; 1997) nie przyczyniły się do w eryfikacji ow ych źródeł w terenie. R ów nież pó ź niejsze prace nadzorujące w ykop pod instalację telefo niczną przy ulicy Rzecznej 9, położonej w dolinie daw nego staw u i rzeczki Ż ółkiew ki, będącej dopływ em W ie prza (ryc. 3), nie dostarczyły m ateriału zabytkow ego. P o wyżej u podnóża kolegium jezuickiego, od strony po łu dniow ej, w idoczne są pozostałości trw ałego bastionu obronnego, którego pow stanie źródła pisane datują na koniec XVI lub pocz. XVII w (K. Pawłowski 1968, s. 14). Jego zadaniem było w zm ocnienie narożnika w cześniej szych obw arow ań w tej części m iasta. U w arunkow ania terenow e sprawiły, że obszar ten nie był zabudow any w poprzednich wiekach. F akt ten znalazł potw ierdzenie w w arstw ie kulturow ej zalegającej płytko - ok. 25 cm od pow ierzchni gruntu. Pow yżej w idoczne były w arstw y piasku lub szaro-czarnej ziem i z fragm entam i cegły, opo ki, naw iezione w celu zniw elow ania terenu i przystoso w ania go na początku X X w. pod zabudow ę. Pow yższe czynniki zadecydow ały praw dopodobnie o braku zabyt ków archeologicznych w w ykopie (E. Sobczuk 1999).
N ajw iększy w pływ na rozplanow anie K rasnegosta wu m iał akt lokacyjny z 1394 r. i zw iązane z nim założe nia przestrzenne, które przetrw ały do obecnych czasów w niem alże niezm ienionej form ie (por. ryc. 1-3). Z god nie z kanonam i zakładania średniow iecznych m iast za chodnich K rasnystaw m iał planow ą zabudow ę z prosto kątnym rynkiem w centrum i szachow nicow ym układem
Ryc. 3. Współczesny plan części Krasnegostawu w skali 1:10000 z zaznaczonymi rejonami badań i nadzorów arche ologicznych:
1 - średniowieczny gród, 2-2A - okolice zamku - Plac Augu stiański - u l. Kościuszki 13, 3 - umocnienia obronne (mur miej ski, fosa), 4 - zabudowa miejska, 5 - zabudowania gospo darcze, 6 - fosa (ul. Rzeczna 9), 7 - zamek, 8 - zabudowa miejska, 9 - fosa (ul. Rzeczna 5), 10 - kolegium pojezuickie, 11-11A - Katedra - ul. Partyzantów - ul. Grobla, 12 - Plac Zamkowy 1.
ulic podporządkow anym kierunkow i zastanych szlaków kom unikacyjnych z Lublina, Ł ęcznej, K rakow a, Lw ow a i Chełm a. D okoła rynku w idoczne są ju ż w 1 poł. XVI w. bloki zabudow y przyrynkow ej a poza uliczkam i zatyl- nym i - bloki zabudow y m iejskiej. W yjątek stanow i stro na południow a m iasta, w której obserw ujem y brak tej ostatniej zabudowy. Bloki zabudow y przyrynkow ej przy legają bow iem do system u ziem nych um ocnień obron nych i palisady (?). G łów ne budow le m iasta: zespół au gustiański stary, cerkiew, katedra, zespół jezuicki, szpi tal przykatedralny św. Ł azarza pow stały na je g o obrze żach, inne ja k kościół i szpital św. D ucha, kościół Prze m ienienia Pańskiego - po za lin ią um ocnień obronnych (pierw szy na Grobli, drugi na płn. od B ram y Lubelskiej).
140 El ż b ie t a So b c z u k
Przy głównych traktach kom unikacyjnych prow adzących do m iasta tw orzyły się przedm ieścia: K rakow skie od zachodu, L ubelskie od północnego-zachodu, Z akręcie na północy oraz G robla od w schodu.
