Artyku³ przegl¹dowy Review
Jelito, nie licz¹c skóry, stanowi najwiêkszy narz¹d uk³adu pokarmowego, zatem liczne procesy w nim zachodz¹ce maj¹ istotne znaczenie dla funkcjonowa-nia ca³ego organizmu. Mimo ¿e jelito nie komunikuje siê bezporednio z otoczeniem, podlega jego wp³ywom w sposób poredni, zw³aszcza poprzez nap³ywaj¹c¹ z ¿o³¹dka treæ pokarmow¹. Dlatego b³êdy ¿ywienio-we odbijaj¹ siê niekorzystnie na jego funkcji. Dotyczy to, z jednej strony, nieprawid³owej objêtoci i sk³adu chemicznego pokarmu, którego sk³adniki mog¹ byæ tak¿e alergenami, a z drugiej drobnoustrojów, które mog¹ przedostawaæ siê przez barierê ¿o³¹dkow¹. W normalnych warunkach wiêkszoæ drobnoustrojów, a tak¿e i paso¿ytów lub ich jaj, ulega zabiciu przez sok ¿o³¹dkowy i jest trawiona w dwunastnicy. Dlate-go pocz¹tkowy odcinek jelita jest niemal sterylny. W dalszych odcinkach jelita cienkiego liczba bakterii znacznie wzrasta, osi¹gaj¹c apogeum w jelicie biodro-wym; w jelicie grubym znajduje siê ju¿ ogromna licz-ba rozmaitych drobnoustrojów, w szczególnoci licz- bak-terii i pierwotniaków. S¹ to organizmy in principio saprofityczne (fizjologiczne) (10, 25), a tak¿e
komen-salowe (komensaliczne), czyli dla organizmu obojêt-ne (11, 21). Liczba bakterii w poszczególnych odcin-kach przewodu pokarmowego utrzymuje siê we wzglêd-nie sta³ych granicach, co jest uzale¿nione zw³aszcza od diety i motoryki przewodu pokarmowego (20, 25). Jednak¿e w pewnych, niekorzystnych warunkach ich profil mo¿e siê zmieniaæ w niepo¿¹danym dla gospo-darza kierunku (4). Dlatego w jelicie wystêpuje od-dzielny uk³ad immunologiczny, który przede wszyst-kim ma zapobiegaæ infekcjom. Jest on w jelicie na tyle rozbudowany, ¿e uwa¿a siê go za najwiêksz¹ czêæ uk³adu immunologicznego w organizmie (27). Poja-wiaj¹ siê ju¿ jego opisy tak¿e w jêzyku polskim (15, 29). Nie wykazuje on reakcji na substancje nieszko-dliwe, antygeny pokarmowe czy te¿ antygeny bakterii wystêpuj¹cych w przewodzie pokarmowym w warun-kach fizjologicznych (7). Zaburzenia funkcji uk³adu immunologicznego jelita mog¹ znacznie u³atwiaæ po-wstawanie zaburzeñ w ca³ym organizmie i nasilaæ od-dzia³ywanie antygenów, w tym tak¿e alergenów, gdy¿ alergie stanowi¹ integraln¹ czêæ zaburzeñ dotycz¹-cych uk³adu immunologicznego.
Podstawy immunologii przewodu pokarmowego
KRZYSZTOF ROMAÑSKIKatedra Fizjologii Zwierz¹t Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej AR, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw
Romañski K.
