Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 66
Praca oryginalna Original paper
Nazw¹ Mycobacterium avium complex (MAC)
okrela siê grupê kwasoopornych pr¹tków patogennych
zarówno dla zwierz¹t, jak i ludzi. Do tej grupy
zali-czane s¹ pr¹tki Mycobacterium intrecellulare oraz
Mycobacterium avium, wród których z kolei
rozró¿-nia siê cztery podgatunki: M. avium subsp. avium,
M. avium subsp. hominissuis, M. avium subsp.
silvati-cum oraz M. avium subsp. paratuberculosis (4).
Zgod-nie z obowi¹zuj¹cym w Polsce prawem (10), choroba
wywo³ywana pr¹tkami ptasimi, w odró¿nieniu od
gru-licy bydlêcej, nie jest zwalczana z urzêdu. Jednak¿e
pr¹tki nale¿¹ce do Mycobacterium avium complex
mog¹ wywo³ywaæ powa¿ne zmiany chorobowe
zarów-no u ró¿nych zwierz¹t (2, 7, 9), jak i u ludzi,
zw³asz-cza u osób o obni¿onym statusie immunologicznym
(6, 8). Ró¿nicowanie podgatunku pr¹tków jest trudne
i wymaga zastosowania techniki PCR (9). W historii
Miejskiego Ogrodu Zoologicznego w Gdañsku
noto-wane by³y zachorowania zwierz¹t kopytnych
spowo-dowane pr¹tkiem bydlêcym (4), obecnie opisywany
przypadek jest pierwszym potwierdzonym
zachorowa-niem spowodowanym przez pr¹tki Mycobacterium
avium u ssaka, antylopy oryks szablorogi
eksponowa-nej w gdañskim ZOO.
Antylopa oryks szablorogi (Oryx dammah) jest
afry-kañsk¹ antylop¹ zagro¿on¹ wyginiêciem w warunkach
naturalnych. Zarówno samce, jak i samice posiadaj¹
wygiête w kszta³cie szabli, d³ugie rogi. Masa cia³a
do-ros³ych zwierz¹t dochodzi do 200 kg, za wysokoæ do
120 cm w k³êbie. Ze wzglêdu na atrakcyjny wygl¹d
anty-lopy te czêsto eksponowane s¹ w ogrodach
zoologicz-nych. W Miejskim Ogrodzie Zoologicznym
w Gdañ-sku od kilkunastu lat utrzymywane jest niewielkie
sta-do tych antylop, licz¹ce od 4 sta-do 6 osobników.
Opis przypadku
Zachorowanie objawiaj¹ce siê uporczyw¹ biegunk¹ wy-st¹pi³o u pó³rocznego cielêcia, samca antylopy oryks sza-blorogi. Zwierzê pozostawa³o wród innych osobników tego samego gatunku, objawów chorobowych u pozosta³ych
an-Przypadek choroby wywo³anej ptasimi pr¹tkami
u antylopy oryks szablorogi
MIROS£AW KALICKI, IZABELA KRAUSE
Miejski Ogród Zoologiczny Wybrze¿a, ul. Karwieñska 3, 80-328 Gdañsk
Kalicki M., Krause I.
Case of the disease induced by the avian tubercle bacillus in a Scimitar-horned oryx
SummaryThe Mycobacterium avium complex includes Mycobacterium intrecellulare and Mycobacterium avium with four subspecia: M. avium subsp. avium, M. avium subsp. hominissuis, M. avium subsp. silvaticum, and M. avium subsp. paratuberculosis. A case of the disease induced by M. avium of indefinite subspecies was recorded in a six-month-old Scimitar-horned oryx calf kept in Gdañsk zoological gardens. The main symptom was a persistant, drug resistant diarrhoea. The calf was euthanized due to progressive emaciation and an unfavourable prognosis. The autopsy showed partially calcified lymphadenitis mesenterica. Moreover, numerous calcified tubercles were found in the organs of the chest and abdominal cavity. A female oryx, the mother of the the calf, was also euthanasied but no lesions were found during the autopsy. The lymphnodes mesenterica of both animals were sent to be examined at a laboratory. In the calfs samples Mycobacterium avium was recognised. In the females limphonodes acid-resistant bacilli were recognized only by bacterioscopy. Neither biological nor culture examination confirmed this diagnosis. The remaining three animals in the herd were examined by an intradermal test, using bovine and avian tuberculin. The result of the tests was positive for avian tuberculin in one case. In the remaining two cases the result for avian tuberculin was uncertain. The decision to euthanize the animals was taken. Euthanasia was performed a year later, after prior approval from the institution supervising the breeding of the Scimitar-horned oryx, an endangered species. The next calf born in the herd, which had not been examined with the tuberculin skin test, was also euthanized. During the autopsy of all four animals tuberculosis-like lesions were found. Laboratory examinations of the samples excluded the presence of the Mycobacterium bovis. Due to limited possibilities of laboratory examination, the presence of Mycobacterium avium was not confirmed.
Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 67 tylop nale¿¹cych do
sta-da nie stwierdzono. Cho-re zwierzê by³o leczone w oparciu o wyniki badañ bakteriologicznych i pa-razytologicznych próbek ka³u przeprowadzonych w laboratorium ZHW w Gdañsku, które wyka-za³y obfity wzrost kolo-nii E. coli oraz obecnoæ pojedynczych jaj z rodza-ju Trichuris ovis. Lecze-nie iwermektyn¹ oraz pa-renteralne podanie anty-biotyków zgodnie z otrzy-manym antybiogramem nie przynios³o poprawy stanu zdrowia cielêcia. Zwierzê chorowa³o z ob-jawami biegunki o ró¿-nym nasileniu oko³o 6 ty-godni. D³ugi okres trwa-nia i intensywnoæ proce-su chorobowego spowo-dowa³y wyniszczenie or-ganizmu oraz tak daleko posuniête os³abienie, ¿e zwierzê nie by³o w stanie utrzymaæ pozycji stoj¹-cej. Wobec
niepomylne-go rokowania podjêto decyzjê o eutanazji. Sekcyjnie stwier-dzono znaczne powiêkszenie wêz³ów ch³onnych krez-kowch, które na przekroju mia³y serowat¹ i czêciowo zwapnia³¹ konsystencjê (ryc. 1). Na powierzchni jelit i krez-ki znaleziono liczne, niewielkrez-kie, zwapnia³e gruze³krez-ki (ryc. 2), za w klatce piersiowej stwierdzono obecnoæ pojedynczych gruze³ków w wêz³ach ch³onnych ródpiersiowych. Z po-wodu obecnoci wym. zmian anatomopatologicznych su-geruj¹cych wyst¹pienie grulicy, pobrane w trakcie sekcji wêz³y ch³onne przes³ano do ZHW w Bydgoszczy celem wykonania specjalistycznych badañ laboratoryjnych, za u samicy-matki wykonano test tuberkulinowy tuberkulin¹ bydlêc¹. Pomimo otrzymania ujemnego wyniku testu ród-skórnego zdecydowano siê na eutanazjê zwierzêcia. Bada-niem sekcyjnym nie stwierdzono wystêpowania zmian cha-rakterystycznych dla grulicy. Podczas sekcji zw³ok sami-cy pobrano do badañ wêz³y ch³onne krezkowe i przes³ano równie¿ do ZHW w Bydgoszczy. Po up³ywie 10 tygodni otrzymano wyniki stwierdzaj¹ce, ¿e z przes³anych do ba-dañ próbek pobranych od m³odego osobnika wyizolowano szczep kwasoopornych pr¹tków, który po przeprowadze-niu procesu typizacji rozpoznano jako Mycobacterium avium (bez okrelenia podgatunku). Wynik badañ labora-toryjnych próbek pobranych od samicy-matki nie by³ tak jednoznaczny, gdy¿ o ile badanie mikroskopowe homoge-nizatu wêz³ów ch³onnych krezkowych wykaza³o obecnoæ kwasoopornych pr¹tków, o tyle badaniem hodowlanym i prób¹ biologiczn¹ nie uda³o siê potwierdziæ obecnoci tych bakterii. W zwi¹zku z otrzymanymi wynikami badañ labo-ratoryjnych wykonano tuberkulinizacjê porównawcz¹ (za-równo tuberkulin¹ ptasi¹, jak i bydlêc¹) pozosta³ych trzech