N adzory archeologiczne przeprow adzone w tym re jo n ie, w przeszłości często zalew anym przez W ieprz, potw ierdziły istnienie zabudow y średniow iecznej w po staci pozostałości dom ów m ieszkalnych oraz przylega jących niekiedy doń budynków gospodarczych, a także kilku poziom ów dróg utw ardzanych drew nem (S. G o łub 1996, s. 123; 1997, s. 182). O dm iennego zdania je st W. Ćw ik (1997, s. 147), który uw aża, że zabudow ę p ra wej strony W ieprza rozpoczęto w 1 poł. X IX w., po usy paniu grobli i w ybrukow aniu ulicy prow adzącej do niej. W wyniku tych nadzorów, przy obecnej bram ie w jaz dowej na dziedziniec kościoła pw. św. Franciszka, od kryto m ur z cegły i opoki będący praw dopodobnie p o zostałością - n aw ą bo czn ą lub dobudow aną k aplicą - X V I-w iecznej katedry (ryc. 1,3), przy której w X V II-XVIII w. zapew ne istniał cm entarz przykościelny. Św iad czyć o tym m o g ą szkielety ludzkie odkryte w w ykopie pod instalacje w odociągow e (S. G ołub 1996, s. 123).
W 1995 r. rozpoczęto rem ont zachodniego skrzydła kolegium pojezuickiego, w ybudow anego w latach 30- tych X V III w. (ryc. 2-3). Podczas tych prac dokonano niezw ykle w ażnych odkryć:
1. ściana zew nętrzna budow li posadow iona została na średniow iecznych m urach m iasta,
2. w odę z d ziedzińca klasztornego odprow adzała w ew nętrzna instalacja rynsztokow a w ykonana z cegieł i opoki (S. G ołub 1997, s.182).
N atom iast w 1997 i 1998 r. przebadano piw nice pod skrzydłem południow ym daw nego kolegium je zu ick ie go i stw ierdzono, że m o g ą to być pozostałości funda m entów X V II-w iecznych (?) kam ieniczek.
W najstarszej części kom pleksu - skrzydle w schod nim , którego b udow ę rozpoczęto przy końcu X V II w., piw nice nie istniały. Z arejestrow ano zaś bardzo ciekaw ą form ę budow y fundam entów - łuk arkadow y (S. Gołub 1998, rys. 5).
W racając do rozplanow ania m iasta stw ierdzam y, że w ychodzące z narożników rynku ulice tw orzą do dzisiaj siatkę krzyżujących się pod kątem prostym ulic układa jących się w g P. H apki (1997, s. 27, ryc. 1) w dw a ciągi 0 przebiegu rów noleżnikow ym :
a) południow y (obecne ul. J. Piłsudskiego, Plac 3 M aja, Fr. Żurka),
b) północny (obecne ul. M atysiaka, Plac 3 M aja, M os towa),
oraz dw a ciągi o przebiegu południkow ym :
a) zachodni (obecne ul. Poniatow skiego, Plac 3 M aja, Jezuicka),
b) w schodni (obecne ul. K ościuszki, Plac 3 M aja). O pisany układ ulic uzupełniono z czasem o uliczki biegnące prostopadle i rów nolegle do głów nych ciągów 1 rynku, położone na tyłach zabudow y przyrynkow ej:
obecna ul. K ościelna i Pocztow a po stronie zachodniej, Z am kow a i B row arna — w schodniej oraz Partyzantów na południu i Czysta na północy. Stan ten był podykto w any uspraw nieniem kom unikacji pom iędzy głównymi traktam i.
Jednakże w ażniejszych zm ian w układzie ulic doko nano po jed n y m z w iększych pożarów w dziejach m ia sta w 1811 r., podczas którego spłonęła znaczna jeg o część, m .in. kam ieniczki w pierzei południow ej, zaś ra tu sz u leg ł p o w aż n em u zn isz c z e n iu (W. Ć w ik 1997, s. 144). O pracow any w ów czas plan pom iarow y, będący jednocześnie regulacyjnym , zakładał poszerzenie istnie jący ch ulic, przebicie now ych np. Czystej oraz likw ida cję mniej w ażnych, np. uliczki biegnącej ukosem od B ra m y Lubelskiej. N iektóre uliczki będące początkow o pie szymi (np. Rzeczna, Cicha, Podw ale) i nie m ające zw iąz ku ze średniow iecznym regularnym układem , zm ieniły sw ą funkcję i rangę (ryc. 2).