Principles of gastrointestinal immunology
Summary
Beside the variety of environmental and neurohormonal factors regulating the gastrointestinal function, microbes and parasites can also modulate this function. Their influences can be harmful, thus the gastro-intestinal tract is equipped with numerous specific or unspecific defense mechanisms. While the gastric acid secretion in the stomach, gastrointestinal mucosal continuity, or some adaptation mechanisms are unspecific ones, the immunological gastrointestinal system comprises a cluster of specific defense mechanisms. The identification, binding and neutralization of the aforementioned antigens serves as its principal role. The immunological system is well developed in the gastrointestinal tract and might be understood as the main barrier protecting the organism against the infectious factors. The gastrointestinal immunological system is localized mainly in subepithelial space, where the lymphocytes and a substantial amount of immunoglobulin A are present. Secretory immunoglobulin A also occurs in the intestinal lumen and is able to block the adhesion of antigen proteins to intestinal epithelium. However, the portion of antigens passing the gut epithelium migrating into the subepithelial space where it is neutralized, at least in part, can spread over the body in at least three different pathways: to Peyer patches and then toward the mesenterical lymph nodes and finally to a lymph, directly to the lymphatic vessels of intestinal villus or to the mesenteric veins. In addition, the antigens evoke various immunological reactions. Gastrointestinal immunological processes can be amplified (sensitization) or hampered (tolerance). The nervous system can also participate in immunological reactions linked with the gastrointestinal tract. Thus, in the gastrointestinal tract and also in the nervous system exist clear relationships between their basic functions and immunological processes.
Bariera mechaniczna w jelicie
Aby uk³ad immunologiczny móg³ w jelicie skutecz-nie funkcjonowaæ, skutecz-niezbêdne jest istskutecz-nieskutecz-nie bariery me-chanicznej zapobiegaj¹cej m.in. wnikaniu bakterii do wnêtrza organizmu, a tym samym ucieczce antyge-nów bakteryjnych przed ekspresj¹ wobec uk³adu im-munologicznego jelita. Podstawow¹ strukturê bariery mechanicznej stanowi nab³onek jelitowy okrelany jako fizyczna bariera nab³onkowa (22). Nale¿y do niej tak¿e warstwa luzu, zw³aszcza w jelicie grubym, z³uszczanie siê nab³onka jelitowego oraz perystaltyka jelit. Mechanizmy te zaliczane s¹ do tzw. odpornoci wrodzonej (7). Bariera nab³onkowa w omawianym zakresie (ochrona przeciwbakteryjna) mo¿e byæ uzna-na za szczeln¹, choæ nie jest ouzna-na ca³kowicie nieprze-puszczalna. Po urodzeniu nab³onek jelitowy jest znacz-nie bardziej przepuszczalny dla du¿ych cz¹steczek (bia³ek) ni¿ w wieku póniejszym. Enterocyty s¹ z³¹-czone tzw. szczytowymi kompleksami z³¹czeniowy-mi, w sk³ad których wchodz¹ tzw. ciasne z³¹cza oraz z³¹cza przylegaj¹ce (15). Ciasne z³¹cza s¹ przepusz-czalne jedynie dla niedu¿ych cz¹steczek nie przekra-czaj¹cych 5-6 Å w obrêbie kosmków jelitowych i 50--60 Å w obrêbie krypt jelitowych (16). Dotyczy to sub-stancji hydrofilowych, gdy¿ przepuszczalnoæ nab³on-ka jelitowego dla substancji hydrofobowych jest wiêk-sza. Pomimo sta³ej wymiany (odnowy) enterocytów ograniczona przepuszczalnoæ nab³onka jelitowego jest utrzymywana na wzglêdnie sta³ym poziomie, aczkol-wiek podlega ona wp³ywom mechanizmów reguluj¹-cych (16, 24). Patogenne bakterie i substancje toksycz-ne mog¹ uszkadzaæ struktury nab³onka jelitowego i zwiêkszaæ jego przepuszczalnoæ w taki sposób, ¿e do krwi mog¹ t¹ drog¹ wnikaæ nawet ca³e bakterie (sep-sa). Dochodzi wtedy równoczenie do zaburzeñ trans-portu jelitowego i upoledzenia innych funkcji nab³on-ka (8, 15, 19, 29).