antylop oryks szablorogi. Odczyt próby tuberkulinowej wykonany po trzech dniach od tuberkulinizacji wykaza³ dodatni odczyn na tuberkulinê ptasi¹ u jednego osobnika (11-letniej samicy) oraz wynik w¹tpliwy (równie¿ na tu-berkulinê ptasi¹) u dwóch sztuk (5-letniej samicy i 17-let-niego samca). Test tuberkulinowy wykonano i interpreto-wano zgodnie z instrukcj¹ G³ównego Lekarza Weterynarii w sprawie postêpowania przy prowadzeniu badañ kontrol-nych wystêpowania i przy zwalczaniu grulicy byd³a (3). Otrzymane wyniki badañ laboratoryjnych i testów tuber-kulinowych by³y podstaw¹ do podjêcia decyzji o eutanazji pozosta³ych trzech zwierz¹t nale¿¹cych do stada oryksów. W zwi¹zku z tym, ¿e antylopy oryks szablorogi s¹ zwierzê-tami wpisanymi do Czerwonej Ksiêgi Gatunków Zagro¿o-nych, wyst¹piono o zgodê na eutanazjê ca³ej grupy antylop do instytucji sprawuj¹cej nadzór nad hodowl¹ tego gatun-ku w europejskich ogrodach zoologicznych. W trakcie ocze-kiwania na decyzjê jedna z samic (11-letnia) urodzi³a zdro-we cielê, samca. Po up³ywie prawie roku uzyskano zgodê na eliminacjê z hodowli wszystkich antylop ze stada, w któ-rym wyst¹pi³a choroba. Eutanazji poddano wiêc trzy do-ros³e osobniki oraz 9-miesiêczne cielê, u którego wczeniej nie wykonywano tuberkulinizacji. Badaniem sekcyjnym stwierdzono u cielêcia znaczne powiêkszenie wêz³ów ch³on-nych krezkowych, które zla³y siê w jeden twór o kszta³cie podobnym do skrêconego spiralnie walca o d³ugoci oko³o 20 cm i rednicy oko³o 2 cm (ryc. 3) z licznymi ognisko-wymi zwapnieniami, na otrzewnej trzewnej znaleziono tak-¿e liczne, niewielkie ogniskowe zwapnienia. Sekcja 11-let-niej samicy wykaza³a znaczne powiêkszenie wêz³ów ch³on-nych krezkowych oraz obecnoæ niewielkiej (rednicy oko³o
Ryc. 4. Kawerna znaleziona w lewym p³ucu, wi-doczne czêciowo zwapnia³e cianki
Ryc. 1. Znacznie powiêkszony, serowaciej¹cy i czêciowo zwapnia³y wêze³ ch³onny krezkowy chorego cielêcia antylopy oryks szablorogi
Ryc. 2. Liczne, niewielkie, zwapnia³e gruze³ki znalezione na powierzchni jelit i krezce jelito-wej
Ryc. 3. Powiêkszone wêz³y ch³onne krezkowe, które zla³y siê w jeden twór o kszta³cie podob-nym do skrêconego spiralnie walca
Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 68
1,5 cm) kawerny w prawym p³ucu. U 5-letniej samicy stwierdzono jedynie niewielkiego stopnia powiêkszenie wêz³ów ch³onnych krezkowych. W trakcie sekcji 17-let-niego samca w lewym p³ucu znaleziono dwie kawerny o czêciowo zwapnia³ych ciankach, o objêtoci oko³o 20 ml ka¿da (ryc. 4), a w powiêkszonych wêz³ach ch³on-nych krezkowych stwierdzono obecnoæ liczch³on-nych ognis-kowych zwapnieñ. Od sekcjonowanych zwierz¹t pobrano do badañ laboratoryjnych próbki zmienionych tkanek. W zwi¹zku z likwidacj¹ pracowni badania grulicy w byd-goskim ZHW pobrany materia³ przes³ano do Zak³adu Mi-krobiologii PIW-PIB w Pu³awach do badania bakteriolo-gicznego w kierunku grulicy z uwzglêdnieniem badania obecnoci pr¹tków ptasich. Po kilku tygodniach otrzyma-no wynik badania potwierdzaj¹cy, ¿e w badanym materia-le tkankowym brak by³o obecnoci pr¹tków kwasoopor-nych Mycobacterium bovis, st¹d te¿ wyniki okrelono jako ujemne.