D zięki w ybudow aniu n ow ego m ostu na W ieprzu w 1823 r. głów ny trakt kom unikacyjny do Lublina zm ie nił swój przebieg — poprzedni m ost łączył G roblę z daw n ą M ostow ą, obecną Fr. Ż urka (ryc. 2-3). Poszerzono w ów czas p obliską ul. Ł ab ęd zią (dzisiejszą M ostow ą), w ytyczono n o w ąu l. N ow om iejską(obecnie Okrzei) pro w adzącą na przedm ieście i dalej do Lublina. W tym też kierunku po zburzeniu m urów obronnych, zaczął rozra stać się Krasnystaw, tw orząc w odróżnieniu od dotych czasow ego Starego M iasta — N ow e M iasto. Tutaj w ła dze rosyjskie, w zam ian za zajętą starą siedzibę położo n ą w pobliżu zam ku, w ybudow ały augustianom now y kościół i klasztor (1824-1839), obecnie kościół pw. św Trójcy (T. Sulerzyska, F. U niechow ska, E. R ow ińska 1964, s. 27-28). W następnych latach pow staw ały kolej ne budow le np. szpital pow iatow y, zabudow ania m iesz kalne.
W w yniku tych działań straciła na znaczeniu dawna ul. Lubelska (obecnie Poniatow skiego), k tó rą prow adził głów ny szlak kom unikacyjny do Lublina. N a planach m iasta w X V III i pocz. X IX w. zaznaczone są przy niej obiekty określane ja k o kanonie. N atom iast „K atalog za bytków ...” (T. Sulerzyska, F. U niechow ska, E. R ow iń ska 1964, S.16) lokalizuje szpital św. Łazarza „w obrę bie m urów m iejskich, przy Bram ie Lubelskiej (uposażo ny w 1693, od 1770 m urow any, rozebrany po 1810 r.)” . N aw iasem m ów iąc w m ieście o to czo n y m system em um ocnień obronnych, posiadającym g ęstą i zw artą za budow ę, często w ybuchały pożary, epidem ie, które nisz czyły m iasto, dziesiątkow ały je g o m ieszkańców . W tej trudnej sytuacji w ładze m iasta w yraziły zgodę na w yko rzystanie m ateriału rozbiórkow ego, pochodzącego z po padłego w ruinę zam ku, katedry oraz m urów m iejskich, które w X IX w. nie spełniały ju ż funkcji obronnych, do odbudow y i rem ontów starych zabudow ań, budow y no w ych oraz do brukow ania ulic. Praw dopodobnie w znie siono w ów czas po obu stronach ul. Lubelskiej w iele n o w ych kam ieniczek, nadając tej części m iasta bardziej
Ryc. 4. Krasnystaw, ul. Poniatowskiego 5, stan. 102, obiekt 5, fragment profilu S; 1 - humus, 2 - mur opokowo-ceglany, cegła o wym. 28 x 1 4 x 7 cm, 3 - lico fundamentowe północne z opoki, ЗА - fundament piwnicy z opoki z pozostałościami desek do szalowania, 4 - calec, 5 - łuk z cegły i opoki, cegły o wym. 28 x 1 4 x 7 cm, 6 - zasypisko, 7 - zniszczona warstwa kulturowa.
zw artą zabudow ę (ryc. 2). Z apew ne z tego okresu p o chodzą odkryte podczas ubiegłorocznych badań i n ad zorów archeologicznych na stan. 102 przy ul. P oniatow skiego 5 (ryc. 3) podpiw niczone fundam enty daw nych kam ienic, oznaczone num eram i 1 i 5 w obrębie stanow i ska (E. Sobczuk 1999). O biekty usytuow ane były pro stopadle do ulicy, a rów nolegle do siebie. M iały zbliżo n ą w ielkość (obiekt 1 - 6,7 x 8,4 m, ob. 5 - 8,2 x 9,6 m) і 90 cm - 1 m grubości m ury oraz konstrukcję funda m entów, zaobserw ow aną na profilu S (ryc. 4). Składały się na nią: u góry pozostałości m uru opokow o-ceglane- go, chaotycznego, zniszczonego, poniżej układane duże bryły opoki łączone bardzo m ocną zapraw ą w apienną oraz w zm ocnienie piw nic deskam i do szalow ania. Sto pę posadow ienia obu obiektów uchw ycono na głęboko ści 360-370 cm pod pow ierzchnią ziem i. Do piw nicy obiektu 1 prow adziły od zachodu schody.
C iekaw y je s t fakt, że do budow y fundam entów ścia ny zachodniej drugiej kamienicy, wykorzystano fragm ent (połow ę łuku) bram y w jazdow ej, prow adzącej na pose sję, na której ju ż w cześniej „znajdow ał się” obiekt 1. Bram a okazała się w ów czas zbyteczna, w ięc drugą jej połow ę rozebrano. O biekt 5 zdaje się być m łodszy o k il ka lub kilkanaście lat od obiektu 1. Ł uk o przebiegu SE- NW m iał w ysokość ok. 300 cm, grubość 90 cm (ryc. 4).