Adaptacja przewodu pokarmowego do zmienionych warunków
Rodzaj pokarmu u wiêkszoci gatunków ssaków jest bardzo zró¿nicowany, co rzutuje na warunki w wiet-le przewodu pokarmowego. Zatem adaptacja przewo-du pokarmowego do rodzaju i objêtoci pobieranego pokarmu, a tak¿e innych czynników (5) zachodzi w sposób ci¹g³y i jej intensywnoæ zale¿y od stopnia zmieniaj¹cych siê warunków w jego wietle. Odpo-wiedzi¹ na zmianê warunków lokalnych mo¿e byæ okresowa zmiana czynnoci przewodu pokarmowego, zw³aszcza wydzielania, motoryki czy wch³aniania. Zmianom tym mog¹ równie¿ towarzyszyæ przejcio-we zmiany strukturalne, obejmuj¹ce najczêciej b³onê luzow¹ (5) lecz w pewnych warunkach tak¿e war-stwê miêniow¹ (6). Dla uproszczenia i lepszego zro-zumienia tego z³o¿onego w sumie zjawiska wyró¿nia siê zasadniczo 2 typy odpowiedzi adaptacyjnej jelita, a cilej jego b³ony luzowej (6). Typ I, zwany
fizjo-logicznym lub rzeczywistym rodzajem adaptacji, obej-muje procesy odwracalnej hiper- lub hipoplazji skut-kuj¹cej zmianami wielkoci kosmków jelitowych. Typ II zwany jest patologicznym, wystêpuje w przebiegu ró¿nych schorzeñ lub po urazach i ma charakter zani-kania, skracania lub znacznego przerostu kosmków jelita. Jednak¿e, w pewnych sytuacjach, np. ¿ywienio-wych, adaptacja mo¿e przebiegaæ bez zmian w struk-turze b³ony luzowej. Wówczas zmienia siê g³ównie, na ogó³ nasila, czynnoæ enterocytów. Opisane klasycz-ne mechanizmy adaptacyjklasycz-ne wi¹¿¹ siê zwykle ze zmia-nami dyzmia-namiki migracji komórek, a wiêc tak¿e z szyb-koci¹ przebiegu poznawanych coraz lepiej procesów odnowy enterocytów (1, 24, 29).
Immunologia jelita
Czêsta zmiana warunków rodowiska lokalnego w jelicie powodowana czynnikami ¿ywieniowymi, a tak¿e zmieniaj¹cym siê cyklicznie stopniem nasile-nia aktywnoci ruchowej powoduje, ¿e b³ona luzowa jelita styka siê, choæ w ró¿nym stopniu z ró¿nego ro-dzaju antygenami, czyli drobnoustrojami i innymi cia-³ami traktowanymi przez jelito jako obce. Zatem sty-kanie siê b³ony luzowej z ró¿nego rodzaju antyge-nami traktowane jest jako zjawisko naturalne, czyli fizjologiczne (12), o ile jest utrzymywane w pewnych granicach. Wzrost iloci bakterii w jelicie cienkim (21) lub infekcja i nadmierne namna¿anie siê drobnoustro-jów chorobotwórczych czy inwazja paso¿ytnicza sta-nowi¹ przyk³ady przekroczenia tych granic. W tych warunkach jest zrozumia³e, ¿e antybakteryjna, niespe-cyficzna bariera ¿o³¹dkowa oraz inne mechanizmy obronne przewodu pokarmowego (13) w wielu przy-padkach mog¹ nie wystarczyæ do skutecznej ochrony jelita i ca³ego organizmu przed zaka¿eniem i musz¹ istnieæ bardziej wyspecjalizowane mechanizmy obron-ne. Wraz z rozwojem immunologii i pojawianiem siê coraz bardziej dok³adnych instrumentów badawczych, rozwinê³a siê tak¿e immunologia przewodu pokarmo-wego, a zw³aszcza jelita, tak w medycynie cz³owieka (12), jak i zwierz¹t (13, 26).