Omówienie
Podjêcie decyzji o poddaniu eutanazji zwierz¹t
prze-nosz¹cych lub podejrzanych o przenoszenie pr¹tków
ptasich nie by³o ³atwe, zw³aszcza, ¿e dotyczy³o
zwie-rz¹t zagro¿onych wyginiêciem, wpisanych do tzw.
Czerwonej Ksiêgi Gatunków Zagro¿onych. Jednak¿e
potrzeba zachowania najwy¿szych standardów
zdro-wotnych u eksponowanych w ZOO zwierz¹t wydaje
siê spraw¹ nie podlegaj¹c¹ dyskusji. Miejski Ogród
Zoologiczny w Gdañsku jest ka¿dego roku
odwiedza-ny przez prawie pó³ miliona osób, z czego znaczn¹
czêæ stanowi¹ dzieci. Wród odwiedzaj¹cych zdarzaj¹
siê te¿ osoby ciê¿ko chore, zw³aszcza z okazji
organi-zowanych specjalnych imprez dla osób dotkniêtych
po-wa¿nymi schorzeniami. Wydaje siê wiêc uzasadnione
eliminowanie ze rodowiska ogrodu zoologicznego
czynników chorobotwórczych mog¹cych stanowiæ
za-gro¿enie dla osób o obni¿onym statusie
immunologicz-nym. Dbanie o stan zdrowia eksponowanych zwierz¹t
wynika równie¿ z troski o ochronê zdrowia
zatrudnio-nych w ZOO pracowników.
Stwierdzone wyst¹pienie zachorowania
spowodo-wanego pr¹tkami ptasimi u zwierz¹t eksponowanych
w gdañskim ZOO wykaza³o istniej¹ce w Polsce
ogra-niczenia w laboratoryjnej diagnostyce chorób
zaka-nych. Likwidacja pracowni badania grulicy w
byd-goskim ZHW uniemo¿liwi³a przeprowadzenie badañ
próbek pobranych od poddanych eutanazji czterech
zwierz¹t w kierunku pr¹tków ptasich. Dla uzyskania
pe³nego obrazu epizootycznego celowe by³oby
po-twierdzenie obecnoci pr¹tków ptasich równie¿ u
zwie-rz¹t poddanych eutanazji po up³ywie roku od
pierw-szego stwierdzenia bakterii u antylop oryks
szabloro-gi. Zabrak³o równie¿ okrelenia podgatunku pr¹tków
oraz ich rezerwuaru i sposobu zawleczenia do stada
antylop, aby w przysz³oci skutecznie zapobiegaæ
po-wtórnym zachorowaniom. Zaistnia³y przypadek
wy-kaza³, ¿e istniej¹ce w Polsce ograniczenie mo¿liwoci
diagnostyki chorób zakanych ma charakter
postêpu-j¹cy.
Wród potencjalnych nosicieli czynników
wywo³u-j¹cych opisan¹ chorobê nale¿y braæ pod uwagê ¿yj¹ce
dziko zwierzêta prze¿uwaj¹ce, gdy¿ przeprowadzone
pomiertnie badania upolowanej zwierzyny p³owej
w Austrii wykaza³y wystêpowanie zaka¿eñ pr¹tkami
nale¿¹cymi do MAC u ¿yj¹cych w tym kraju jeleni
europejskich. Stwierdzano infekcje spowodowane
przez M. avium subsp. avium, M. avium subsp.
homi-nissuis oraz M. avium subsp. paratuberculosis.
Zaka-¿enia objawia³y siê podobnie jak w opisanym
powy-¿ej przypadku, czyli wychudzeniem, biegunk¹ oraz
znacznego stopnia powiêkszeniem wêz³ów ch³onnych
krezkowych (1).