Do głębokości 196 cm w ykonany b y ł z cegieł o w ym ia rach 28 x 14 x 7 cm, bez w yraźnego w ątku w ich układa niu, poniżej z opoki. C ałość spojono zapraw ą w apienną. A by ustalić stopę je g o posadow ienia, grubość w spągu oraz budow ę, w ykonano sz u rf A o głębokości 1 m i sze rokości 0,34 m. Jednakże ze w zględów bezpieczeństw a, w czasie badań dw óch pierw szych param etrów nie uzy skano. Przestrzeń pod łukiem w ypełniona była zglinio- nym lessem , m iejscam i z d om ieszką iłu.
W ypełniska obydw u obiektów różniły się od siebie, a m ianow icie na w ypełnisko ob. 1 składała się szaro- czarna ziem ia przem ieszana z żółtym lessem i jasnym piaskiem z dużą ilością gruzu opokow o-ceglanego (zbli żony układ w arstw zaobserw ow ano na profilu E w yko pu 1 ), natom iast w w ypełnisku ob. 5 dom inow ał żółty less z dużą ilością rum oszu (tylko m iejscam i widoczna była szaro-czarna ziemia).
Po tej analizie nasuw a się w niosek, że odkryte frag m enty obiektów 1 i 5 były podpiw niczonym i fundam en tami dw óch prostokątnych kam ieniczek, frontem - krót szym bokiem ustaw ionych do ulicy (taki sam kształt i orientację m ają kam ieniczki przy rynku), rozdzielonych p asem nienaruszonej ziem i tzw. m ied zu c h ą szer. ok. 2,1 m, która w trakcie pożaru m iała zapobiegać ro zp rze strzenianiu się ognia. Jednakże odkrycie obiektów we
1 4 2 El ż b ie t a So b c z u k
Ryc. 5. Krasnystaw, ul. Poniatowskiego 5, stan. 102, wykop 1. Wybór zabytków: 1 - fragm. kafla glazurowanego XVII-XVII1 w., 2 _ wylew naczynia toczonego XIV w., 3 - fragm. ornamentowanego talerza XIV-XV w., 4 - wylew ornamentowany XIV w., 5 - fragm. wylewu naczynia toczonego XIV-XV w. (Rys. A. Mazur-Betiuk).
frag m en tach (p o n iew aż ich reszta zn ajd u je się poza obrębem w ykopu), nie pozw oliło na ustalenie całościo w ych w ym iarów . N ie m ożna w ykluczyć, że kam ienicz ki te odbudow ano na starszych fundam entach szpitala św. Ł a z a rz a w z m ia n k o w a n e g o w „ K a ta lo g u z a b y t ków ...” (T. S ulerzyska, F. U niechow ska, E. R ow ińska 1964 s. 16), a rozebranego po 1811 r., lub starszych k a m ieniczek.
Poza obiektem 5 znajdow ało się zasypisko sięgają ce do głębokości 160-170 cm, które stanow iła szaro-czar na ziem ia przem ieszana z ułam kam i cegły, desek, zapra w y w apiennej i przepaleniam i, pod którym zarysow ała się 80-centym etrow ej m iąższości zniszczona w arstw a kulturow a, przek o p an a, z ułam kam i cegły. Pow yższe zaburzenia układu w arstw pow stały praw dopodobnie w w yniku budow y fundam entów z cegły pod późniejsze zabudow ania gospodarcze na tyłach działki.
B ardziej na zachód, w odległości 15,1 m od profilu E w ykopu 1, na profilu S odsłonięto obiekt nr 6 m ający kształt doniczkow atego zagłębienia. Jego w ypełnisko posiadało niejednorodny charakter. W w arstw ie kultu rowej w ystąpiły w arstew ki przepalonego m argla, spalo nego drew na, zapraw y wapiennej oraz czam o-szaro-bru- natna w arstw a zaw ierająca w ęgle drzew ne, ułam ki les su, kredy. O biekt zagłębiony był w calec na 2,9 m.