Uk³ad immunologiczny w jelicie
Jelito dziêki kosmkom i mikrokosmkom posiada bardzo du¿¹ powierzchniê. Z uwagi na obecnoæ licz-nych bakterii b³ona luzowa jelita jest stale nara¿ona na stykanie siê z bakteriami. Zatem rozmiar tego zja-wiska jest bardzo du¿y, z czego wynikaj¹ dla jelitowe-go uk³adu immunologicznejelitowe-go trudne i specyficzne zadania. St¹d i struktura uk³adu immunologicznego jelita ró¿ni siê zasadniczo od struktury ogólnoustrojo-wego uk³adu immunologicznego (18). Jest on zlokali-zowany g³ównie w obrêbie b³ony luzowej jelita, po-dobnie jak analogiczne uk³ady immunologiczne obecne w obrêbie b³ony luzowej narz¹du oddechowego lub moczop³ciowego. Bior¹c pod uwagê rozleg³oæ po-wierzchni jelita, liczbê drobnoustrojów, z jakimi sty-ka siê b³ona luzowa, a tak¿e stwierdzony fakt, ¿e
licz-ba limfocytów oraz iloci wydzielanej w obrêbie prze-wodu pokarmowego immunoglobuliny A (IgA) s¹ wiêksze ni¿ we wszystkich pozosta³ych narz¹dach lim-foidalnych organizmu, mo¿na uznaæ, ¿e uk³ad immu-nologiczny jelita pe³ni najwa¿niejsz¹ w ca³ym ustroju rolê obronn¹ przeciwko inwazji drobnoustrojów pato-gennych (18). Ponadto wiadomo, ¿e drobnoustroje pa-togenne mog¹ wnikaæ do wnêtrza organizmu g³ów-nie przez b³onê luzow¹ przewodu pokarmowego. Wynika z tego naturalna potrzeba istnienia sprawnego systemu zapobiegania tego rodzaju zjawiskom. Uk³ad immunologiczny pe³ni w przewodzie pokarmowym dwa g³ówne zadania. Pierwszym jest odró¿nianie po-tencjalnie patogennych antygenów od niepatogennych i od komensalicznej flory i fauny przewodu pokarmo-wego oraz od antygenów pokarmowych. Drugim pod-stawowym zadaniem jest neutralizacja antygenów uznanych za szkodliwe lub potencjalnie szkodliwe czy niepotrzebne. Funkcjonowanie uk³adu immunologicz-nego jelita jest w du¿ym stopniu uzale¿nione od anty-genów docieraj¹cych do jelita z pocz¹tkowych odcin-ków przewodu pokarmowego. Wspomniane antygeny mog¹ stymulowaæ lub hamowaæ procesy immunolo-giczne w jelicie, ale tak¿e i w ca³ym organizmie (2, 18).
Mechanizmy immunologiczne w jelicie
Mo¿na wyró¿niæ sekrecyjne i komórkowe mecha-nizmy immunologiczne w jelicie (4). Do mechaniz-mów sekrecyjnych nale¿y g³ównie wydzielanie IgA (patrz ni¿ej). Jednak¿e pewne znaczenie posiadaj¹ tak-¿e IgM, IgG i IgE. IgM posiada zbli¿one w³aciwoci do IgA i podlega równie¿ procesowi sekrecyjnemu. IgG nie jest raczej wydzielana w obrêbie nab³onka je-litowego, zatem jej obecnoæ w wietle jelita wskazu-je raczej na bezporednie pochodzenie z krwi. IgE wskazu-jest typowym przeciwcia³em obecnym w obrêbie b³ony luzowej narz¹du oddechowego i przewodu pokarmo-wego. Wydaje siê, ¿e wêz³y ch³onne krezkowe stano-wi¹ g³ówne jej ród³o. Jak wiadomo, limfocyty T od-powiadaj¹ za mechanizmy odpornoci komórkowej i ich funkcja w jelicie polega na udziale w regulacji wytwarzania przeciwcia³ i migracji limfocytów. Ponad-to uczestnicz¹ w reakcjach cyPonad-toPonad-toksycznych, a wiêc byæ mo¿e tak¿e w rozpoznawaniu rodzaju antygenu. Funkcjonowanie uk³adu immunologicznego w jelicie
Nie s¹ dobrze poznane szczegó³owe mechanizmy rozró¿niania antygenów przez uk³ad immunologiczny przewodu pokarmowego. Podobnie niezbyt wiele wia-domo o funkcjonowaniu uk³adu immunologicznego w innych narz¹dach (18). Poznano natomiast przynaj-mniej niektóre sposoby neutralizacji antygenów. Stwierdzono, i¿ jelitowa IgA wykazuje zdolnoæ za-pobiegania adhezji antygenów do nab³onka jelita (18). Wytwarzana przez limfocyty B, a raczej przez komór-ki plazmatyczne jelitowa IgA ró¿ni siê od wiêkszoci cz¹steczek IgA w surowicy i nazywana jest sekrecyj-n¹ IgA (12, 26). Wydzielana jest intensywnie