W dostêpnym pimiennictwie nie znaleziono
podob-nych badañ zwierzyny p³owej w Polsce, nie mo¿na
jednak wykluczyæ, ¿e pr¹tki te przynajmniej
sporadycz-nie mog¹ wywo³ywaæ zachorowania rówsporadycz-nie¿ wród
zwierz¹t w naszych lasach. Miejski Ogród
Zoologicz-ny Wybrze¿a w Gdañsku po³o¿oZoologicz-ny jest na skraju
kom-pleksu lenego nale¿¹cego do Trójmiejskiego Parku
Krajobrazowego, zamieszka³ego przez ró¿ne dzikie
zwierzêta, sporadycznie wchodz¹ce na teren ZOO, gdy
na przyk³ad w wyniku dzia³ania silnych,
przewracaj¹-cych drzewa wiatrów zostaje uszkodzone ogrodzenie
zewnêtrzne. Nie mo¿na wykluczyæ wiêc zaistnienia
sporadycznego, bezporedniego kontaktu zwierz¹t
ekspozycyjnych ze zwierzêtami dzikimi. Jeszcze
bar-dziej prawdopodobny jest poredni kontakt zwierz¹t
z ZOO ze zwierzêtami dzikimi poprzez przywo¿on¹
zielonkê zbieran¹ z przylegaj¹cych do ZOO, jednak¿e
pozostaj¹cych poza jego ogrodzeniem, pastwisk.
Pimiennictwo
1.Glawischnig W., Theodora Steineck T., Spergser J.: Infections caused by Mycobacterium avium subspecies avium, homonissuis, and paratuberculosis in free-ranging red deer (Cervus elaphus hippelaphus) in Austria, 2001-2004. J. Wildlife Dis. 2006, 42, 724-731.
2.Horn B., Forshaw D., Cousin D., Irwin P. J.: Disseminated Mycobacterium avium infection in a dog with chronic diarrhoea. Austral. Vet. J. 2000, 78, 320-325.
3.Instrukcja G³ównego Lekarza Weterynarii nr: GIWz.IV.401/TBC-26/2006, z dnia 28 lipca 2006 r., w sprawie postêpowania przy prowadzeniu badañ kontrolnych wystêpowania i przy zwalczaniu grulicy byd³a.
4.Kalicki M., Rutkowiak B.: Przypadek grulicy p³uc u antylopy oryks arabski (Oryx leucoryx). Magazyn Wet. 1994, 14, 30.
5.Legrand E., Sola C., Rastogi N.: Mycobacterium avium-intracellulare com-plex: phenotypic and genotypic markers and the molecular basis for inter-species transmission. Bull. Soc. Pathol. Exot. 2000, 93, 182-192.
6.Nightingale S. D., Byrd L. T., Southern P. M., Jockusch J. D., Cal S. X., Wynne B. A.: Incidence of Mycobacterium avium-intracellulare complex bac-teriemia in human immunodeficiency virus-pisitive patients. J. Infect. Dis. 1992, 165, 1082-1085.
7.Stewart L. J., White S. D., Kennedy F. A., Pavletic M. M.: Cutaneous Myco-bacterium avium infection in a cat. Vet. Dermatol. 1993, 4, 87-90. 8.Szkaradkiewicz A., Chudzicka-Struga³a I., Zwodziak B., Marciniak R.,
Wa-silewska A., Drews M.: Mycobacterium avium sbsp. paratuberculosis w nie-swoistych chorobach zapalnych jelit. Przegl. Epidem. 2007, 61, 85-90. 9.Szteyn J., Wiszniewska-£aszczych A., Ruszczyñska A.: Wystêpowanie
Myco-bacterium paratuberculosis w mleku surowym. Medycyna Wet. 2006, 62, 1186-1187.
10.Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierz¹t oraz zwalczaniu chorób zakanych zwierz¹t (Dz. U. z 2004 r. Nr 69, poz. 625).
Adres autora: dr Miros³aw Kalicki, ul. Karwieñska 3, 80-328 Gdañsk; e-mail: mkalicki@zoo.gd.pl