Była to zapew ne ja m a gospodarcza, jed en z najstar szych obiektów - oprócz fragm entu m uru m iejskiego - odkrytych w w ykopie 1. N a podstaw ie kilku fragm en tów ceram iki i kafla garnkow atego pozyskanych z obiek tu, jeg o funkcjonow anie datow ać m ożna przypuszczal nie na X IV -X V I w. T aką bow iem chronologię ustalono dla kilku fragm entów ceram iki i kafla garnkow atego po zyskanych z obiektu.
Podczas prac na stan. 102 przy ul. Poniatow skiego 5 i Cichej 1, 3, 5, obejm ujących w ykop 1 pod budynek usługow o-handlow o-m ieszkalny i w ykopy 2-3 wraz z od cinkam i w obrębie średniow iecznych um ocnień obron nych (m urów m iejskich i fosy), pozyskano łącznie 267 fragm entów różnego typu zabytków , w tym 197 ułam ków ceram iki o różnej chronologii:
- z okresu w pływ ów rzymskich (S. Gołub 1999, s. 10) - 1, - z X IV -X V w. (ryc. 5: 3) - 14,
- z X V I I - X V I I I w. - 10,
- cegły palców ki (w tym dw a glazurow ane) - 3, - kafli (w tym jed e n X V II-X V III w., ryc. 5: 1) - 6, - kubek m iedziany, kuty XVI1-XVIII w.
Ponadto znaleziono fragm enty zabytków szklanych, żelaznych, płytki posadzkow ej.
L atem 1999 r. objęto nadzorem archeologicznym w ykop pod rozbudow ę kam ienicy przy Placu 3 M aja 11, w pierzei w schodniej rynku (ryc. 3), do której zaplano w ano d o b u d o w an ie p aw ilo n u u słu g o w o -h an d lo w eg o z lokalizacją przy ulicy Brow arnej 6. N a kolejnych pla nach m iasta od X V I do X X w. (ryc. 1-2) w idzim y tu zwartą zabudow ę w postaci m urow anych kam ieniczek mających prostokątny kształt, krótszym bokiem skiero
w anych do rynku. „K atalog zabytków ...” (T. Sulerzyska, F. U niechow ska, E. R ow ińska 1964, s. 29) podaje do kładniejsze inform acje o ich w yglądzie zachow anym do obecnych czasów ; są w ąskie dw u- lub trzykondygnacyj ne, podpiw niczone, przykryte dachem dw uspadow ym . Ich pow stanie datuje się na X V III - 2 poł. X IX w.
W latach 80-tych - 90-tych X X w. rem ontow i pod dano k am ieniczki w p ierzei północnej i niektóre we w schodniej. N a d zó r arch itek to n iczn o -k o n serw ato rsk i spraw ow ała w ów czas L. W yszyńska, (1982,1984,1986). N atom iast nadzoram i archeologicznym i objęto prace przy w zm acnianiu fundam entów kam ieniczek przy ul. Fr. Zur- ka (ryc. 1-3), k tórą niegdyś prow adził głów ny szlak h an dlow y z Lublina na Ruś. W w ykopach o głębokości p o w yżej 3 m natrafiono na pozostałości ulicy z okresu śre dniow iecza w ym oszczonej drew nianym i balam i (R. Po- m arański 1988).
W głębi działek, na których w ybudow ano kam ienicz ki, w zniesiono zabudow ania gospodarcze, zlokalizow a ne przy rów noległej do rynku ówczesnej uliczce zatyl- nej - Jeleniej (obecnej ul. B row arnej).
Pod budynkiem gospodarczym usytuow anym na są siedniej posesji (ul. B row arna 8) odsłonięto fragm ent lica północnego m uru ceglanego, będącego p o zo stało ściam i fundam entów p o d bud y n ek gospodarczy p raw d opodobnie z końca X IX lub pocz. X X w. N ależy są dzić, że budow la ta była zapleczem gospodarczym dla kam ienicy przy P lacu 3 M aja 12, przylegającej do k a m ienicy nr 11, na której p row adzono nadzory arche ologiczne. W skazuje na to m ur o przebiegu N -S, ch a otyczny, zniszczony, zb udow any z cegły o w ym iarach
16 x 7 x 29,3 cm spajanej zap raw ą w ap ien n ą z du żą ilo ścią piasku. We w spom nianym m urze odkryto zaled w ie je d e n fragm ent ceram iki siwej X V III w. oraz dw a fr. ceram iki szkliw ionej (X V II w.), które są jedynym i za bytkam i z tego w ykopu.