zw³asz-cza w tym odcinku, w którym jest niezbêdna. Jej rola polega m.in. na neutralizacji toksyn bakteryjnych, aglu-tynacji mikroorganizmów i zapobieganiu ich przeni-kania przez nab³onek jelitowy (26, 28). Najbardziej przystosowan¹ do funkcjonowania w przewodzie pokarmowym zdaje siê IgA2, która jest stosunkowo najbardziej oporna na czynniki dzia³aj¹ce w wietle jelita. Limfocyty B migruj¹ z naczyñ krwiononych i limfatycznych lub z kêpek Peyera w ich otoczenie lub na powierzchniê nab³onka jelitowego czy te¿ w okolicê blaszki podstawnej (ryc. 1A). Z kolei wspom-niane limfocyty, dojrzewaj¹ce w kêpkach Peyera i in-dukowane przez komórki dendrytyczne (17), mog¹ wêdrowaæ do wêz³ów ch³onnych, a stamt¹d do limfy i do kr¹¿enia ogólnego (ryc. 1B). Odwrotn¹ drogê migracji wykazuj¹ antygeny. Mog¹ wnikaæ do uk³adu immunologicznego z rejonu nab³onka jelitowego bez-porednio poprzez przestrzenie podnab³onkowe do kê-pek Peyera i do naczyñ ch³onnych (ryc. 2), mog¹ te¿ wnikaæ w g³¹b kosmka jelitowego bezporednio do jego naczyñ limfatycznych lub bezporednio do ¿y³ krezkowych, a nastêpnie z krwi¹ do w¹troby (12).
Drugim mechanizmem wch³aniania antygenów ce-lem ich neutralizacji jest ich pierwotne poch³anianie Ryc. 1. Drogi migracji limfocytów w obrêbie przewodu po-karmowego (jelita). A migracja z naczyñ ¿ylnych (1 etap migracji) do rejonu nab³onka jelitowego (etap 2) i ewentual-nie dalej, do wiat³a jelita (etap 3), gdzie mog¹ stanowiæ ród-³o immunoglobuliny A. B migracja z kêpek Peyera do wêz-³ów ch³onnych i w dalszej kolejnoci do limfy
Objanienia: N naczynie krwionone ¿ylne; KP kêpka Peyera; W wêze³ ch³onny krezkowy. Inne objanienia w tekcie
przez wyspecjalizowane immunoepitelialne komórki nab³onka jelitowego, tzw. komórki M (b³onowe). Maj¹ one stosunkowo du¿¹ zdolnoæ pinocytozy, którym to sposobem mog¹ poch³aniaæ antygeny do przestrzeni podnab³onkowej, w pobli¿e kêpek Peyera, gdzie znaj-duje siê szereg komórek z wyspecjalizowanymi syste-mami degradacji antygenu, który zostaje uwalniany z komórek M (ryc. 2). Nie wyklucza to mo¿liwoci przechodzenia antygenów z komórek M do wêz³ów ch³onnych lub limfy.
Odpowied immunologiczna w jelicie
Niezale¿nie od drogi wnikania antygenu w okolicê blaszki podstawnej nab³onka jelitowego, makrofagi wch³aniaj¹ antygen drog¹ pinocytozy i inicjuj¹ pier-wotn¹ odpowied immunologiczn¹ (13). Proces ten, opisany tutaj skrótowo, zachodzi z regu³y przy wspó³-udziale komórek M. Je¿eli antygen jest typu inwazyj-nego, makrofagi poch³aniaj¹, przetwarzaj¹ i eksponu-j¹ antygenowe determinanty odpowiednim limfocytom T i B w obrêbie kepki Peyera lub trzewnego wêz³a ch³onnego. Nastêpnie receptory komórek T wi¹¿¹ antygen i dochodzi do aktywacji tych komórek. W dal-szej kolejnoci nastêpuje proliferacja komórek T, wydzielanie cytokin i ró¿nicowanie komórek T (18). Cytokiny wydzielane przez komórki T posiadaj¹ sze-reg mo¿liwoci oddzia³ywania na czynnoæ i
ró¿nico-wanie siê komórek B i na komórki eksponuj¹ce anty-gen, w wyniku czego powstaje reakcja immunologicz-na typu lokalnego lub ogólnego, która mo¿e byæ do-datkowo modyfikowana. Antygen mo¿e stymulowaæ limfocyty B bezporednio lub po zajciu specyficznych procesów w obrêbie komórek prezentuj¹cych antygen. Stymulacja komórek B prowadzi do produkcji i wy-dzielania przeciwcia³.