Z przeprow adzonej analizy w ynika, że K rasnystaw je st klasycznym przykładem m iasta lokow anego na p ra
wie m agdeburskim , którego głów ne założenia przestrzen ne przetrw ały w niem alże nie zm ienionej form ie do obec nych czasów. Znajom ość tego tem atu opieram y na ana lizie retrospektyw nej najstarszych zachow anych planów, źródeł pisanych oraz archeologicznych i porów naniu jej ze stanem aktualnym . D otychczas dokładnie rozpozna no i przebadano system um ocnień obronnych w postaci m uru m iejskiego i fosy w zach. i płn. części m iasta oraz częściow o obw arow ania zam ku. Pozostaje jeszcze zw e ryfikow anie w terenie w iadom ości ze źródeł pisanych dotyczących system u zabezpieczenia K rasnegostaw u od strony południow ej i w schodniej. N iezw ykle pom ocne do poznania dziejów m iasta i je g o rozw oju przestrzen nego są nadzory i badania archeologiczne w w ykopach budow lanych oraz przy rem ontow anych kam ieniczkach w obrębie Starego M iasta, które zw łaszcza w tym rejo nie objętym ścisłą och ro n ą arch eo lo g ic zn ą pow inny być kontynuow ane.
1 4 4 El ż b ie t a So b c z u k
Lit e r a t u r a
B o r u c h P.
1984 Krasnystaw, woj. chełmskie. Dokumentacja z badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Zamek w 1984 r., mps WOSOZ Del. Chełm.
1986 Krasnystaw, woj. chełmskie. Dokumentacja z badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Zamek w 1985 r., mps WOSOZ Del. Chełm.
[ C h l e b o w s k i B. ] Br. Ch.
1883 Krasnystaw, [w:] Słownik geograficzny Króle stwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. Sulimierski F., Chlebowski B., Walewski W., t. IV, Warszawa, s. 641-644.
Ć w i k W.
1997 Z dziejów Krasnegostawu w XIX w., R. Chełm., t. 3, s. 143-163.
G o ł u b S.
1996 Wyniki badań i nadzorów w Krasnymstawie, APŚ, t. 1, s. 123-125.
1997 Badania zespołu pojezuickiego oraz nadzory ar cheologiczne w Krasnymstawie, APS, t. 2, s. 180-182.
G o ł u b S., B e t i u k - M a z u r A., D z i e ń k o w s k i T., F i l i p W., K u t y ł o w s k a I, M a c i e j e w s k i M., R u d n i k S.
1998 Dokumentacja z badań archeologiczno-konser watorskich. Krasnystaw, ul. J. Piłsudskiego 5. Stanowisko 101. Odcinki 59-63. Skrzydło wschodnie zespołu pojezuickiego, mps MR Kra snystaw.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T., M a z u r - B e t i u k A. 1998 Krasnystaw, Plac Zamkowy 1. Dokumentacja
z badań ratowniczych i nadzorów archeologicz nych, mps MR Krasnystaw.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T., S o b c z u k E. 1999 Dokumentacja z badań ratowniczych i nadzo
rów archeologicznych. Krasnystaw ul. S. Po niatowskiego 5 i Cicha 1,3,5. Stanowisko 102, mps MR Krasnystaw.
G o ł u b S., D z i e ń k o w s k i T.
2000 Wyniki badań wykopaliskowych i nadzorów ar cheologicznych nad średniowiecznym syste mem obronnym Krasnegostawu (w tym tomie). H a p к a P.
1997 Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda rowania przestrzennego miasta Krasnystaw.
Studium wartości kulturowych. Załącznik do części I. Lublin, mps UM Krasnystaw.
K a r d e 1 a P.
1994 Nie istniejący zamek w Krasnymstawie, „Zapi ski krasnostawskie”, t. I., s. 27-36.
P a w ł o w s k i K.
1968 Krasnystaw, Studium historyczno-urbanistycz-ne. Część I - opisowa, Warszawa, mps WOSOZ Del. Chełm.
P o m a r a ń s k i R.
1988 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego na ulicy Fr. Żurka na terenie Starego Miasta w Kra snymstawie, mps ROSiOOK Zamość.
S o b c z u k E.
1999a Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Krasnymstawie ul. Poniatowskiego 5, stano wisko 102, mps MR Krasnystaw.
1999b Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Krasnymstawie ul. Browarna 6, mps MR Kra snystaw.