Modyfikacje procesu immunologicznego Istniej¹ 2 przeciwstawne procesy mog¹ce zmieniaæ si³ê odpowiedzi immunologicznej w obrêbie przewo-du pokarmowego. Pierwszy, s³abiej poznany, okrela siê mianem uczulenia (12, 18). Polega na wzmocnie-niu odpowiedzi immunologicznej na antygen. Jest to zjawisko wyranie wystêpuj¹ce u zwierz¹t m³odych, gdy¿ si³a reakcji immunologicznej maleje wraz z wie-kiem. Jednak¿e proces ten jest obserwowany tak¿e u osobników doros³ych. Niektóre czynniki o charak-terze antygenów, podawane z zewn¹trz (immunizacja) indukuj¹ ten proces. Drugim procesem jest tolerancja, czyli os³abianie odpowiedzi komórkowej lub humo-ralnej (3, 12). Zjawisko tolerancji zachodz¹ce w obrê-bie b³ony luzowej przewodu pokarmowego jest do-brze znane i zale¿y od szeregu czynników, jak: w³a-ciwoci i dawki antygenu, istnienia wczeniejszego kontaktu z antygenem czy czasu, w którym zjawisko jest okrelane. Efektywnoæ procesu mo¿e byæ modu-lowana przez lokaln¹ lub ogóln¹ odpowied w zakre-sie IgA, która ogranicza kontakt antygenu z uk³adem immunologicznym. Je¿eli antygen wywo³uj¹cy proces tolerancji zosta³ dostarczony drog¹ per os (co dotyczy olbrzymiej wiêkszoci antygenów), to proces nazywa siê tolerancj¹ ustn¹ (oral tolerance) i jest ona zwykle zwi¹zana z wytwarzaniem limfocytów T supresoro-wych produkuj¹cych cytokiny (6). Tolerancja mo¿e byæ tak¿e wywo³ana antygenami dzia³aj¹cymi bezpored-nio na ogólnoustrojowy uk³ad immunologiczny.
Rola krypt jelitowych w procesach immunologicznych
Krypty jelitowe, po³o¿one w zag³êbieniach b³ony luzowej pomiêdzy kosmkami jelitowymi s¹ w znacz-nie mznacz-niejszym stopniu nara¿one na bezporedni kon-takt z treci¹ jelita cienkiego. Podczas gdy w obrêbie kosmków jelitowych najwa¿niejsz¹ rolê w procesach immunologicznych odgrywaj¹ takie komórki, jak lim-focyty ãä T i NK, komórki plazmatyczne, makrofagi, neutrofile czy komórki dendrytyczne (26), krypty jeli-towe zawieraj¹ m.in. komórki Panetha, tzw. komórki szczotkowe (17) oraz komórki kubkowe. Komórki Panetha wydzielaj¹ substancje antybakteryjne, jak li-zozym, defensyny oraz sekrecyjn¹ fosfolipazê A2. Ponadto wykryto defensyny w tzw. komórkach pored-nich krypt jelitowych (7, 23). Nale¿y dodaæ, ¿e ente-rocyty posiadaj¹ tak¿e zdolnoæ sekrecji takich pepty-dów antybakteryjnych, jak defensyny i katelicydyny (13). Rola komórek szczotkowych jest ma³o znana, Ryc. 2. Migracja antygenu ze wiat³a jelita rejon kosmków
jelitowych do przestrzeni podnab³onkowej (1 etap migracji), a nastêpnie do komórki M (etap 2) i do kêpki Peyera (etap 3) Objanienia: jak w ryc. 1 i w tekcie
postuluje siê ich udzia³ w czynnoci chemorecepcyj-nej (16). Pewn¹ rolê w procesach immunologicznych odgrywaj¹ te¿ komórki tuczne (uwalnianie mediato-rów pobudzaj¹cych m.in. chemotaksjê komórek ¿er-nych).