1999c Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Krasnymstawie ul. Kościuszki 13, mps MR Krasnystaw.
1999d Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Krasnymstawie ul. Rzeczna 9, mps MR Kra snystaw.
1999e Dokumentacja z nadzorów archeologicznych w Krasnymstawie ul. Kacza 29, mps MR Kra snystaw.
S r o c z y ń s k a K.
1980 Podróże malownicze Zygmunta Vogla, Warsza wa, s. 148-149.
S u l e r z y s k a T., U n i e c h o w s k a F., R o w i ń s k a E. 1964 Powiat krasnostawski, Katalog zabytków sztu ki w Polsce, T. VIII, Województwo lubelskie, zeszyt 8, Warszawa, s. 15-31.
W y s z y ń s k a L.
1982 Krasnystaw, północna pierzeja rynku, mps RO-SiOŚK Zamość.
1984 Kamienice rynkowe - północna pierzeja, Kra snystaw, ul. Świerczewskiego 11-29 i 13-27, mps ROSiOŚK Zamość.
1986 Krasnystaw, kamienice wschodniej pierzei ryn ku. Dokumentacja historyczno-konserwatorska, mps ROSiOŚK Zamość.
El ż b ie t a So b c z u k
Sp a t ia l De v e l o p m e n t o f Kr a s n y s t a w int h e Lig h t o f Hi s t o r ic a l So u r c e s a n d Re c e n t Ar c h a e o l o g ic a l Ex c a v a t io n sa n d Su p e r v is io n s
Krasnystaw is a classic example of a city located on the basis of the Magdeburg law, whose main urban outline survi ved in an almost unchanged form until the present day. Our knowledge o f this subject is based on a retrospective analysis of the oldest preserved city plans, historical and archaeologi cal sources and their comparison with the current state.
The oldest construction in the city, according to these so urces, is a mediaeval timber stronghold called Szczekarzów. Its hypothetical localisation, according to K. Pawłowski, is assumed to be in the area of the Kołowrót and Kacza streets, at an original crossing point of the river Wieprz. However, we do not know how long the stronghold functioned, as well as when and how it ceased to exist. On the other hand, we have more information concerning the castle, its localisation and appro ximate dates of construction of the foundations, the fortifica tion system, the way it looked on the outside and how it was furnished inside until its decline. These facts were partly sup ported by archaeological excavations carried out by P. Boruch in 1984 and 1985, as well as by S. Golub in 1998.
Around the castle developed adjoining constructions. In their vicinity, „from scratch”, king Jagiełło established a city according to the Magdeburg law in 1394, which later came to be known as Krasnystaw. The city obtained a planned and re gular urban construction based on a chessboard layout o f stre ets corresponding to the existing communication routs. In the centre of the city there was a market square and a town hall. At the beginning o f the 16"1 century it was surrounded from the west and north by a system of defence fortifications in the form of a wall and a moat, while the south and east were most pro bably fortified by means o f earth mounds and a palisade. On the outskirts of the city buildings serving various purposes were
constructed, such as a church, an Augustinián cloister, a cathe dral, an Orthodox church as well as a Jesuit church and colle ge. Along the main communication routs formed a suburbia, which together with the increase of the number o f inhabitants in the 19,b century became part of the city — the so called Nowe Miasto (New Town).
The appearance of the Stare Miasto (Old Town) was gre atly influenced by the fire in 1811, as a result of which a great part of it was burnt down. The demolition material coming from the city walls, the cathedral and the castle was used then in the reconstruction o f old and building new houses, for exam ple, the one at 5 Poniatowski street, which was under archa eological supervision in 1999. In the process o f the supervi sion, fragments of two quadrangular houses with a clear layer of marl and brick debris (demolition material) were discove red. The debris covered foundations which had been built of marl connected by means of very strong limestone mortar. In the construction of one o f the houses an older arch was used which had earlier served as part of an entrance gate. The ho uses faced the former Lubelska street and were separated by a section of untouched ground. At the back o f one of the ho uses there are visible fragments of foundations of a household. A similar type of construction was recorded at 6 Browarna stre et, which is situated at the back of the house No. 11 at 3rd of May square.
The above information leads to the conclusion that further supervision and archaeological investigation should be carried out, especially within the Old Town of Krasnystaw. Such stu dies allow for a local verification of the information included in historical sources and in the plans of the city dating from the first half of the 16lh to the beginning o f the 20,h century.