Powi¹zanie funkcji uk³adu immunologicznego jelita z mechanizmami reguluj¹cymi czynnoæ przewodu
pokarmowego
Ekspozycja b³ony luzowej na antygeny pokarmo-we zale¿y m.in. od czynnoci przewodu pokarmopokarmo-we- pokarmowe-go, która podlega modyfikacji przez dzia³aj¹ce mecha-nizmy nerwowo-humoralne. Ponadto istnieje szereg dowodów na powi¹zania strukturalne i czynnociowe pomiêdzy uk³adem nerwowym i hormonalnym a uk³a-dem immunologicznym (16). Przyk³adowo, stwierdzo-no istnienie po³¹czeñ aksonów z komórkami immu-nologicznymi, a tak¿e obecnoæ na nich receptorów hormonalnych dla takich neuromodulatorów i hormo-nów jak substancja P, naczynioruchowy peptyd jelito-wy czy somatostatyna. Ponadto jelito-wykryto, ¿e czynniki infekcyjne mog¹ powodowaæ uwalnianie cytokin, a szczególnie interleukiny-1 z astrocytów i komórek mikrogleju. Stwierdzono równie¿, ¿e nerw b³êdny uczestniczy w powi¹zaniu pomiêdzy czynnoci¹ uk³a-du pokarmowego, uk³auk³a-du immunologicznego i central-nego uk³adu nerwowego. Opisane oraz inne, stwier-dzone reakcje neuroimmunologiczne (9) mog¹ byæ podstaw¹ nowej dziedziny nauki neuroimmunolo-gii. Bior¹c te¿ pod uwagê rolê uk³adu pokarmowego mo¿na ju¿ chyba mówiæ o neuroimmunogastroente-rologii.
Pimiennictwo
1.Ahuja V., Dieckgraefe B. K., Anant S.: Molecular biology of the small intesti-ne. Curr. Opin. Gastroenterol. 2006, 22, 90-94.
2.Backert S., Konig W.: Interplay of bacterial toxins with host defence: mole-cular mechanisms of immunomodulatory signalling. Int. J. Med. Microbiol. 2005, 295, 519-530.
3.Bailey M., Haverson K.: The postnatal development of the mucosal immune system and mucosal tolerance in domestic animals. Vet. Res. 2006, 37, 443--453.
4.Chadwick R. W., George S. E., Claxton L. D.: Role of the gastrointestinal mucosa and microflora in the bioactivation of dietary and environmental mutagens or carcinogens. Drug Metab. Rev. 1992, 24, 425-492.
5.Dowling R. H.: Intestinal adaptation and its mechanisms, [w:] Jewell D. P., Selby W. S. (wyd.): Topics in Gastroenterology. Blackwell Scientific Publi-cations 1982, 135-156.
6.Ekblad E., Ekelund M., Sundler F.: Neuronal plasticity in intestinal adapta-tion, [w:] Kramer H. J., Singer M. V. (wyd.): Neurogastroenterology. From the Basics to the Clinics. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2000, 33-43.
7.Elphick D. A., Mahida Y. R.: Paneth cells: their role in innate immunity and inflammatory disease. Gut 2005, 54, 1802-1809.
8.Fasano A., Shea-Donohue T.: Mechanisms of disease: the role of intestinal barrier function in the pathogenesis of gastrointestinal autoimmune diseases. Nat. Clin. Pract. Gastroenterol. Hepatol. 2005, 2, 416-422.
9.Frieling T., Weber E., Schemann M.: Neuroimmune interactions: alarm programs as a defence mechanism, [w:] Kramer H. J., Singer M. V. (wyd.): Neurogastroenterology. From the Basics to the Clinics. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2000, 577-588.
10. Guarner F.: Enteric flora in health and disease. Digestion 2006, suppl. 1, 5-12. 11.Haller D.: Intestinal epithelial cell signalling and host-derived negative re-gulators under chronic inflammation: to be or not to be activated determines the balance towards commensal bacteria. Neurogastroenterol. Motil. 2006, 18, 184-199.
12.Hanauer S. B., Kraft S. C.: Intestinal immunology, [w:] Berk J. E. (wyd.): Bockus Gastroenterology. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1985, 1607-1631.
13.Hirsh D. C.: Microflora, mucosa, and immunity, [w:] Anderson N. V. (wyd.): Veterinary Gastroenterology. Lea&Febiger, Philadelphia 1980, s. 199-219. 14.Lasek W.: Uk³ad odpornociowy zwi¹zany z b³onami luzowymi, [w:] Go³¹b J.,
Jakóbisiak M., Lasek W. (wyd.): Immunologia., PWN, Warszawa 2002, 288-302.
15.Laukoetter M. G., Bruewer M., Nusrat A. L.: Regulation of the intestinal epithelial barrier by the apical junctional complex. Curr. Opin. Gastroente-rol. 2006, 22, 85-89.
16.Lundgren O.: Interface between the intestinal environment and the nervous system. Gut 2004, 53, suppl. 2, 16-21.
17.Macpherson A. J., Geuking M. B., McCoy K. D.: Immune responses that adapt the intestinal mucosa to commensal intestinal bacteria. Immunology 2005, 115, 153-162.
18.Marth T., Zeitz M.: The intestinal immune system, [w:] Blum H. E., Bode C., Bode J. C., Sartor R. B. (wyd.): Gut and the Liver. Kluwer Academic Publi-shers, Dordrecht 1998, 12-27.
19.Melichar B., Dvorak J., Hyspler R., Zadak Z.: Intestinal permeability in the assessment of intestinal toxicity of cytotoxic agents. Chemotherapy 2005, 51, 336-338.
20.Niuwenhuijs V. B., Verheem A., van Duijvenbode-Bermer H., Visser M. R., Verhoef J., Gooszen H. G., Akkermans L. M. A.: The role of interdigestive small bowel motility in the regulation of gut microflora, bacterial overgrowth, and bacterial translocation in rats. Ann. Surg. 1998, 228, 188-193. 21.Onderdonk A. B.: Intestinal microflora: control and overgrowth, [w:]
Blum H. E., Bode C., Bode J. C., Sartor R. B. (wyd.): Gut and the Liver. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1998, 3-11.
22.Oswald I. P.: Role of intestinal epithelial cells in the innate immune defence of the pig intestine. Vet. Res. 2006, 37, 359-368.
23.Ouellette A. J., Selsted M. E.: Paneth cell defensins: endogenous peptide components of intestinal host defense. FASEB J. 1996, 10, 1280-1289. 24.Shen L., Turner J. R.: Role of epithelial cells in initiation and propagation of
intestinal inflammation. Eliminating the static: tight junction dynamics ex-posed. Am. J. Physiol. 2006, 290, G577-G582.
25.Stevens C. E., Hume I. D.: Contributions of microbes in vertebrate gastro-intestinal tract to production and conservation of nutrients. Physiol. Rev. 1998, 78, 393-427.
26.Stokes C., Waly N.: Mucosal defence along the gastrointestinal tract of cats and dogs. Vet. Res. 2006, 37, 281-293.
27.Theodorou V., Fioramonti J., Bueno L.: Integrative neuroimmunology of the digestive tract. Vet. Res. 1996, 27, 427-442.
28.Willard M. D., Leid R. W.: Non-uniform horizontal and vertical distributions of immunoglobulin A in canine intestines. Am. J. Vet. Res. 1981, 42, 1573--1579.
29.Wronowska W., Godlewska R., Jagusztyn-Krynicka E. K.: Wp³yw bakteryj-nych patogenów uk³adu pokarmowego na szlaki apoptyczne komórek euka-riotycznych. Post. Bioch. 2005, 51, 270-279.
30.Zasloff M.: Antimicrobial peptides of multicellular organisms. Nature 2002, 415, 389-395.
Adres autora: prof. dr hab. Krzysztof Romañski, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw; e-mail: romanski@ozi.ar.wroc.pl
